Ռուս-ամերիկյան սոցիոլոգ Պիտիրիմ Սորոկինի կարծիքով` հասարակության քաղաքական, տնտեսական եւ այլ ոլորտներում տեղի ունեցող գործընթացները պետք է դիտարկել սոցիոմշակութային գերհամակարգերի` միմյանց պարբերական հերթափոխի համատեքստում: Մարդկային քաղաքակրթության ընթացքում գործել են այդպիսի երեք սոցիոմշակութային համակարգեր` կրոնական կամ գաղափարական, զգայական կամ նյութական եւ ինտեգրալ, որը նախորդ երկուսի համադրումն է: Ըստ Սորոկինի, այս սոցիոմշակութային համակարգերը գտնվում են մշտական ճոճման գործընթացում: Այդ գործընթացը տեղի է ունենում մի շարք փուլերով, որոնք են. դեզինտեգրացիա, ճգնաժամ, ուժերի համախմբում, նոր սոցիոմշակութային կարգ: Փորձենք այս փուլերի միջոցով նկարագրել այն, ինչ տեղի ունեցավ եւ տեղի է ունենում հայ հասարակությունում` սկսած նախորդ դարավերջից:
Համազգային շարժումներից համահասարակական դեզինտեգրացիա
20-րդ դարի վերջին հայ հասարակությունը հնարավորություն ստացավ կառուցել անկախ պետականություն, որը հիմնված կլիներ ազգային գաղափարների եւ նպատակների իրագործման ցանկության վրա, կհամադրեր մարդու արժանապատիվ ֆիզիկական եւ հոգեւոր կենսագործունեության ապահովումը նոր սոցիոմշակութային կարգում, որն է՝ ինտեգրալ սոցիոմշակութային կարգը: Եվ սկիզբը հուսադրող էր: Մարդիկ, ովքեր արդեն իսկ ունեին որոշակի հաստատուն կենսամակարդակ խորհրդային հասարակարգում, վեր ելան հանուն գաղափարների: Հանուն հայկական հողերի միավորման, ազգային միասնության, հետո նաեւ` անկախ պետականության ստեղծման: Մի կարճ ժամանակահատված հայ հասարակությունում գերիշխում էին հոգեւոր սոցիոմշակութային համակարգի տարրերը: Սակայն Հայոց համազգային շարժումը հասարակական հախուռն գործընթացների բնորոշումը լինելուց վերափոխվեց քաղաքական կուսակցության անվանման եւ սա շատ խորհրդանշական էր: Եթե սկզբում Հայոց համազգային շարժումը բնութագրում էր ուժերի համախմբումը` նոր սոցիոմշակութային կարգ (կարդա` պետություն) ստեղծելու համար, ապա հետո արդեն Հայոց համազգային շարժումն անվանում էր քաղաքական որոշակի ուժի եւ դրանով իսկ բնորոշում դեռեւս չամրապնդված նոր համակարգում (անկախ պետությունում) սկսված դեզինտեգրացիոն գործընթացները, որոնք ոչ այլ ինչ էին, քան իշխանության բաժանման եւ վերաբաժանման համար տարվող պայքար:
Երկու «այո»-ի արանքում. 1991-2005
Ինչպես նշում է Սորոկինը, դեզինտեգրացիայի արդյունքում մարդկանց վարքը կարգավորող արժեքները` բարոյական, իրավական, այլ, դադարում են այլեւս կատարել իրենց վերահսկիչ դերը: Մարդիկ սկսում են ղեկավարվել գլխավորապես իրենց կենսաբանական մղումներով, կրքերով: Այս պայմաններում ուժն է դառնում իրավունք: Սա բերում է ճգնաժամի, որի ընթացքում ազատության գաղափարախոսություններն, արժեքները, ինստիտուտները ենթարկվում են այլասերման, իսկ նախկինում գործող արժեքները, ինստիտուտներն ու գաղափարախոսություններն արժեզրկվում են: Սա դրսեւորվում է աճող անհավասարությամբ հասարակության տարբեր շերտերի միջեւ, ԶԼՄ-ների վերահսկմամբ կառավարող էլիտայի փոքր խմբի կողմից, համընդհանուր ընտրական իրավունքի ձեւական բնույթով: Փորձենք հասկանալ, թե ինչ կատարվեց Հայաստանում: 1991-ի վճռական «այո»-ից հետո եւ առաջ հայ հասարակությունը, նոր համակարգ կառուցելիս, բախվեց մի շարք սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ դժվարությունների: Եթե օբյեկտիվ դժվարությունները` պատերազմ, շրջափակում, ոչ վաղ անցյալում` երկրաշարժ, որպես արդյունք` հազարավոր անօթեւաններ, ինչպես նաեւ` ամբողջ խորհրդային համակարգի փլուզման հետեւանքով ի հայտ եկող ընդհանուր տիպի (բոլոր հետխորհրդային երկրների համար) հիմնախնդիրներ, բերեցին հայ հասարակության ֆիզիկական կենսակերպի վատթարացման, աղքատացման, ապա սուբյեկտիվ դժվարությունները, որոնք եկան լրացնելու առաջիններին, եղան այն հիմնական քայքայիչ գործոնը, որոնք բերեցին հասարակության բարոյական աղքատացման: Ինչպես եւ նշում է Սորոկինը, մարդիկ սկսեցին ղեկավարվել իրենց ամենօրյա կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման գերնպատակի իրագործմամբ: Ամեն գնով: Մարդու նշանակությունն այս կյանքում շատ ավելին է, քան զուտ կենսաբանական պահանջմունքների իրագործումը: Նրա գոյության իմաստի նեղացումը մինչեւ ուտելն ու տաք մնալը, ըստ էության, մարդուն զրկում է իր «մարդկության» մի զգալի մասից ու շատ բանով նրան դարձնում ընդամենը կենդանի: Ստեղծված իրավիճակում, ըստ Սորոկինի, հասարակությունը կորցնում է իր առավելապես կրթված եւ ֆիզիկական առումով ավելի առողջ ու պիտանի անդամներին: Եթե հիշենք, ապա մոտավորապես նույնը տեղի ունեցավ Հայաստանում, սկզբում` պատերազմը, ապա եւ` արտագաղթը բերեցին նրան, որ հեռացավ բնակչության առավել աշխատունակ հատվածը, ընդ որում` արական սեռի գերակշռությամբ: Որոշ փորձագետների կարծիքով, այսպիսի ժողովրդագրական միտումների պահպանման դեպքում «Հայաստան 2020»-ը մեծ հավանականությամբ իրենից կներկայացնի մեծ մասամբ միջին տարիքի չամուսնացած կանանցից բաղկացած մի հանրույթ:
Այսպիսով, ավտորիտար ռեժիմը հիմնվում է թշնամու կերպարի եւ դեֆիցիտի պահպանման, ծավալման վրա: Այս առումով թե նախկին` հհշական իշխանությունը, թե ներկայիս իշխանությունները միանման են: Երկուսի դեպքում էլ հստակորեն ամրապնդվում է թշնամու կերպարը, միայն, եթե առաջինների դեպքում այն առավելապես շեշտադրվում էր ադրբեջանցիների միջոցով, ինչը հասկանալի է, քանի որ Ղարաբաղյան պատերազմը ներկա էր կամ շատ մոտ անցյալ: Ներկայիս իշխանություններն ադրբեջանցիներին զուգահեռ ինտենսիվորեն ակտիվացնում են նաեւ թուրքերի թշնամական ընկալումը, մասնավորապես` կապված Եղեռնի ճանաչմանը հասնելու ռազմավարության հետ: Երկրորդ գործոնը` դեֆիցիտը, նույնպես առկա է: Նախորդ իշխանությունների դեպքում ակնհայտ են ցուրտ ձմեռները` առանց էլեկտրաէներգիայի: Իրականություն էին նաեւ հացի ու այլ մթերքների կտրոնները: Այս իշխանությունները փորձում են իրենց ներկայացնել դեֆիցիտը վերացնողների դերում: Այս տրամաբանության մեջ է լայն թափ ստացած կարմիր ժապավենների կտրումը, ապա եւ` տարբեր կարգի հիմնադրամների ստեղծումը` տարբեր ծրագրերի իրականացման համար: Գլխավոր խնդիրը, որ առաջանում է ներկա պարագայում, դրամի դեֆիցիտն է հասարակության լայն զանգվածների մոտ, սոցիալական կտրուկ բեւեռացումը, ինչը կարող է բերել ներկա ռեժիմի գահընկեցությանը, այսինքն` ուժերի համախմբման փուլին:
Ով հայ ժողովուրդ, քո փրկությունը քո միասնության մեջ է
Ըստ Սորոկինի, ճգնաժամն առաջ է բերում ուժերի համախմբում, որոնք ոչ միայն պայքարում են այս ապակառուցողական գործընթացների դեմ, այլեւ սկսում են կառուցել նոր ինտեգրալ սոցիոմշակութային համակարգ: Մեր պարագայում քաղաքական համակարգի երկու բեւեռներն էլ` թե իշխանությունը եւ թե ընդդիմությունը, փորձում են հասնել ուժերի համախմբման: Իշխանությունն ի սկզբանե փորձեց այդպիսի տպավորություն ստեղծել կոալիցիայի ստեղծմամբ, քանի որ «կոալիցիա» տերմինն իսկ շեշտադրում է միասնությունը: Այնուհետեւ այդ միասնությունն «ամրապնդվեց» շուրջպարով եւ սահմանադրական փոփոխությունների հանրաքվեով, որը «վճռվեց» միասնական «այո»-ով: Մյուս բեւեռում ընդդիմությունն է, որը ցուցադրում է իշանությունների` հասարակության համար դրական միավորիչ ուժ լինելու անկարողությունը եւ առաջարկում նույն իշխանություններին` որպես բացասական միավորիչ ուժ, այսինքն` պետք է համախմբվել ընդդեմ այս իշխանությունների: Ստացվում է, որ իշխանությունների միասնականության վիրտուալությունը, թվացյալությունը վերածվել է աքսիոմի հասարակության մի ճնշող հատվածի համար եւ ընդդիմության անարդյունավետությունը նույնպես կասկած չի հարուցում այդ նույն հասարակության զգալի մասի մոտ: Ամեն դեպքում, որպես հիմնական մոտիվացիա համախմբման համար` թե՛ իշխանությունները, թե՛ ընդդիմությունը նշում են նոր սոցիալական իրականության կառուցումը:
«Տվեք վայրենիների խմբին մի հոյակապ սահմանադրություն եւ ամեն դեպքում նրանցից չեք ստեղծի հիանալի հասարակություն: Եվ հակառակը, այն հասարակությունը, որը կազմված է տաղանդավոր եւ կամային մարդկանցից, անխուսափելիորեն կկառուցի համակեցության ավելի կատարյալ ձեւեր»:
Պիտիրիմ Սորոկին
Նոր սոցիոմշակութային կարգը, ըստ Սորոկինի, ելնում է գիտության նվաճումների հիման վրա հասարակության ղեկավարման սկզբունքից: Այդ պայմաններում քաղաքական գործիչները գնալով դառնում են միայն նոմինալ, անվանական գործիչներ, որոնք իրականացնում են գիտական կառավարում, վերջնական արդյունքում կառավարությունները քաղաքական գործիչների կառավարություններից վերածվում են գիտնականների եւ փորձագետների կառավարությունների: Եթե հիշենք, ապա ներկա իշխանությունների ղեկավարման առաջին փուլում փորձ արվեց ներկայացնել արհեստավարժների կառավարություն, սակայն այդ փորձը չբերեց սպասված արդյունքին, ինչով էլ արժեզրկեց այս գաղափարը հասարակական որոշ խմբերի մոտ, եւ «արհեստավարժ» բառն իսկ ստացավ հումորային երանգավորում` իր սկզբնական իմաստին հակառակ նշանակությամբ: Ամեն դեպքում, իշխանությունները եւ ընդդիմությունն այս կարգի կառուցման հարցում էլ տարակարծություն ունեն մեթոդների շուրջ: Եթե իշխանությունը կողմ է բարեփոխումների ճանապարհին, ապա ընդդիմությունն առաջարկում է հեղափոխության բաղադրատոմսը: Սորոկինը խոսում է երկուսի մասին էլ: Ըստ նրա, ընթացող բարեփոխումները պետք է ելնեն մարդու հիմնային պահանջմունքներից եւ ոչ մի կերպ չհակասեն դրանց, մասնավորապես.
. անհրաժեշտ է, որպեսզի բարիքների արտադրության եւ բաշխման գործընթացը համապատասխանի մարդու էությանը,
. անհրաժեշտ է, որ պետության գործառույթները վերջին հաշվով խթանեն բնակչության ստեղծագործական ակտիվությունը,
. անհրաժեշտ է, որ սահմանվի եւ հաստատվի բարոյաիրավական կարգ, որը նույնը կլինի թե իշխանության, թե բնակչության համար:
Եթե փորձենք այս կետերից յուրաքանչյուրով գնահատել իրականացվող փոփոխությունները հասարակական տարբեր ոլորտներում, հետաքրքիր եզրահանգումների կարելի է գալ: Մասնավորապես, ակնհայտ է դառնում, որ այդ փոփոխությունները հանդես են գալիս իբրեւ կեղծ բարեփոխումներ, քվազի բարեփոխումներ:
Ինչ վերաբերում է հեղափոխություններին, ապա, ըստ սոցիոլոգի, հեղափոխությունների ընթացքում վերարտադրվող արժեքներն ու գաղափարները, որպես կանոն, պատրանքային են: Սա կարելի է դիտարկել առաջ քաշվող լոզունգների ուսումնասիրության միջոցով: Մեր ընդդիմության դեպքում, կարելի է ասել, որ գործում է երկակի միտում, մի կողմից` առաջ են քաշվում որոշակի լոզունգներ` կյանքի բարելավման հետ կապված, սակայն այդ լոզունգները կամ ընկալվում են իբրեւ քողարկում իրական նպատակների համար, կամ էլ, նույնիսկ, եթե այդ ցանկությունների ազնվությունը կասկած չի հարուցում, դրանք պատրանքային է դարձնում իրագործողը` այս ընդդիմությունն այս կազմով: Սորոկինի կարծիքով, իշխանական կառույցների եւ քաղաքական հարաբերությունների բնույթը չի կարող չպայմանավորվել գերակշռող սոցիոմշակութային համակարգով: Այս իսկ պատճառով հնարավոր չէ արհեստական կերպով մի հասարակություն ներդնել այնպիսի իշխանական կառույցներ, որոնց բնույթն իսկ խորթ է այդ հասարակության անդամների արժեքներին, գաղափարներին, պատկերացումներին: Մեր իշխանությունները եւ ընդդիմությունը չեն կարող լինել ավելի ժողովրդավար, քան մեր հասարակությունն է: Հենց այս պարզ դատողության լիարժեք գիտակցումն է, որ կարող է հիմք դառնալ իսկապես նոր սոցիոմշակութային կարգի անցման համար: