– Մարտի 1-ի դեպքերը կարծես դուրս են մնացել քաղաքական քննարկումներից: Ընտրական գործընթացները ստվերեցի՞ն այն, թե՞ ժամանակի ընթացքում այն հետզհետե ավելի քիչ կհիշատակվի:
– Ես Մարտի 1-ի մասին խոսում եմ միշտ, երբ զգում եմ, որ կա դրա անհրաժեշտությունը, եւ, եթե ունենում եմ դրա հնարավորությունը: Չեմ խոսել, երբ ինչ-ինչ պատճառներով բացակայել եմ հանրապետությունից: Եվ ես կխոսեմ այնքան ժամանակ, քանի դեռ Մարտի 1-ի էջը համարում եմ բաց վիճակում` գոնե ինձ ու զոհերի հարազատների համար: Մարտի 1-ի էջը փակել` կնշանակի` հասնել դրա լիարժեք բացահայտմանը եւ բոլոր մեղավորների պատժմանը: Քանի դեռ չունենք դա, ես պարտադրված եմ խոսել, որովհետեւ ինձ համարում եմ այդ տեղեկության կրող մարդկանցից մեկը, որը պետք է աջակցի դրա լիարժեք բացահայտմանն ուղղված բոլոր գործընթացներին: Կարծում եմ` 2011թ. ժողովրդի ու մեր պայքարի արդյունքում հասանք նրան, որ իշխանությունները ստիպված ընդունեցին, որ Մարտի 1-ի հետաքննությունն անցկացվել է ոչ պատշաճ, եւ հավաստիացում տվեցին, որ պետք է դրան միտված գործողություններ իրականացնեն: Ես ասել եմ, որ դա կրում է իմիտացիոն բնույթ, այդպես էլ եղավ: Իսկ հայտնի երկխոսության արդյունքում տպավորություն ստեղծվեց, որ Մարտի 1-ի բացահայտման պահանջը ներկայացնող ընդդիմադիր քաղաքական ուժն ինչ-ինչ պատճառներով պասիվություն է ցուցաբերում այդ հարցում, ինչի արդյունքում նաեւ եվրոպական կառույցները, որոնք մինչ այդ` այդ հարցը բարձրացնում էին, հայտարարեցին այն փակված: Ավելին, իշխանական կուսակցություններից մեկի հետ միասնական շտաբի գործողությունների արդյունքում Մարտի 1-ի երկու շատ կարկառուն պատասխանատուներ` Վարդան Օսկանյանը եւ Գրիգոր Գրիգորյանը, հայտնվեցին ԱԺ-ում: Ես ուզում եմ հիշեցնել, որ Փաստահավաք խմբի զեկույցներից մեկում շատ հիմնավոր կերպով ապացուցված էր Գ. Գրիգորյանի հրամանների, մասնավորապես` «Չերյոմուխա 7»-ի կիրառման վերաբերյալ ապօրինի լինելը: Այս հրամանի հետեւանքը եղավ այն, որ այդ կրակոցների արդյունքում զոհվեց առնվազն երեք ՀՀ քաղաքացի:
– ԲՀԿ-ն գրեթե բոլոր ընտրատեղամասերում տեղադրել էր տեսագրող սարքեր: Ընտրություններից հետո, սակայն, նկարահանած նյութերը չօգտագործվեցին: Արդյո՞ք դրանք ոչինչ չէին կարող բացահայտել այդքան բարձրաձայնվող ընտրակեղծիքների մասին:
– Ինձ համար բացարձակ հասկանալի չէ` կամերաները եղե՞լ են, թե՞ ոչ: Եթե եղել են, ապա այդ նյութերը որտե՞ղ են, որեւէ մեկը ամբողջական տեսե՞լ է, թե այդ նյութերն իրենցից ինչ են ներկայացնում: Եթե այդ նկարահանումները կան, ապա ես հակված եմ մտածել, որ այնտեղ կա հսկայական նյութ, որը հնարավորություն կտար գոնե պարզելու` 1,6 մլն քաղաքացիներ մասնակցե՞լ են ընտրություններին, թե՞ ոչ: Այսինքն` կտրվեր հիմնական վեճի առարկայի պատասխաններից մեկը: Եթե այդ նյութերի առկայությունը կար, տեխնիկայի այս դարում կարելի էր հեշտությամբ պարզել իրական մասնակիցների թիվը` բնականաբար, հանելով կրկնակի քվեարկությունները: Այդ նյութերում մարդկանց դեմքերի նույնականացման շնորհիվ հնարավորություն կլիներ մասնակիցների միջից հանել այն անձանց, ովքեր մասնակցել են կրկնակի քվեարկություններին:
– Դուք է՞լ եք կարծում, որ տեղի են ունեցել կրկնակի քվեարկություններ:
– Ինձ համար շատ դժվար է պատկերացնել, որ Հայաստանում այսօր բնակվում են այն թվաքանակի ընտրողներ, ինչ հրապարակել են իշխանությունները: Այդպիսի ակտիվություն դժվար է պատկերացնել, որովհետեւ ամենաբարձր ցուցանիշը, որը եղել է Վազգեն Սարգսյանի եւ Կարեն Դեմիրճյանի միասնական ընտրության ժամանակ, շատ ավելի ցածր մասնակցություն է ունեցել: Եթե այդ ոգեւորության պայմաններում ունեցել ենք այդպիսի արդյունք, եւ արտագաղթի այսպիսի պայմաններում ունենք այսպիսի արդյունք, ինձ համար աննկարագրելի թվային մանիպուլյացիաների պատկեր է առաջացնում: Եվ կարծում եմ, որ դա արդեն հետագա ուսումնասիրությունների խնդիր է, բայց եթե գնում էին այդպիսի շտաբի համագործակցության, առաջին խնդիրը պետք է լիներ դրա աշխատանքի արդյունքները հանրությանը ցույց տալը: Եթե արդյունքներ չկան, նշանակում է` այդ շտաբն ի սկզբանե միտված է եղել ինչ-որ իմիտացիոն գործընթաց ապահովելու: Եվ ես այսօր տեսնում եմ, որ այդ շտաբի գործունեության արդյունքում ՀԱԿ-ը չի շահել, միայն կորցրել է: Շահել է միայն ԲՀԿ-ն: Կարծում եմ` ԲՀԿ-ի հավաքած 470.000 ձայնի զգալի մասը նաեւ Կոնգրեսի վարած սխալ քաղաքականության արդյունք է: Այդ ձայների զգալի մասը պետք է որ լիներ ՀԱԿ-ինը: Ինչո՞ւ դրանք հայտնվեցին ԲՀԿ ընտրատրցակների մեջ` դա արդեն Կոնգրեսի համար լուրջ մտածելու թեմա է: Կարծում եմ` քննարկումների ընթացքում կարելի է հեշտությամբ պարզել, թե ինչ է տեղի ունեցել: Եվ ինչպես կարելի է բավարարված դուրս գալ այս ընտրությունից ու ասել, թե 7 տոկոսը բավականին մեծ արդյունք է:
– Քաղաքական ուժերի վերադասավորումներից տպավորություն է ստեղծվում, թե Սերժ Սարգսյանն ու Ռոբերտ Քոչարյանն այնպիսի քաղաքականություն վարեցին, որ դաշտում մնացին 2 հիմնական ուժեր` ՀՀԿ-ն ու ԲՀԿ-ն: Փոխարենն` ընդդիմադիր ուժերը պառակտվեցին ու թուլացան: Եվ թե 2013թ., թե առաջիկա տարիներին նախագահական ու ԱԺ ընտրություններում ՀՀԿ-ն ու ԲՀԿ-ն այլընտրանք չեն ունենալու եւ պայքարելու են միմյանց դեմ:
– Ես գտնում եմ, որ ընդդիմությունը կորուստներ է ունեցել, եւ այդ կորուստները պետք է արագ լրացվեն: Ընդդիմադիր կուսակցությունները պետք է շատ արագ կազմակերպեն կլոր սեղաններ, քննարկեն, թե ապագա ընտրություններին ինչպես պետք է մասնակցեն: Իսկապես այս գործընթացների արդյունքում հիմա ՀՀ-ում գործում են երկու իշխանական ուժեր` ՀՀԿ-ն ու ԲՀԿ-ն: Եվ այնպիսի տպավորություն է, որ ԲՀԿ-ն այդ արդյունքին հասավ ՀԱԿ-ի թույլ տված սխալների արդյունքում, որն ինձ համար ընդունելի չի եղել: Ես Ռ.Քոչարյանին միշտ տեսել եմ ԲՀԿ-ի հետ միասին: Եվ այն գործիչների կապակցությամբ, ովքեր չեն կարողանում դա տեսնել, ուզում եմ ասել, որ նման ակնհայտ ճշմարտությունը չնկատելը կապված է ոչ թե ռենտգենյան սարքի կամ ակնոցների բացակայության կամ առկայության, այլ` միմիայն իրականությունը չտեսնելու հրահանգ կատարելու հետ: Վերջին հաշվով` այդ չտեսնելու արդյունքում նույն ԲՀԿ-ի ցուցակի մեջ մենք ունեցանք Մարտի 1-ի երկու շատ կարկառուն պատասխանատուներ` Վ.Օսկանյանն եւ Գ.Գրիգորյանը: Այդ դեպքում հարց եմ տալիս` եթե Ռ.Քոչարյանը չկար, Գ.Գրիգորյանը Գագիկ Ծառուկյանի ինչի՞ն էր պետք: Վստահաբար կարող եմ ասել, որ Գ.Ծառուկյանին նրանք պետք չէին: Առանց նրանց Գ.Ծառուկյանը կստանար այնքան ձայն, ինչքան որ «քաղաքական դրդապատճառներով բարեգործություն» էր իրականացրել այս տարիներին: Նրան միանշանակ պարտադրեց Ռ.Քոչարյանը: Իսկ Ռ.Քոչարյանը կարողացավ պարտադրել, որովհետեւ, ըստ էության, ՀԱԿ-ն իր համար էլ ընդունելի համարեց այս անձնավորությունների հետ շփումները: Ես չեմ կարող ընդունել միասնական շտաբում ընդդիմության եւ Օսկանյանի հարաբերվելը, քանի դեռ չի իրականացվել Մարտի 1-ի լիարժեք բացահայտումը: Կարող եմ շնորհավորել` այսօր Կոնգրեսը պարտադրված է ԱԺ-ի շրջանակներում շփվել ոչ միայն Օսկանյանի, այլ նաեւ Գ.Գրիգորյանի հետ: Եվ այստեղ է ՀԱԿ-ի ընտրազանգվածի նվազման պատճառներից մեկը: Եվ այս ամենը դարձավ իրողություն հայտնի քաղաքագիտական վերլուծությունից հետո: Իսկ ընդդիմության խնդիրն այսօր նորից միասնականության հասնելն է: Ընդդիմությունն ունեցել է հաջողություններ, երբ միասնական է եղել: Իրենց ընդդիմադիր հռչակած կուսակցություններից դուրս` կա հսկայական հանրային զանգված, որին պետք է նորից համախմբել եւ ունենալ այն, ինչ ունեցել ենք 2008-ից սկսած մինչեւ 2011թ. որոշակի ժամանակահատվածում: Պետք է հստակեցնել խնդիրներն ու գտնել դրանց լուծման ճանապարհները: Կարծում եմ` մեկ-երկու ամսվա ընթացքում ընդդիմադիր բոլոր գործիչները, ուզեն թե չուզեն, կհավաքվեն կլոր սեղանի շուրջ եւ կփորձեն գտնել բանաձեւեր` նորից միասնականության հասնելու համար: Հասա՞ն միասնականության, նորից կունենանք պայքարի արդյունքում նպատակների իրականացմանը հասնելու հեռանկար:
– Ըստ Ձեզ` ՀԱԿ-ը 4 տարիների պայքարից հետո, 2008թ. ընտրությունների համեմատ, ինչո՞ւ եռակի անգամ քիչ ձայն ստացավ: Ընտրակաշառքն ու այլ կեղծիքնե՞րն են պատճառը:
– Արամ Սարգսյանը մի անգամ հրաշալի ձեւակերպում էր տվել, թե ինչու ժողովուրդը փող վերցրեց: Այն, որ ժողովուրդն այլընտրանք տեսավ փողի մեջ, նշանակում է` արդեն հավատը կորցրել է: Որ իշխանությունների նկատմամբ հավատ չուներ` դա մշտական վերաբերմունք է: Հոկտեմբերի 27-ից հետո, 2003-ին, 2008-ին ժողովրդի մոտ եղել են պահեր, երբ ժողովուրդը հավատաց եւ նորից դուրս եկավ պայքարի: Հավատաց, որ այս երկրում կարող է ինչ-որ բան փոխվել, մնաց փողոցում, զոհեր ու քաղբանտարկյալներ տվեց, բայց պայքարից ետ չկանգնեց: Եվ այդ պայքարի արդյունքում ունեցավ շատ լուրջ ձեռքբերումներ: Դրանք նաեւ ՀԱԿ-ի ու մեր բոլորի ձեռքբերումներն են: Ունեցավ լրջագույն ձեռքբերումներ Մարտի 1-ի գործում, հասավ նրան, որ իշխանություններին պարտադրեց, որպեսզի ընդունեն, որ պետք է բացահայտվի այդ գործը: Բայց այդ ամենը մնաց կիսատ: Եվ կիսատ մնալու արդյունքում մարդկանց մոտ ինչ-որ չափով սկսվեց հավատի կորուստ: Երբ հեռանկարի նկատմամբ հավատը կորցնում ես, փողը դառնում է շատ արժեքավոր գործիք, որից իշխանությունները միշտ օգտվել են, այս անգամ օգտվեցին շատ ավելի տոտալ կերպով: Եվ կարծում եմ, որ փողի հնարավորությունից օգտվել են իշխանության բոլոր թեւերը: Դա թաքցնել հնարավոր չէ:
– Իսկ ինչի՞ արդյունք էին ՀՀ ու ԼՂՀ սահմանների վերջին միջադեպերը: Արդյո՞ք դրանք կապ ունեն տարածաշրջան ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի այցի հետ:
– Սահմանների վրա միշտ էլ կրակոցներ եղել են: Հիմա էլ շատ ակնառու բոցկլտաց մի երեւույթ, որը զուգորդվեց Հ.Քլինթոնի գալուն, եւ դրա հետ կապված եղան դիվերսիոն գործողություններ: Բնականաբար, դրանց տրվեցին պատասխաններ, քաղաքական ուժերը հանդես եկան տարբեր հայտարարություններով: Բայց ինձ համար ավելի ցավալի է, որ դրանք տեղի ունենալուց հետո էլ քաղաքական մեր գործիչները հանդես եկան այնպիսի հայտարարություններով, որոնք ավելի թեժացրեցին կոնֆլիկտը: Բայց ոչ մեկի կողմից ես չլսեցի մեկնաբանություն` ինչպես հասնել խաղաղության: Նորից պատերազմի ողջ ծանրությունը մնաց Պաշտպանության նախարարության եւ մեր Զինված ուժերի վրա: Նրանք իրենց առաջ դրված խնդիրն իրականացնում են նույնիսկ այս պայմաններում: ՀՀ սահմաններն այսօր էլ մնում են անձեռնմխելի: Հայ զինվորն իր տեղում է եւ տալիս է զոհեր` պահպանելով մեր սահմանները: Բայց իշխանությունների, քաղաքական ուժերի խնդիրը պետք է լիներ խաղաղության հասնելը կամ դրա ճանապարհը ցույց տալը: Վ. Օսկանյանը տարիներ շարունակ լինելով ԱԳ նախարար` խաղաղության հասնելու ճանապարհին պետք է հսկայական աշխատանք կատարած լիներ: Բայց նա արեց շատ զարմանալի հայտարարություն: Նա պատերազմը թեժացնելու կոչ էր անում: Հարված տվողները կտան, պարոն Վ.Օսկանյան, բայց ձեր` որպես ԱԳ նախկին նախարարի, այսօր քաղաքականությամբ զբաղվող գործչի խնդիրը պետք է լինի խաղաղության հասնելու ճանապարհն ասելը: Նա ասում է, որ պետք է համարժեք պատասխան տալ: Իհարկե, պետք է տալ, եւ համոզված եմ, որ տրվեց: Բայց բոլոր քաղաքական գործիչներին ուզում եմ հիշեցնել, որ ամեն պատասխան հարված տրվում է բարձրագույն արժեք հանդիսացող մարդկային կյանքերի, զինվորի կյանքի հաշվին, եւ միշտ չէ, որ բերում է կայուն խաղաղություն, ինչպես եւ եղավ այս դեպքում:
– Արդեն 20 տարի է` ՀՀ իշխանությունները միջազգային կառույցների հետ միասին փորձում են գտնել խաղաղության ճանապարհը, բայց չեն գտնում: Դուք գիտե՞ք, թե որն է այդ ճանապարհը:
– Խաղաղության հասնելու համար թիվ մեկ խնդիրը կլիներ այն, որ կանգնեցվեր Հայաստանի ու Արցախի արտագաղթը: Եթե մեր տարածքներում ոչ թե արտագաղթը գլուխ բարձրացներ ու շարունակեր զարգանալ, այլ իշխանությունները երկիրը հասցնեին այնպիսի վիճակի, որ ունենային ներգաղթ Հայաստան, եւ ՀՀ-ից` ԼՂ. մենք կունենայինք բնակեցված տարածքներ: Բնակեցված տարածքների վրա կրակելը շատ ավելի բարդ խնդիր է: Առաջին հերթին պետք է բնակեցնել մեր սահմանային շրջանները եւ ոչ թե միայն Երեւանը կամ արդյունաբերական կենտրոնները: Այդ խնդիրը ոչ մեկը չի դնում: Ստեղծել ռազմականացված ամրացված կենտրոններ, ամրացված բնակավայրեր, զարգացնել եղածները: Դրա համար պետք է նախ հաստատել իրական ժողովրդավարություն եւ ներդնել համապատասխան միջոցներ: Իսկ որ ՀՀ-ում միջոցներ կան` բոլորս գիտենք: Առաջին հերթին այդ միջոցները տնօրինում են ծնունդով Արցախից դուրս եկած բազմաթիվ գործարարներ եւ տարբեր տրամաչափի քաղաքական ու ռազմական գործիչներ: Եվ այսօր ժամանակն է, որպեսզի իրենք էլ գիտակցեն, որ այդ հսկայական միջոցները պետք է ծառայեցնել ՀՀ-ի եւ ԼՂՀ-ի կենսունակության եւ անվտանգության խնդիրներին: ՀՀ-ում հաստատեն մարդու, քաղաքացու ապահով եւ արժանապատիվ կյանքի պայմաններ եւ դրա արդյունքում հասնեն նրան, որ հայի համար ՀՀ-ն ու ԼՂՀ-ն դառնա ոչ միայն պատմական հայրենիք, այ նաեւ տնտեսական եւ մշակութային կյանքի եւ բարօրության համար գրավիչ եւ անվտանգ երկիր: Այ, դա կբերի խաղաղության: Այնուհետեւ անհրաժեշտ է հնարավորինս մեկուսացնել օտար խաղացողներին այս տարածաշրջանից: ՀՀ անվտանգությունը պետք է պայմանավորված լինի Կովկասի 3 հիմնական դերակատարների միասնական անվտանգության համակարգով, ինչն, իհարկե, ապագայի խնդիր է, բայց չձգտել դրան` նշանակում է` անընդհատ կրակահերթեր ունենալ սահմանային գծում:
– Կովկասը թեեւ գործոն է, բայց փոքր եւ թույլ տարածաշրջան է: Հնարավո՞ր է այստեղ շահեր ունեցող եւ միմյանց մրցակից ԱՄՆ-ին ու ՌԴ-ին մեկուսացնել այս տարածաշրջանից:
– Առաջին հերթին պետք է հասնել նրան, որ մեր միասնական խաղաղության շահավետությունը լիովին գիտակցվի եւ ընդունվի բոլոր 3 պետությունների կողմից, եւ դրան առնչվող խնդիրներն իրենց լուծումները գտնեն հենց այդ շրջանակում: Մենք պետք է գտնենք մեր խաղաղության ճանապարհները: Իհարկե, թե ՌԴ-ն, թե Արեւմուտքը` որպես գերտերություններ, ինչ-որ մասնակցություն պետք է ունենան, բայց պետք է ունենան արբիտրի դեր: Իսկ հիմնական դերակատարները պետք է լինենք մենք: Ես ուզում եմ, որ ՀՀ-ի եւ Կովկասի մյուս երկրների իշխանությունները նախ գիտակցեն եւ սպասարկեն իրենց պետության շահը, եւ դրա հիման վրա մտնեն այլեւայլ գեոքաղաքական գործընթացների մեջ: Այս է ճանապարհը դեպի կենսունակ խաղաղություն, իսկ գերտերություններն, ուզեն թե չուզեն, պետք է հարմարվեն այդ շահերին: Ինձ մոտ այնպիսի տպավորություն է, որ ՀՀ-ի քաղաքական էլիտայի կեսն առավոտից երեկո սպասարկում է` ՌԴ-ի, մյուս կեսն էլ` Արեւմուտքի շահերը:
– Իսկ ե՞րբ սկսվեց այդ սպասարկումը:
– Իմ տպավորությամբ, դա սկսվեց Հոկտեմբերի 27-ի կրակոցներից անմիջապես հետո: Դրա համար էլ պետք է հասնել Հոկտեմբերի 27-ի եւ Մարտի 1-ի լիարժեք բացահայտմանը: Մեր երկիրը կսկսի շնչել միայն մեր պետության համար բախտորոշ այս 2 վճռորոշ հանգամանքները բացահայտելուց անմիջապես հետո: