Տիկնայք եւ պարոնայք:
1918 թվականին ես հաստատվեցի մադրիդյան Ուսանողական նստավայրում եւ, տասը տարվա ընթացքում, մինչեւ որ ավարտեցի, վերջապես, փիլիսոփայության եւ գրականության կուրսը, այս նրբաճաշակ դահլիճում, ուր իսպանական վերնախավը հանդարտում էր ֆրանսիական լողափերը ոտնատակ տալուց հետո, ես հազարից ոչ պակաս դասախոսություն եմ լսել:
Հուսահատորեն ձանձրանալով, կարոտանքով առ արեւն ու օդը, ես զգում էի, թե ինչպես եմ ծածկվում փոշով, որը հիմա-հիմա վերածվելու էր դժոխային պղպեղի:
Ոչ, չէի ցանկանա կրկին այստեղ ներս թողնել տաղտուկի յուղոտ ճանճին, նրան, որ լիզում է գլուխները ննջաթեւի վրա եւ փշերով խայթում աչքերը:
Առանց հնարքների, քանզի ինձ որպես բանաստեղծի` անդուր է թե ողորկված փայլը եւ թե խորամանկամիտ թույնը, եւ գայլային քմծիծաղի վրա ոչխարի մորթը, ես ձեզ կպատմեմ, մեր դառը Իսպանիայի թաքնաթաքուր ոգու մասին:
Ցլի կաշվի վրա, որ փռված է Խուարից մինչեւ Գվադալետե եւ Սիլից մինչեւ Պիսուերգե (էլ չասած Լա-Պլատայի ափերի մասին, որ լվացված են առյուծաբաշի գույնի ջրերով), հաճախ լսում ես` «Սա` դուենդե է»: Մեծ անդալուզցի արտիստ Մանուել Տորեսը մի երգչի ասաց. «Դու ձայն ունես, դու կարողանում ես երգել, բայց դու ոչնչի չես հասնի, որովհետեւ դու չունես դուենդե»:
Ողջ Անդալուզիայով մեկ` Խաենի ժեռուտներից մինչեւ Կադիսի տաշտակը` անընդմեջ հիշում են դուենդեն եւ միշտ անսխալ զգում են այն:
Դեբլայի զարմանահրաշ կատարող, երգիչ Էլ Լեբրիխանոն ասում էր. «Երբ ինձ հետ է դուենդեն, ինձ չեն գերազանցի»: Իսկ ծեր գնչու-պարուհի Լա Մալենան, լսելով, թե ինչպես է Բրայլովսկին Բախ կատարում, բացականչեց. «Օլե: Այստեղ դուենդե կա» եւ ձանձացավ Գլյուկի, Բրամսի եւ Դարիուս Միյոյի հնչյունների ներքո: Մանուել Տորեսը, բնատուր կուլտուրայի տեր մի մարդ, հենց իր իսկ Ֆալյայի կատարմամբ լսելով «Խեպերալիֆե նոկտյուրնը», ապշեցուցիչ խոսքեր ասաց. «Ամենուր, ուր սեւ հնչյուններն են, ներթափանցված խրուտի մեջ, որի մասին մենք բոլորս գիտենք, որի մասին մենք անտեղյակ ենք, բայց որից մեզ է հասնում ամենակարեւորն արվեստում»: Իսպանացին, ժողովրդի ծոցից ելած երգիչը խոսում է սեւ հնչյունների մասին եւ ձայնակցում է Գյոթեին, որ բնութագրել էր դուենդեն Պագանինիի կապակցությամբ. «Խորհրդավոր ուժ, որն ամենքը զգում են եւ ոչ մի փիլիսոփա չի բացատրի»:
Այսպիսով, դուենդեն` դա հզորություն է, այլ ոչ թե աշխատանք, մարտ է, այլ ոչ թե միտք: Հիշում եմ, մի ծեր կիթառահար ասում էր. «Դուենդեն կոկորդում չէ, դա գալիս է ներսից, հենց ներբաններից»: Կնշանակի, բանն այստեղ տաղանդը չէ, այլ համամասնակցությունը, արյունը, այլ կերպ ասած` հինավուրց մշակույթը, ստեղծագործելու շնորհը:
Կարճ ասած, այդ խորհրդավոր ուժը, «որը բոլորը զգում են, եւ ոչ մի փիլիսոփա չի բացատրի»` հողի ոգին, այն նույնը, որ գրավել էր Նիցշեի սիրտը, որ զուր փնտրում էր այն Ռիալտոյի կամրջի վրա եւ Բիզեի երաժշտության մեջ եւ չէր գտնում, քանզի ոգին, որի ետքից նա ընկել էր, հենց էլեւսինյան խորհրդածեսերից թռել-հասել էր պարուհի-գադիտանկաներին, իսկ հետո դիոնիսոսական ոռնոցով հառնեց Սիլվերիոյի սիգիրիայում:
Խնդրում եմ, դուենդեն չշփոթեք աստվածաբանական կասկածի դեւի հետ, որի վրա Լյութերը բաքոսական մղման մեջ նետել էր նյուրնբերգյան թանաքամանը, մի շփոթեք այն կաթոլիկական սատանայի հետ, անխելահաս գարշանքի, ով շնակերպ սողոսկում է եկեղեցիներ, մի շփոթեք եւ խոսող կապիկի հետ, ում սերվանտեսյան խաբեբան քարշ էր տվել անդալուզյան ջունգլիներից դեպի խանդի կատակերգություն:
Օ ոչ: Մեր մռայլ ու նրբին դուենդեն այլ տեսակի է, նրանում բերկրալի դեւի աղն ու մարմարն է, նրա, որ վրդովված կպչել էր Սոկրատի մոլախինդին երկարած ձեռքերին: Եվ նա բարեկամ է, դառն ու փոքրիկ, ինչպես նուշը, Դեկարտի դեւին, որ փախչել էր գծերից եւ շրջանագծերից դեպի նավահանգիստը` առ միգամած ծովագնացների երգերը:
Յուրաքանչյուր մարդ, յուրաքանչյուր արվեստագետ (լինի դա Նիցշեն կամ Սեզանը) հաղթահարում է կատարելության նոր աստիճանը դուենդեի դեմ մենամարտում: Ոչ թե հրեշտակի դեմ, ինչպես մեզ սովորեցրել են, եւ ոչ էլ մուսայի, այլ` դուենդեի: Տարբերությունը վերաբերում է հենց ստեղծագործության էությանը:
Հրեշտակը ուղեկցում եւ շնորհում է, ինչպես Սան-Ռաֆայելը, պահպանում եւ հովանավորում է, ինչպես Սան-Միգելը, եւ կանխագուշակում է, ինչպես Սան-Գաբրիելը:
Հրեշտակը լուսավորում է, բայց նա ինքը բարձր է ի վերա մարդու, նա նրան երանությամբ է պատում, եւ մարդը, առանց տանջալից ջանքերի, ստեղծագործում, սիրում եւ պարում է:
Հրեշտակը մեծացած Դամասկոսի ճանապարհին եւ ասիզյան պատշգամբի անցք սողոսկած եւ կրնկակոխ Հայնրիխ Սուզոյին հետեւող, կարգադրում է եւ զուր է դիմակայելը, քանզի նրա պողպատյա թեւերը բարձրացնում են կոչման քամին:
Մուսան թելադրում է, եւ պատահում է, որ փսփսում է: Բայց երբեմն, նա արդեն այնքան հեռու է, որ մեզ չի հասնի: Երկու անգամ ես ինքս տեսել եմ նրան, եւ այնքան ուժասպառ, որ ստիպված եղա նրա մեջ մարմարյա սիրտ դնել: Մուսային վստահված բանաստեղծը լսում է հնչյուններ եւ չգիտե, թե որտեղից են դրանք, եւ այդ մուսան, որ սնում է նրան, կարող է եւ նրան որպես սնունդ օգտագործել: Այդպես էր Ապոլիների դեպքում` մեծ բանաստեղծին քրքրեց ահեղ մուսան, որ պատկերված է նրա կողքին երանյալ Ռուսոյի վրձնով: Մուսան գնահատում է բանականությունը, սյուները եւ դափնեպսակների խարդավանքը, իսկ բանականությունը հաճախ պոեզիայի թշնամին է, որովհետեւ սիրում է կապիկություն անել եւ հասցնում է դավաճանական պատվանդանի, ուր բանաստեղծը մոռանում է, որ նրա վրա հանկարծ կարող են վրա պրծնել մրջյունները, կամ կարող է թափվել թունալի աղտեղությունը, որի առաջ բոլոր մուսաները, որ կենում են մոնոկլներում եւ սալոնային ջերմոցների լաքում` անուժ են:
Հրեշտակն ու մուսան իջանում են: Հրեշտակը լույս է պարգեւում, մուսան` կարգ (նրա մոտ էր ուսանում Հեսիոդոսը): Ոսկե տերեւը կամ պատմուճանի ծալվածքն իր դափնեձորում բանաստեղծը որպես օրինակ է վերցնում: Իսկ դուենդեի դեպքում այլ կերպ է` նրան պետք է ինքդ արթնացնես, արյան գաղտնարաններում: Բայց մինչ այդ` վանես հրեշտակին, դեն նետես մուսային եւ չդողդողաս տասնութերորդ դարի մանուշակե պոեզիայի առաջ…
Միայն դուենդեում են իսկապես մարտի բռնվում:
Շատերին են հասու ուղիներն առ Աստված: Սուրբ Թերեզայի համար` դա աշտարակն է, սուրբ Խուան դե լա Կրուսի համար` երեք ճանապարհները: Եվ որքան էլ մեր միջից դուրս ժայթքի Եսայիի ճիչը` «Հիրավի դու Աստված ես գաղտնաթաքուր», վաղ թե ուշ Տերը ուղարկում է ծարավյալին հրե փշերը:
Բայց ուղիներ առ դուենդե չկան եւ ոչ մի քարտեզի վրա, եւ ոչ մի կանոնագրում: Լոկ հայտնի է, որ դուենդեն` հանց ապակով զրնգացող արեւադարձ, այրում է արյունը, չորացնում, փշրում է հարմարավետ, ամրապինդ երկրաչափությունը, կոտրում է ոճը, դա նա ստիպեց Գոյային, անգլիական դպրոցի արծաթավուն, մոխրագույն եւ վարդագույն անցումների վարպետին, ծնկներով եւ բռունցքներով կտավների վրա քսել սեւ կուպրը, այդ նա մերկացրեց Մոսեն Սինտո Վերլագերին Պիրենեյների պաղ քամով, այդ նա Օկայիի ամայուտներում հանդիպեցրեց Խորխե Մանրիկեին մահվան հետ, այդ նա պատանի Ռեմբոյին հագցրեց հտպիտի կանաչ հանդերձանքը, այդ նա, գողեգող սահելով վաղորդյան բուլվարով, կոմս Լոտրեամոնին ձկան աչքեր է տեղադրում:
Իսպանական հարավի մեծ արտիստները` անդալուզցիներն ու գնչուները, գիտեն, որ ոչ երգը, ոչ պարը չեն հուզի հոգին, եթե չգա դուենդեն: Եվ նրանք արդեն սովորել են խաբել` պատկերել գոտեմարտը դուենդեի դեմ, երբ նա իսպառ չկա, ճիշտ նույնպես, ինչպես խաբում են մեզ ամեն աստծու օր տարատեսակ արվեստագետներն ու գրական ձեւագործները: Բաց բավ է զննես եւ մտերմիկ մոտենաս` նրանց բոլոր պարզամիտ հնարքները ցրիվ են գալիս:
Մի անգամ անդալուզցի երգչուհի Պաստորա Պավոնը, սանրերով աղջիկը, Գոյային կամ Էլ Գալյոյին համահունչ այդ մռայլ իսպանական ոգին, երգում էր Կադիսի պանդոկներից մեկում: Նա խաղում էր իր մթին ձայնով, մամռոտ, շողշողուն, դյուրահալ, հանց արճիճը, փաթաթում էր այն վարսերի փնջերով, լողացնում էր մանսալինյայում, տանում էր հեռավոր խուլ թավուտները: Եվ այդ ամենն` ապարդյուն: Շուրջբոլորը լռում էին:
Այնտեղ էր Իգնասիո Էսպելետան, գեղեցիկ, ինչպես հռոմեական կրիան: Մի անգամ նրան հարցրին` «Դու ինչո՞ւ չես աշխատում»,- եւ նա Անտոնիոյին վայել ժպիտով պատասխանեց. «Չէ՞ որ ես Կադիսից եմ»:
Այնտեղ էր Էլոիսան` ազնվականության զարդը, սեւիլյան հետերան, Սոլեդադ Վարգասի ուղիղ ժառանգորդը, որ երեսնամյա հասակում չկամեցավ ամուսնանալ Ռոտշիլդի հետ, քանզի նրան արյամբ հավասար չհամարեց: Այնտեղ էին Ֆլորիդասները, որոնց մսագործ են կոչում, բայց նրանք` մոգեր են, եւ ահա արդեն հազար տարի ցլերին զոհաբերում են Հերիոնին: Իսկ անկյունում գոռոզամիտ պաղում էր խաշնարած դոն Պաբլո Մուրուբեի կրետական դիմակը:
Պաստորա Պավոնը վերջացրեց երգելը լիակատար լռության մեջ: Միայն չարախինդ մի մարդուկ, նման այն զսպանակաձեւ սատանայիկներին, որ դուրս են պրծնում շշից, կիսաձայն արտաբերեց. «Կեցցե Փարիզը», եւ դրանում հնչում էր` «Մեզ պետք չեն ոչ նախադրյալներ, ոչ ուսուցում: Այլ բան է պետք»:
Եվ այդժամ սանրերով աղջիկը վեր թռավ, վայրենացած, հանց հնամենի եղերամայր, գլուխը քաշեց հրաբորբոք կասալյայի գավաթն ու երգեց, այրված կոկորդով, շնչասպառ, առանց ձայնի, առանց որեւէ բանի, բայց… դուենդեով: Նա քանդեց երգի բոլոր հիմերը, որպեսզի ճանապարհ բանա կատաղի կիզիչ դուենդեին, սամումի եղբորը, եւ նա ստիպեց հանիսատեսներին պատռել իրենց հագուստները, ինպես պատռում են դրանք սուրբ Բարբարայի պատկերի առաջ էքստազի մեջ ընկած անթիլյան նեգրերը:
Սանրերով աղջիկը խզում էր իր ձայնը, քանզի գիտեր` այդ դատավորներին պետք է ոչ թե ձեւը, այլ դրա նյարդը, մաքուր երաժշտությունը` շաղելու համար ծնված անկերպարանությունը: Նա զոհում է իր շնորհն ու կարողությունը` վանելով մուսային, անօգ, նա սպասում էր դուենդեին, պաղատելով երջանկացնել իրեն մենամարտով: Եվ ինչպես նա երգեց: Ձայնն արդեն չէր խաղում` թափվում էր արյան շիթով, ճշմարիտ, ինչպես ինքը` ցավը, այն ճյուղավորվում էր տասնամատնյա ձեռքով` Խուան դե Խունիի Քրիստոսի գամված, բայց չխոնարհված ոտնաթաթերի վրա:
Դուենդեի մոտեցումն ազդարարում է կանոնի խախտումն ու չտեսնված, անպատկերացնելի թարմությունը` այն, հանց ծաղկած վարդ, համանման է հրաշքին եւ համարյա կրոնական հիացմունք է ծնում:
Արաբական երաժշտության մեջ, լինի դա երգ, պար կամ լաց, դուենդեին դիմավորում են մոլեգին «Ալլահ: Ալլահ»-ով, որ համահունչ է մեր կորիդաների «Օլե»-ին եւ, գուցե թե, միեւնույն բանն է: Իսկ իսպանական հարավում դուենդեի հայտնվելուն երկրորդում է հոգու ճիչը` «Աստված ողջ է»` հանկարծահաս, ջերմին, մարդկային, բոլոր հինգ զգայարաններով, դուենդեի ողորմածությամբ մտած պարուհու ձայնի եւ մարմնի մեջ, այն ազատագրումը, արթմնի եւ իսպառ ազատագրումն աշխարհից, որը 17-րդ դարի հիասքանչ բանաստեղծ Պեդրո Սոտո դե Ռոխասը ձեռք էր բերում իր յոթ պարտեզներում, իսկ Հովհան Լեստվիցան` լացի սարսռուն սանդուղքի վրա:
Եթե հասել ես ազատության, այն ճանաչում են մեկեն եւ բոլորը` շնորհառուն` թափառիկ թեմայի տիրական վերափոխմամբ, օտարականը` ինչ-որ անբացատրելի ճշմարտացիությամբ: Մի անգամ Խերեսե-դե-լա-Ֆրոնտերայի պարային մրցույթի ժամանակ, ջրի պես եռեփվող մարմնով գեղեցկուհի պարմանուհիների մեջ մրցանակը կորզեց ութսունամյա մի պառավ` սոսկ այն բանով, թե ինչպես էր նա բարձրացնում ձեռքերը, ետ գցում գլուխը եւ կրունկները խփում տախտակամածի վրա: Բայց բոլոր այդ մուսաներն ու հրեշտակները, որ ժպտում ու գերում են, չէին կարող չզիջել եւ զիջեցին կիսաողջ դուենդեին, որ հազիվ էր քարշ տալիս իր թեւերի ժանգոտած սայրերը:
Դուենդեն հնարավոր է ցանկացած արվեստում, բայց, իհարկե, այն ավելի արձակ է իրեն զգում երաժշտության, պարի եւ բանավոր բանաստեղծության մեջ, որոնց անհրաժեշտ է մարմնավորում կենդանի մարդկային մարմնում, որովհետեւ դրանք ծնվում եւ մահանում են հավերժ, իսկ ապրում են վաղանցուկ:
Հաճախ երաժշտի դուենդեն արթնացնում է դուենդեն երգչի մեջ, բայց պատահում է նաեւ այնպիսի ապշեցուցիչ բան, երբ կատարողը հաղթահարում է խղճուկ նյութը եւ հրաշք է գործում, որը հեռավոր նմանություն ունի սկզբնաղբյուրի հետ: Այդպես Էլեոնորա Դուզեն, դուենդեով համակված, վերցնում էր ցածրակարգ պիես եւ հասնում էր հաղթանակի, այդպես Պագանինին, հիշելով Գյոթեի խոսքերը, կախարդական մեղեդու էր վերածում տափակ մոտիվը, այդպես հիասքանչ մի աղջիկ Պուերտո-դե-Սանտա-Մարիայից իմ աչքի առաջ երգում էր, պարելով, «Օ Մարի» մղձավանջային իտալական քառյակը եւ իր շնչառությամբ, ռիթմով եւ կրքով իտալական մետաղից ձուլում էր մաքուր ոսկու կառուցիկ օձը: Նրանք բոլորը փնտրում եւ գտնում էին այն, ինչը նախապես չկար, եւ մինչեւ արմատը արած ձեւի մեջ ներմղում էին իրենց արյունն ու կյանքը:
Դուենդեն, հրեշտակն ու մուսան կան ցանկացած արվեստում եւ ցանկացած երկրում են: Բայց, եթե Գերմանիայում, համարյա անփոփոխ, իշխում է մուսան, Իտալիայում` հրեշտակը, ապա դուենդեն անկասկած տիրում է Իսպանիային` մի երկրի, ուր դարերով երգում ու պարում են, մի երկրի, ուր դուենդեն քամում է արշալույսի կիտրոնները, մի երկրի, որ բաց է մահվան համար:
Այլ երկրներում մահը` դա ամեն ինչ է: Նա գալիս է, եւ վարագույրն իջնում է: Իսպանիայում այլ կերպ է: Իսպանիայում այն բարձրանում է: Շատերն այստեղ զմռսված են չորս պատերի մեջ մինչ ի մահ, եւ լոկ այդժամ նրանց արեւլուս են բերում: Իսպանիայում, ինչպես եւ ոչ մի տեղ, մինչեւ վերջ ողջ է միայն մահացածը` եւ նրա տեսքը վիրավորում է, ինչպես ածելու սայրը:
Մահվան հետ կատակելն ու լուռ այն զննելը իսպանացու համար սովորական բան է: Կեւեդոյի «Գանգերի մասին երազից», Վալդես Լեալի «Փտած եպիսկոպոսից» եւ երկու դար մեզնից առաջ մահացած ծննդկան Մարբելյիի տնքոցներից.
Ես ձիուն այրող արյամբ
մինչ սմբակները թացեցի:
Սմբակների տակ ճամփան
հանց եռեփվող խեժ էր:
Մինչեւ, վերջերս հնչած, ցլից սպանված Սալամանկայից տղայի բացականչությունը.
Ես վատ եմ – եւ գուցե ավելի վատ,
բայց վատի տեղ չիք այլեւս, ընկերներ,
Երեք թաշկինակն էլ իմ վերքի մեջ են,
չորրորդով ձեռքերս փաթաթեք…
Ձգվում է բորակով կերած եզրապատը, որի վրա, մահվամբ հմայված, ժողովրդի հայացքն է, որ մեկ կարծրանում է Երեմիայի ողբի արձագանքներում, մեկ փափկում է գերեզմանոցային նոճու անդրադարձներում: Սակայն, ի վերջո, ողջ եղածն այստեղ գնահատվում է մահվան դրոշմակերտ արժանապատվությամբ:
Կացինն ու սայլանիվը, դանակն ու հովվամորուսի փշոտությունը, մերկ լուսինն ու ճանճերը, եւ նեխած անկյունները, եւ աղբակույտերը, եւ ժանեկազարդ սրբերը, եւ ճերմակեցրած պատերը, եւ կտուրների ու քիվերի սայրերը` ամեն ինչ Իսպանիայում մահվամբ է պարուրվում, նրա համն ու արձագանքն է թաքցնում, որը հասկանալի է տագնապած հոգուն եւ չի թողնում նրան ննջել կործանարար քամու տակ: Եվ ողջ իսպանական արվեստն արմատավորված է մեր հողում` գերեզմանաքարերի եւ ուղտափշերի հողում` պատահական չեն Պլեբորիոյի կականներն ու մաեստրո Խոսեֆ Մարիա դե Վալդիվեսիոյի պարերը, եւ պատահական չէ, որ մեր սիրելի բալլադն այդքան նման չէ եվրոպականներին.
– Եթե դու ընկերուհին ես իմ,
ուրեմն ինչո՞ւ չես նայում ինձ:
Այն աչերի համար, որ նայում էին,
արդեն չկա ոչ գիշեր, ոչ տիվ:
– Եթե դու ընկերուհին ես իմ,
ուրեմն ինչո՞ւ չես համբուրում շուրթերս:
Նրանք, որ համբուրում էին քեզ,
թաղված են գերեզմանաքարի տակ:
– Եթե դու ընկերուհին ես իմ,
ուրեմն ինչո՞ւ ես ծալում:
– Այն ձեռքերը, որ ես էի հյուսում,
Պատված են որդերով, ընկեր:
Եվ տարօրինակ չէ, որ մեր
քնարերգության արշալույսին
հնչում է երգն այս վարդագույն
այգում ես կմեռնեմ:
Ի մեջ վարդերի է կացարանն իմ,
ուր կսպանեն:
Վարդ պոկելու են, մայրիկ,
ես այնտեղ եմ գնում,
ուր կհանդիպեմ մահվանը
վարդագույն այգում:
Կպոկեմ վարդը, մայրիկ,
Նրա հետ էլ ողորմի կտան,
ուր մահվան հետ կհանդիպեցնի
վարդագույն կացարանը:
Վարդագույն այգում ես կմեռնեմ,
Ի մեջ վարդերի է կացարանն իմ,
ուր կսպանեն:
Գլուխներ, սառցե լուսնից, Սուրբարանի կտավների վրա, դեղին փայլակները Էլ Գրեկոյի սերուցքե դեղնության մեջ, հայր Սիգուենսեի խոսքը, Գոյայի կերպարները, եկեղեցու աբսիդը Էսկորիալում, ողջ մեր գունավորված քանդակագործությունը, Օսոնի հերցոգական տոհմի դամբարանը, մահը կիթառով Բենավեպտեի զանգակատնից Մեդնա-դե-Ռիոսեկոյում` մշակույթում դրանք նշանավորում են այն, ինչ Սան Անդրեսա դե Տեյշիդո ուխտագնացությունները, ուր ողջերի կողքին քայլում են մեռյալները, Սիվիլայի երգն ու պարը Մայորկայի եւ Տոլեդոյի առմուտքներում, մռայլ «Հիշատակենքը…» Տորտոսայի սալարկուղիներում, չարչարանաց ուրբաթի անթիվ ծեսերը, այդ ամենը, էլ չասած արդեն ցլամարտի նրբահյուս տոնակատարության մասին, վերածվում է իսպանական մահվան ազգային մեծարման: Ողջ աշխարհում լոկ Մեքսիկան կարող է ձեռք մեկնել իմ հայրենիքին:
Տեսնելով ահը, մուսան դուռը գոցում է, փականներն ամրացնում է եւ մոմե ձեռքով եղերերգություն ուրվագծելով` տեղնուտեղը կրկին սկսում է տարուբերել իր դափնիները երկու անձայն քամիների արանքում: Ներբողական կամարների ավերակներում այն գունազարդում է սուգը չինկվիչենտոյի կտավների կոկիկ ծաղիկներով եւ կանչում է Լուկրեցիուսի հավատարիմ աքաղաղին, որպեսզի վախեցնի այնտեղի ուրվականներին:
Հրեշտակը, տեսնելով մահը, դանդաղ պտտվում է վերում եւ սառցե ու շուշանագեղ արցունքներից եղերերգ է հյուսում` հիշենք, թե ինչպես էր այն սարսռում Քիթսի, Վիլյասապդինոյի, Էրերայի, Բեկերի, Խուան Ռամոն Խիմենեսի ձեռքերում: Բայց Աստված մի արասցե, որ հրեշտակն իր վարդագույն ծնկի վրա թեկուզ եւ մանրահատ մի սարդ տեսնի:
Սակայն դուենդեն չի հայտնվի, մինչեւ որ մահվան հոտը չառնի, մինչեւ որ շեմը չանցնի, մինչեւ որ չհամոզվի, մինչեւ որ կտարուբերի մեր այն լարերը, որոնց չկա մխիթարանք եւ չի լինի:
Մտքով, ձայնով եւ պլաստիկայով դուենդեն ստուգում է անդնդավայրը` արվեստագետի հետ ազնիվ մենամարտում: Հրեշտակն ու մուսան փախչում են, իրենց հետ վերցնելով կողմնացույցն ու ջութակը, դուենդեն` վիրավորում է, եւ այդ հավերժորեն բացված վերքի բուժմանն է պարտ ամենայն նախաստեղծն ու անկանխատեսելին մարդու ստեղծածներում:
Դուենդեն` բնավորվելով, բանաստեղծությանը մոգական ուժ է տալիս, որպեսզի ցողի սեւ ջրով ամենքին, ով ունկ է դնում, քանզի դուենդե ձեռք բերածին ավելի հեշտ է սիրելն ու հասկանալը, նաեւ ավելի հեշտ է համոզվելը, որ կլինի սիրված եւ հասկացված, բայց չէ՞ որ պայքարն արտահայտչականության եւ այն հասկանալու համար պոեզիայում հղի է կործանմամբ:
Հիշենք դուենդեով համակված գնչուների գնչու սուրբ Թերեզային, գնչուհի ոչ այն բանով, որ կարողացավ երեք փայլուն հնարքով հանդարտեցնել կատաղած ցուլին (իսկ դա եղել է), որ ուզում էր դուր գալ եղբայր Խուան դե լա Միսերիային եւ ապտակել էր պապական նունցիային, այլ այն բանով, որ այն հազվագյուտ բնավորություններից էր, ում դուենդեն (ոչ հրեշտակը, հրեշտակը չի կարող հարձակվել. խոցում է գեղարդով, նա նրան մահ էր կամենում, քանզի գնչուհին նրանից խլել էր իր վերջին գաղտնիքը, գլխապտույտ անցումը մեր հինգ զգայարաններից միասնական, միս ու մարմին առած, մշուշուտ ծովում` առ ժամանակին չենթակա Սերը:
Անվեհեր Թերեզան հաղթանակեց, եւ ընդհակառակը` Ֆիլիպ Ավստրիացին պարտեց` մինչ նա աստվածաբանության միջով հասնում էր մուսային եւ հրեշտակին, Էսկորիալի պաղ կրակների դուենդեն, ուր երկրաչափությունը երազի սահմանին է, մուսայով էր հանդերձավորվել եւ բանտեց, որպեսզի հավերժորեն պատժի մեծ արքային:
Ես արդեն ասել եմ, որ դուենդեին գրավում է անդունդը, բացված վերքը, գրավում է այնտեղ, ուր ձեւերը հալչում են ճիգի մեջ, որ գերազանցում է նրա ուրվագծերը:
Իսպանիայում (եւ Արեւելքում, պարը` կրոնական գործողություն է) դուենդեին հլու են պարող-գադիտանկաների մարմինները, որոնց գովերգել է Մարցիալուսը, երգիչների ձայները, որոնց փառաբանել է Մարցիալուսը, դուենդեն է ղեկավարում նաեւ կորիդայի պատարագը, այդ ճշմարիտ կրոնական դրաման, ուր, նույնպես, ինչպես Եսայու ողբում, զոհեր են մատուցում:
Անտիկ դեւի ողջ հզորությունը լցվել է մշակույթի այդ վկայության եւ մեր ժողովրդի նրբազգացության մեջ, այդ անթերի տոնակատարության մեջ, որ մարդուն ամբարձում է առ նրա ցասման, զայրույթի եւ լացի բարձունքները: Իսպանական պարում եւ ցլամարտում զվարճանք չեն փնտրում, ինքը` կյանքը, ողբերգություն է խաղում, որ բեմադրել է դուենդեն, եւ հենց սիրտն է վիրավորում, քանի դեռ նա աշխարհից փախչելու սանդուղք է սարքում:
Դուենդեն է վարում պարուհուն, ինչպես քամին` ավազը։ Նրա զորավոր ուժը աղջկան վերածում է լուսնոտի, ջահելական վարդագունությամբ է ներկում զառամ տնանկի այտերը, որ քարշ է գալիս պանդոկներով, եւ ձեռքերին պարգեւում է այն արտահայտչականությունը, որը միշտ պարի մայրն է եղել:
Միայն մի բանի չէ դուենդեն ունակ, եւ դա պետք է շեշտել` կրկնության: Դուենդեն չի կրկնվում, ինչպես փոթորկած ծովի պատկերը:
Ամենից ուժեղ դուենդեն տպավորում է ցլամարտում` այստեղ նա մարտնչում է եւ մահվան դեմ, որ պատրաստ է նրան վերացնելու, եւ ճշգրիտ հաշվարկված երկրաչափության գործողության դեմ:
Ցուլն իր ուղեծիրն ունի, ցլամարտիկը` իր, եւ դրանք հանդիպում են միմյանց վտանգավոր կետում, ուր կենտրոնացած է խաղի ահարկու էությունը:
Մուլետայի հետ աշխատելու համար բավ է եւ մուսան, բանդերիլյան խրելու համար բավ է եւ հրեշտակը, բայց, երբ հարկ է թիկնոցով դուրս գալ թարմ ցլի դեմ եւ երբ հարկ է նրան սպանել, անհրաժեշտ է դուենդեի օնությունը, որպեսզի չդավաճանես գեղարվեստական ճշմարտությանը:
Եթե ցլամարտիկը վախեցնում է հասարակությանը իր անխոհեմությամբ, դա արդեն ցլամարտ չէ, այլ ամենքին հասանելի զառանցական զբաղմունք է` խաղ կյանքով: Բայց, եթե ցլամարտիկը համակված է դուենդեով, նա հանդիսատեսին պյութագորական ներդաշնակության դաս է տալիս, ստիպելով մոռանալ, որ նա ինքը ամեն վայրկյան սիրտը նետում է կոտոշների վրա:
Լեգարտիխոյի հռոմեական դուենդեն, Խոսելիտոյի հրեական դուենդեն, Բելմոնտոյի բարոկկո ոճի դուենդեն եւ Կագանչոյի գնչուական դուենդեն մթնշաղային շրջանագծից բացում են մեր բանաստեղծներին, երաժիշտներին եւ նկարիչներին իսպանական ավանդույթի չորս գլխավոր ճանապարհները:
Իսպանիան` միակ երկիրն է, ուր մահը` ազգային հանդիսանք է, ուր գարնանը մահը երկարաձիգ շեփորում է, փողերը բարձրացնելով, եւ ի սկզբանե մեր արվեստին տիրում է տտպահամ դուենդեն` անսանձ եւ միայնակ:
Նույն դուենդեն, որ արյամբ էր ներկում սրբերի այտերը, որ քանդակել էր վարպետ Մատեո դե Կոպոստելան, հառաչ էր քամում Խուան դե լա Կրուսի կրծքից եւ նետեց այն Լոպեի կրոնական սոնետների մերկացյալ հավերժահարսերի կրակը:
Նույն դուենդեն, որ աշտարակ էր կառուցում Սաագունում եւ աղյուսներ էր թրծում Կատալայուդայում ու Տերուելում, բացեց երկինքը Էլ Գրեկոյի կտավներում եւ ծավալում էր Գոյայի դժոխածնունդներին եւ Կեւեդոյի ալգվիսիլներին:
Անձրեւին նա կանչում է Վելասկեսին, գաղտնի մոլեգնած իր պալատական մթնշաղներում, հողմի ժամանակ նա քշում է մերկ Էրերային հաստատվելու ցրտի բուժարարության մեջ, այրող տապին նա կրակն է նետում Բերուետեյին եւ քանդակագործության մեջ նոր չափումներ է բացում:
Գոնգորայի մուսան եւ Գարսիլասոյի հրեշտակը հյուսում են իրենց դափնիները, երբ հառնում է Սա Խուան դե լա Կրուսի դուենդեն, երբ
վիրավոր եղնիկն
աճում է կատարին:
Գոնսալո դե Բերսեոյի մուսան ճանապարհ է հարթում մահացու վիրավոր Խորխե Մանրիկեին Բելմոնտե դղյակի ճանապարհին: Գրեգորիո Էրնանդեսի մուսան եւ Խոսե դե Մորայի հրեշտակը խուսավարում են Պեդրո դե Մենայի առաջ իր արյունալի արցունքներով եւ Մարտինեսի ասորական, ցլի գլխով դուենդեի առաջ: Իսկ Կատալոնիայի տխրամած մուսան եւ Գալիսիայի տամուկ հրեշտակը վախվորած եւ քնքուշ նայում են կաստիլական դուենդեին, այնքան խորթ տաք հացին եւ հեզաբարո կովին, որ անբաժան է պապակ հողից եւ քամով լվացված երկնքից:
Կեւեդոյի դուենդեն պեծկլտացող կանաչ հողմածաղիկներով եւ Սերվանտեսի դուենդեն Ռուիդերայի գիպսե ծաղկով պսակում են դուենդեի իսպանական խորանը:
Յուրաքանչյուր արվեստ ունի իր դուենդեն, բայց դրանց արմատները հանդիպում են այնտեղ, որտեղից բխում են Մանուել Տորեսի սեւ հնչյունները` նախաակունքը, տարերային եւ սարսռուն սկիզբը ծառի, հնչյունի, հյուսվածքի եւ բառի:
Սեւ հնչյունները, որոնցում ջերմանում է մրջնի եւ հրաբխի, Հարդագողով պարեգոտված քամու եւ մեծ գիշերվա քնքուշ հարազատությունը:
Տիկնայք եւ պարոնայք:
Ես երեք կամար կառուցեցի եւ անհմուտ ձեռքով պատվանդանի վրա կանգնեցրի մուսային, հրեշտակին եւ դուենդեին:
Մուսան անդողդոջ է` ծալեծալ պատմուճանով եւ Պոմպեոսին ուղղված կովի աչքերով, մռութոտ մարմնի վրա, որը քառապատկել է նրա բարի ընկեր Պիկասոն: Հրեշտակը խառնշտկում է Անտոնիո դե Մեսինայի գանգուրները, Լիպիի պարեգոտն ու Մասոլինոյի կամ Ռուսոյի ջութակը:
Իսկ դուենդեն… Ո՞ւր է նա: Կամարը դատարկ է, եւ մտային քամին թռչում է նրա միջով մեռյալների գանգերի վրա` ի հանդիման նոր աշխարհների եւ չլսված ձայների, քամին մանկան լորձունքի հոտով, տրորված խոտի եւ մեդուզայի ծածկույթի, ամենայն նորածնի կնունքի բույրով:
1930թ.