ասում է Միչիգանի համալսարանի (Դիրբորն) (University of Michigan-Dearborn) Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի վարիչ, դոկտոր Արա Սանջյանը
Արա Սանջյանը ծնվել է Լիբանանում, համալսարանական առաջին դիպլոմը ստացել է Երեւանի պետական համալսարանում` ավարտելով Պատմության ֆակուլտետը, որից հետո դոկտորական կոչումը պաշտպանել է Լոնդոնի համալսարանում: Մինչեւ 2006թ. նա դասավանդել է Բեյրութի «Հայկազյան» համալսարանում: Այսօր արդեն դոկտոր Արա Սանջյանը Դիրբորնում գտնվող Միչիգանի համալսարանի մասնաճյուղում պատմություն է դասավանդում`միաժամանակ ղեկավարելով համալսարանի մեջ գործող Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնը: Այս օրերին դոկտոր Արա Սանջյանը պատմագիտության թեմաներով դասախոսություններ կարդալու նպատակով գտնվում էր Հայաստանում:
– Կպատմե՞ք Ձեր ընտանիքի պատմությունը:
– Հայրական կողմից մեծ հայրս Ցեղասպանության ժամանակ կորցրել է իր ողջ ընտանիքը` կնոջը եւ երեխաներին, տարագրվել հարավ` այսօրվա Հորդանան պետության ուղղությամբ, զինադադարից հետո վերադարձել է իր բնիկ, Կիլիկիո Մարաշ քաղաքը եւ նորից ամուսնացել է: Մենք` բոլոր Սանջյաններս, իմ մեծ հոր` Գրիգոր Սանջյանի ժառանգներն ենք նրա երկրորդ ամուսնությունից: Իմ մեծ հայրս Ցեղասպանությունն իր մաշկի վրա կրած մարդ է: Մորս ընտանիքն Ադանայից է, նրանք ավելի քիչ են տառապել, քանի որ մորս մոր կողմը թուրք ծանոթներ ունեին, որոնք ինչ-որ ձեւով նախ կարողացել են կախաղանից փրկել մորս մեծ հորը եւ ապա օգնել են նրանց, որպեսզի Կիպրոս փախչեն: Այնուհետեւ, պատերազմից հետո, նրանք եւս վերադարձել են Կիլիկիա, հետո` Քեմալից փախչելով, տեղափոխվել Բեյրութ: Եղեռնի մասին մեր տան մեջ այս երկու պատմությունները կան, մեկը` հորս հոր եւ նրա առաջին ընտանիքի կորստի պատմությունն է, մյուսը` մորս մեծ հոր պատմությունն է, ով դատապարտված էր մահվան, բայց թուրք ծանոթների միջոցով կարողացավ փրկվել ու փրկել իր ընտանիքը: Այս իմաստով, Եղեռնը նույնպես մեր ընտանիքի պատմության մի մասն է:
– Հայաստանում, հատկապես վերջին շրջանում, գիտության զարգացման վերաբերյալ թեմատիկ տարբեր մրցույթներ են հայտարարվում: Մի քանի օր առաջ, օրինակ, «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյսբուքյան նախաձեռնության կողմից հայտարարված վերջին մրցույթը Ցեղասպանության մասին գիտական նյութերի հրապարակմանն է վերաբերում: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այս մրցույթներին, որքանո՞վ են դրանք նպաստելու Ցեղասպանության ճանաչմանը: Դուք մասնակցություն ունենալո՞ւ եք այդ մրցույթներին:
– Ես Ցեղասպանության մասին հրապարակել եմ գրախոսականներ, ունեցել եմ հրապարակային ելույթներ, մասնակցել եմ գիտաժողովների, սակայն ես ցեղասպանագետ չեմ, եւ իմ ուսումնասիրություններն, առաջին հերթին, հետցեղասպանական շրջանին են վերաբերում` 1930-50-ական թվականներին: Չեմ կարծում, որ առաջիկայում հոդված կգրեմ, որը կկարողանա մասնակցել այդ մրցույթին, քանի որ աշխատում եմ հայագիտական այլ նյութերի վրա, որոնք նույնպես կարեւոր եմ համարում: Գալով Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման խնդրին, ես գիտական աշխարհի մեջ այդպիսի խնդիր չեմ տեսնում: Թուրքիան այսօր ժխտում է Ցեղասպանությունը ոչ թե` որովհետեւ թուրք ղեկավարները մի քանի փաստի տեղյակ չեն, եւ եթե հանկարծ տեղյակ լինեն` իրենց որոշումը պիտի փոխեն, այլեւ` որովհետեւ Թուրքիայում Ցեղասպանության ժխտումը դարձել է թուրք վերնախավի ինքնության հարց: Այնպիսի վիճակ է ստեղծված, որ շատ թուրքեր կարծում են, որ եթե հանկարծ ընդունեն, որ իրենց երկրի մեջ իրենց նախնիները կատարել են ցեղասպանություն, ինչ-որ մեծ բան պիտի պակասի իրենց արժանիքներից, եւ իրենց վայելած ինքնահարգանքը կպակասի: Կարծում եմ, որ եթե օրերից մի օր Թուրքիան ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, մասնագետները չեն դադարի Ցեղասպանության մանրամասներն ուսումնասիրել: Այսօր Հոլոքոստը ուսումնասիրում են ոչ թե նրա համար, որ կա պետություն, որը ժխտում է դա, այլ` որովհետեւ ցեղասպանությունը մարդու կողմից գործված մի մեծ ոճիր է, որը որքան լավ հասկանանք, գուցե այդքան էլ հնարավոր կլինի ապագայում կանխել նման երեւույթների կրկնությունը: Այդ ամենին, սակայն, դեռեւս չենք հասել, եւ աշխարհում դեռ շարունակվում են ցեղասպանությունները: Ինչ վերաբերում է մրցույթին`ուրախ եմ, որ կա նման մրցույթ, որը նպատակ ունի խրախուսել կարողունակ երիտասարդներին: Թեեւ գումարները չեն հայտարարել, սակայն լսել եմ, թե դրանք բավական բարձրարժեք են լինելու եւ նյութական առումով գրավիչ կլինեն ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ ողջ աշխարհի ցեղասպանագետների համար: Այդ մրցույթը նաեւ առիթ է Հայաստանի երիտասարդ մասնագետների համար` փորձել հոդվածներ գրել եւ հրապարակել դրանք օտարալեզու ամսագրերում: Ես պատրաստ եմ աջակցել նրանց նախքան հոդվածը հանձնելը, որպեսզի այն եվրոպական չափանիշներին համապատասխանեցվի` դրսում հրապարակելու համար: Նման մրցույթներում հաղթելը կարող է նաեւ թեթեւացնել Հայաստանում գիտականորեն կարողունակ անձանց նյութական ու սոցիալական խնդիրները: Ողջունելի է, որ մտահոգ բազմաթիվ գիտնականներ վերջին տարիներին ձայն են բարձրացնում եւ իրենց կարողությունների սահմանում կարողանում են այդ խնդիրներին փոքրիկ-փոքրիկ լուծումներ գտնել: Ուրախ եմ նաեւ, որ հայ նորահարուստ դասակարգը սկսել է նաեւ գիտության մասին մտածել: Հուսով եմ` Հայաստանի օրենսդրությունը փոփոխության կենթարկվի, ինչպես Ամերիկայում եւ եվրոպական երկրներում է, որպեսզի խոշոր հարկատուներին հնարավորություն տրվի ազատ լինել` իրենց հարկերի որոշակի տոկոսը բարեգործական իրենց նախընտրած ծրագրերին (ներառյալ` գիտության) ուղղել:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում հայագիտության վիճակը Հայաստանում եւ արտերկրում:
– Եկեք նախ դրսից խոսենք` հայագիտությունն առանձնացնելով հայապահպան աշխատանքներից` դպրոցներ եւ այլն: Եթե խոսենք բուն հայագիտական աշխատանքների մասին, ապա վերջին տասնամյակների ընթացքում արտասահմանում հայագիտական լավագույն կենտրոնները ԱՄՆ-ում են եւ Ֆրանսիայում։ Հայագիտական բարձրորակ աշխատանքներ կան նաեւ Իտալիայի մեջ: Դրսում գործող հայագիտական կենտրոններին աջակցում են հայկական գաղութները: Օրինակ, Ամերիկայի 10-ից ավելի համալսարաններում հայագիտական կենտրոններ ու ծրագրեր են գործում, որոնք գրեթե ամբողջությամբ հայ մեծահարուստների նվիրատվությունների շնորհիվ են ստեղծվել: Եթե Ամերիկայի մեջ հայկական մեծ գաղութ չլիներ, վստահաբար հայագիտությունն, իբրեւ առանձին մասնագիտություն, Ամերիկայի բուհական համակարգում առանձին տեղ չէր ունենա: Oրինակ` վրացագիտական կամ ադրբեջանագիտական կենտրոն կամ դասախոսի ամրագրված աթոռ կամ ուսումնական ծրագիր ԱՄՆ-ում դեռեւս չկա: Այժմ ԱՄՆ-ում հայագետների սերնդափոխություն կա. այն անձինք, որոնք 1950-ականներին սկսեցին ստեղծել առաջին կենտրոնները, նրանք բոլորը արդեն կամ մահացել են, կամ արդեն հանգստի են անցել: Նրանց կողքին կա միջին եւ երիտասարդ սերունդ, որոնք այսօր շարունակում են աշխատել, սակայն նրանց թիվը քիչ է: Հայագետների թվի քիչ լինելու հիմնական պատճառը շրջանավարտներին բարձրորակ աշխատանքի տեղավորելու խնդիրն է: Զուտ հայագիտական աշխատատեղերի սակավության հետեւանքով շրջանավարտները պիտի պատրաստ լինեն ավելի լայն շրջանակների մեջ աշխատելու եւ այնպիսի գիտական աշխատանքներ գրելու, որպեսզի հետագայում կարողանան ավելի հեշտությամբ աշխատանք գտնել հայագիտությունից ավելի տարողունակ (բայց հայագիտությունն իբրեւ բաղադրամաս ներառող) բնագավառներում:
– Որքա՞ն հայագետներ են մեզ պետք ընդհանրապես:
– Դժվարանում եմ կոնկրետ թիվ նշել, սակայն տեսականորեն մի տարբերակ էլ կա. Շահագրգռված անձինք եւ կազմակերպություններ կարող են համոզել հայ մեծահարուստներին, որպեսզի նրանք դիմեն տարբեր համալսարանների` յուրաքանչյուր պարագայում խոստանալով 1-2 մլն դոլար, եւ այդ ձեւով հայագիտության նոր աթոռներ կամ ծրագրեր ստեղծվեն:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում հայագիտության վիճակը Հայաստանում:
– Անելիքներ, իհարկե, շատ կան: Բայց տեսնում եմ, որ կամաց-կամաց դրական փոքրիկ տեղաշարժեր են կատարվում, որոնց հիմնական շարժիչը հետխորհրդային տարիներին առաջ եկած սերունդն է` 25-35 տարեկան մագիստրոսներ, ասպիրանտներ եւ երիտասարդ դասախոսներ, որոնք գիտակցում են կամ առնվազն պատկերացում ունեն, թե ինչ ուղղությամբ պետք է զարգացվեն հումանիտար ու սոցիալական գիտությունները Հայաստանում: Այժմ կա ինտերնետը, որ լայն հնարավորություններ է տալիս համաշխարհային գիտական մտքի հետ քայլ պահելու համար: Այժմ համեմատաբար ավելի հեշտ է գտնել գիտական նորությունների վերաբերյալ անհրաժեշտ տեղեկատվությունը: Կարծում եմ, այդ հնարավորությունները այսօր բավարար չեն օգտագործվում եւ պետք է ավելի շատ աշխատանք կատարվի հումանիտար ու սոցիալական գիտությունների (ներառյալ` հայ լեզվագիտության, գրականագիտության եւ պատմության) տեսական մասը զարգացնելու համար: Առնվազն պետք է տեղյակ լինել աշխարհում կատարվող նորարարություններին եւ ըստ այդմ` թարմացնել բուհերում հումանիտար ու հասարակագիտական մասնագիտությունների բակալավրիատի եւ մագիստրատուրայի ուսումնական ծրագրերը: Պետք է նաեւ պարտադիր ծրագրեր մշակել հայրենաբնակ գիտնականների կողմից օտար լեզուների սահուն տիրապետման եւ այդ լեզուներով սահուն շարադրման համար: Օրինակ, լսել եմ, թե Գերմանիայում նման փորձ կա. կառավարության ֆինանսավորմամբ գիտնականներին հատուկ կարճ դասընթացների միջոցով սովորեցնում են` ինչպես գրել միջազգային ամսագրերի համար, ինչպես ընդլայնել հնարավորությունները, որպեսզի գերմանացի գիտնականի գրած հոդվածը ընդունվի միջազգային ամսագրերում հրապարակման համար: Միաժամանակ, պետք է մտածել նոր մեխանիզմների մասին` երիտասարդ հայաստանաբնակ գիտնականին մասնագիտական հմտությունների զարգացման բնագավառում աջակցելու համար: Ես եւ, վստահ եմ, արտասահմանում ապրող հայազգի բազմաթիվ այլ գիտնականներ պատրաստ ենք մեր ժամանակից ինչ-որ հատված տրամադրել այս գործին: Այլեւս ճամփորդելու կարիք էլ չկա, նոր տեխնոլոգիաները կարելի է օգտագործել, եւ skype-ի ու ինտերնետի միջոցով հայագետները կարող են կապ հաստատել միմյանց հետ, պատմել իրենց մասնագիտական փորձառության մասին: Հաղորդակցության միջոցները պետք է առավելագույնս օգտագործել փորձի փոխանակման համար: Պետք է կապեր հաստատել միմյանց միջեւ. այս պարագայում հայերի ցրվածությունը լացի դրդապատճառ լինելուց` կփոխվի տարբեր երկրների փորձը միատեղելու, մեկը մյուսից սովորելու առավելության: Մենք մեր տանը նստած` հետաքրքիր չենք աշխարհին: Մենք մեր նկատմամբ օտարի մոտ հետաքրքրություն պիտի ստեղծենք մեր աշխատանքով: Եթե մենք ավելի շատ գրենք մեր մասին եւ գրենք օտար լեզուներով եւ գրենք արտասահմանյան ամսագրերի համար` մարդիկ ավելի շատ կհետաքրքրվեն մեզնով: Այդ իմաստով մենք դեռ շատ անելիք ունենք:
Լուսինե ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ