Ասում է աստղագետ, Ֆիզմաթ. գիտությունների դոկտոր, Կանարյան կղզիների «Աստղաֆիզիկայի եվրոպական հաստատության» հետազոտող եւ տարբեր նախագծերի ղեկավար Գարիկ Իսրաելյանը
Գ. Իսրաելյանի հետ զրույցը ոչ միայն հետաքրքիր է, այլեւ բավական ուսուցողական: Նրա հետ զրույցի թեման այնքան անսահման է, ինչպես տիեզերական օրենքների մասին խոսելը: Գ. Իսրաելյանի հետ մեր զրույցը սկսեցինք այս տարվա ապրիլի 23-ին Կանարյան կղզիների իտալական «Գալիլեո» աստղադիտակի վրա տեղադրված մի գործիքի` սպեկտրոգրաֆի հնարավորությունների դիտարկումից: Նշյալ գործիքը շվեյցարացիների, անգլիացիների եւ իտալացիների համագործակցության արդյունք է: Սպեկտրոգրաֆը, որ թույլ է տալիս նկարել աստղերի սպեկտրները, իր արագությամբ մի քանի անգամ գերազանցում է մյուս գործիքներին: Այս գործիքի միջոցով որոշվում է աստղի շարժման արագությունը` թե՛ ամբողջ աստղի, թե՛ աստղի մակերեսին ընթացող գործընթացների…
– Քանի որ մոլորակներ փնտրելու տեխնիկան, մեթոդը հիմնված է հենց աստղի շարժումների արագության վրա, սպեկտրոգրաֆը հնարավորություն կտա գտնել ավելի փոքր մոլորակներ աստղի մոտ: Եթե նախկինում շատ փոքր մոլորակը շատ թույլ ազդեցություն ուներ աստղի վրա, եւ մենք դա չէինք կարողանում գրանցել, ապա հիմա հնարավորություն ունենք այդ թույլ ազդեցությունը գրանցել:
– Նախքան մեր զրույցը խոսում էինք այն մասին, որ սպեկտրոգրաֆը թույլ է տալու Երկիր մոլորակի պես մոլորակներ հայտնաբերել: Կարելի՞ է ենթադրել, թե Տիեզերքում Երկիր մոլորակի պես մոլորակներ կան:
– Մենք կարծում ենք, որ նման մոլորակներ կան, թեեւ առայժմ դրա գիտական ապացույցը չունենք: Բայց առաջին քայլն այն է, որ գիտականորեն ապացուցենք, որ Երկիր մոլորակի զանգվածով եւ հենց Երկրի նման մոլորակներ կան: Երկրից մեծ, Յուպիտերի, Սատուրնի նման մոլորակներ շատ ենք գտել` 1000-ից ավելի: Մենք գտել ենք մոլորակներ հարյուրավոր աստղերի շուրջ, բայց առայժմ Երկրի չափ փոքր մոլորակ չենք կարողանում գտնել: Որպեսզի արեգակի նման աստղի մոտ գտնենք Երկրի պես մոլորակ, անհրաժեշտ են շատ մեծ ճշտություններ: Սպեկտրոգրաֆը տալիս է այդ հնարավորությունը, եւ առաջիկա մի քանի տարիներին շատ ինտենսիվ դիտումներ ենք սկսելու: Ամբողջ աշխատանքն ուղղված է լինելու նրան, որ Երկրի նման մոլորակներ գտնենք արեւի պես աստղերի շուրջ, որովհետեւ հնարավոր է` հենց այդ մոլորակների վրա ջուր լինի: Տվյալ դեպքում, ամբողջ հարցն այն է, թե մոլորակն աստղից ինչքան հեռու պետք է գտնվի, որպեսզի կենսական պայմաններ ունենա: Փաստորեն, երկար տարիներ ենթադրություններ արվել են այդ մասին, բայց ռեալ աշխատանքները սկսվում են հիմա:
– Ձեր վերջին հոդվածում անդրադարձել էիք ֆանտազիա երեւույթին: Ինչքանո՞վ են մոտ ֆանտազիան եւ իրականությունը: Հաճախ ֆանտաստ գրողների մոտ տեսնում ենք այն, ինչ մի ժամանակ անհնարին էր թվում մեզ:
– Միշտ եղել է երկու տեսակի ֆանտազիա: Մի դեպքում` ֆանտազիան հիմնված է եղել գիտության վրա, այսինքն` իմանալով գիտական հիմքը` ենթադրություններ անել, մյուս կողմից` կա ֆանտազիա, որ լրիվ աբսուրդ է: Օրինակ, հայտնի ֆանտաստ էր Ժյուլ Վեռնը, ով ուներ գիտական երեւակայություն: Չնայած այն ժամանակ չկար սուզանավ կամ անհնար էր պատկերացնել թռիչք դեպի Լուսին, բայց նա տեսնում էր այդ ամենը: Իսկ այնուհետ հասկացան, որ դրանք թույլ են տալիս ֆիզիկայի օրենքները: Սա բավական կարեւոր է պատկերացումը զարգացնելու համար:
– Իսկ հիմա ֆանտաստիկայի ճգնաժամ նկատո՞ւմ եք: Տպավորություն է, թե մարդն այլեւս կտրվել է իր էությունից եւ ապրում է միայն նյութով:
– Մարդու կեցությունը փոխվում է: Մարդու էվոլյուցիան` 2000 տարի առաջ եւ հիմա, շատ տարբեր է: Չնայած դրան, պահպանվել են մարդու բնավորության հիմնական գծերը, որոնք, կարծես, կոդավորված լինելով, գենետիկորեն փոխանցվում են: Փոխարենը` մարդկանց պահանջներն են փոխվում: Հավանաբար, 2-3000 տարի առաջ մարդկանց հիմնական պահանջը եղել է հաց ուտելը: Այդ ժամանակ եղել է կյանքի լրիվ ուրիշ կոնցեպտ: Հիմա ամեն բան շատ է փոխվել: Պահանջների բաշխման սպեկտրն այնքան է լայնացել, որ մի դեպքում` Աֆրիկայում մարդիկ կան, ովքեր սոված են, մյուս դեպքում` աշխարհում կան մարդիկ, որոնց պահանջարկը հարյուր-միլիոնավոր դոլարներ արժողությամբ օդանավ գնելն է: Նման սպեկտր երբեւէ չի եղել:
– Եվ դեպի ո՞ւր է գնում մարդու էվոլյուցիան:
– Շատ հետաքրքիր հարց է, բայցեւ շատ դժվար է միանշանակ պատասխանել: Ի տարբերություն կոմունիստական հասարակարգի, այս նոր հասարակարգում որեւէ մեկը չի ասում, թե հասարակությունը դեպի ո՞ւր է գնում: Վերջին 60-70 տարվա ընթացքում աշխարհում սկսեց առաջ տարվել դեմոկրատիայի գաղափարը: Դեռեւս 1960-ական թթ. արեւմտյան տնտեսագետները, փիլիսոփաները կոնցեպտուալ առումով կարծում էին, որ աշխարհի վերջը լինելու է դեմոկրատիան, բաց շուկանո եւ այլն: Իսկ վերջին 10 տարվա ընթացքում, հատկապես համաշխարհային ճգնաժամով պայմանավորված, սկսեցին խոսել այն մասին, որ հասարակության կառուցվածքն էլ աստիճանաբար հանգում է ճգնաժամի:
– Հատկապես վերջին տարիներին շատ են խոսում ժամանակի արագության մասին, նույնիսկ ենթադրություններ կան, որ օրերը գնալով կարճանում են: Ի՞նչն է դրա պատճառը:
– Ժամանակը միշտ էլ նույնն է եղել, ուղղակի աննախադեպ շատացել է ինֆորմացիոն հոսքը մարդկանց կյանքում:
– Իսկ Դուք որեւէ սոցիալական կայքից օգտվո՞ւմ եք:
– Ոչ:
– Ինչո՞ւ: Խուսափո՞ւմ եք ինֆորմացիոն հոսքից:
– Այո՛, որովհետեւ գիտեմ, որ պետք է անընդհատ կախվածության մեջ լինեմ սոցցանցերից, եւ կարծում եմ` էլեկտրոնային հասցե ունենալը բավական է: Իսկ սոցիալական ցանցը կխանգարի իմ ժամանակի բաշխմանը: Միեւնույն ժամանակ` չեմ սիրում, երբ մարդու կյանքը չափազանց թափանցիկ է դառնում: Մարդու անձնական կյանքը պետք է հարգել: Թեեւ մարդը հասարակական էակ է, բայց նա պետք է տարանջատի, սահման դնի իր անձնական կյանքի տեղեկատվության հրապարակման դեպքում: Մինչդեռ շատ դեպքերում սոցիալական կայքերը վերացնում են այդ սահմանը` մարդը դառնում է հայելի:
– Արդյո՞ք համացանցը մարդուց խլում է մտածելու հնարավորությունը: Եվ դա ի՞նչ վտանգ կարող է առաջացնել գիտության, գրականության համար:
– Շատ վտանգավոր է: Այսօր զարմանում եմ, որ քիչ են կարդում: Դա ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ աշխարհում մեծ խնդիր է դարձել: Այս հանգամանքն ուղղակիորեն կապվում է տնտեսական համակարգի հետ: Արժեքները սկսել են չափել փողով, եւ այսօր ամեն բան որոշում է շուկան: Եթե վաղը շուկային ձեռնտու չլինի գրքերի գոյությունը, ապա բոլորը գրքերը կվառեն: Այսինքն` շուկան է որոշում, թե մարդկանց ի՞նչ է անհրաժեշտ, այլ կերպ ասած` շուկան դարձել է մեր Աստվածը: Իսկ երբ խոսում են այդ շուկայի ազատ լինելու մասին, դա պարզապես հեքիաթ է, որի ժամանակը վաղուց անցել է:
– Բայց չէ՞ որ մարդկային կենսապայմանների զարգացմանը նպաստել է գիտությունը: Արդյո՞ք գիտությունը նեգատիվ ազդեցություն ունեցավ դրանում:
– Ոչ թե գիտությունն է նեգատիվ ազդեցություն ունեցել, այլ տնտեսական-հասարակական կառուցվածքը էֆեկտիվ չի օգտագործել գիտության նվաճումները: Դա է պատճառը: Դա նույնն է, երբ ասում են` երկրագունդն այսքան մարդուց ավելի չի կարող կերակրել: Նման բան գոյություն չունի: Ամեն ինչ կախված է ռեսուրսների բաշխումից, ինչը կարող է հանգեցնել հսկայական ժողովուրդների աղքատացման: Գիտական լեզվով ասած` եթե արդյունքը չի աշխատում, նշանակում է` մեխանիզմը սխալ է։ Իսկ այսօր արդյունքը չի աշխատում, եւ դա տեսնում ենք բոլորս:
– Ո՞րն է այդ մեխանիզմի սխալը:
– Որպես օրինակ` նշեմ քաղաքական համակարգում առկա դեմոկրատիան, որը բացարձակապես սխալ աշխատող համակարգ է` մի քանի պարզունակ պատճառներով: Ասենք` ընտրական համակարգը. օրինակ` երկուսը, որոնցից մեկը բացարձակապես ոչ մի գիտելիք չունի, իսկ մյուսը` շատ խորը գիտելիքներ ունի, չեն կարող ունենալ նույն ձայնը: Եթե մի երկրի բնակչության 90 տոկոսն անգրագետ է, ապա ինչպե՞ս է հնարավոր ընտրել երկիրը ղեկավարող քաղաքական վերնախավ: Հայաստանը նման է այն պետություններին, որտեղ սոցիալիզմը քանդվել է, ինչ-որ կարգեր պետք է կառուցվեն, ինչ-որ բաներ չեն ստացվում: Այսինքն` այն երկրների պես, որոնք փորձում են իրենց տեղը գտնել շուկայում` ում ազդեցության, ում թեւի տակ պետք է լինեն: Բավական բարդ գործընթաց է, որը միգուցե հետաքրքիր է կողքից դիտողի համար, բայց ներսում ապրողի համար դա առօրյա հիմնախնդիր է, դա կյանք է, որ անցնում է: Հիմա մի բան պարզ է` այսօրվա տնտեսական համակարգը, որ 20 տարի առաջ մտածում էինք, թե աշխատող համակարգ է, ըստ երեւույթին` չի աշխատում: Նոր համակարգի սկիզբ պետք է դրվի, բայց չեմ կարող ասել, թե ինչ համակարգ: Միգուցե դա կլինի Երրորդ Համաշխարհային պատերազմի հետեւանքով, երբ գլոբալ ռեսուրսների վերաբաշխում կլինի:
– Ըստ Ձեզ` գիտության, կրթության դերի նվազմանը տանող քաղաքականությունը եւս միտումնավո՞ր է:
– Չեմ կասկածում, որ գիտության, կրթության արժեքը հրաշալի գիտեն այն մարդիկ, ովքեր թե՛ ղեկավարում են, թե՛ տիրապետում են գումարների, թե՛ առաջ են տանում տնտեսությունը: Դա է պատճառը, որ գիտությունը, այսպես ասած` «փակում» են էլիտար շրջանակներում: Ամենավերջին տեխնոլոգիական հայտնագործությունները միշտ կատարվում են մի քանի կենտրոններից, եւ իրավունքները լինում են նրանց ձեռքում:
– Այսինքն` եթե, օրինակ, Հայաստանում ինչ-որ մեկը գիտական հայտնագործություն անի, աշխարհը կընդունի այն դեպքում, երբ նշյալ էլիտան ընդունի, այո՞:
– Եթե խոսքը վերաբերում է կիրառական գիտությանը, օրինակ, էլեկտրոնիկայի բնագավառում, ապա հնարավոր է, որ նրանք գնեն դրա պատենտը: Փորձը ցույց է տալիս, որ նրանք անում են դա ամբողջ աշխարհում:
– Դուք այդ հոսանքին հակառա՞կ եք ընթանում:
– Երբ մեծ ընկերությունները գնում են փոքր ընկերությունները, վերջիններս ստացած գումարով նոր ընկերություն են ստեղծում` առաջնորդվելով նոր իդեաներով: Միեւնույն ժամանակ, խոսքն այնպիսի մեծ հայտնագործությունների մասին չէ, որ հեղափոխություն կարող է առաջացնել համաշխարհային պատմության մեջ: Իսկ աշխարհում, մասնավորապես` արեւմտյան երկրներում, հասկացել են այն, որ գիտության բնագավառում ներդրված գումարները շատ արագ վերադառնում են: Այսօր հիմնական գիտությունը կենտրոնանում է մի քանի հզոր համալսարանների ձեռքում, եւ ելնելով դրանից` կատարվում է լայն զանգվածների մակարդակի ցածրացման գործընթաց եւ ավելի մեծ ֆոկուս գիտական էլիտայի ձեռքում: Այսինքն` կնվազի ռեալ գիտնականների, կրթված մարդկանց թիվը: Խորհրդային Միության տարիներին խոսում էինք մարդկանց միջին կրթության մասին, եւ հայտնվում էին լավ գիտնականներ: Իսկ նշյալ գործընթացի դեպքում վերանում է դա` ձեւավորելով այնպիսի խավ, որն ընդհանրապես չի հասկանում այդ ամենը եւ խեղդված է աղանդների մեջ: Եվ միեւնույն ժամանակ` այնպիսի էլիտար խավ, որը ստեղծում է հենց այդ աղանդները` «ցածր» խավին ներգրավելու նպատակով, այնինչ իրենք «վերեւում» առաջ են տանում տեխնոլոգիան եւ, ընդհանրապես, ղեկավարում են աշխարհը:
– Իսկ ի՞նչ անել:
– Դեմոկրատիայի համակարգն է այդպիսին: Հավանաբար, առայժմ չեն գտել դրանից ավելի լավ համակարգ: Ի դեպ, ժամանակին Չերչիլն ասել էր, որ դեմոկրատիան ճիշտ համակարգ չէ, բայց դրանից լավն առայժմ չեն գտել: Ի՞նչ է նշանակում` ժողովրդավարություն, ինչպե՞ս է հնարավոր, որ ժողովուրդը վարի երկիրը: Դա նույնն է, երբ ասում են, թե ժողովուրդը քվեարկում է ատոմակայանի փակման համար: Միայն մասնագետները կարող են խոսել ատոմակայանի գործունեության մասին: Գյուղացիները, ֆերմերները կարող են խոսել, թե ի՞նչ պահանջներ են անհրաժեշտ արդյունավետություն ունենալու համար: Իսկ երկիրը ղեկավարելը վերաբերում է մի քանի մասնագիտությունների տեր մարդկանց, եւ ոչ թե միայն տարրական կրթություն ունեցող մարդկանց, որոնց ընտրել է ժողովուրդը: Իսկ հաջորդ աբսուրդն այն է, երբ ասում են, թե մարդը կարող է բացարձակ անգրագետ լինել, բայց ունենալ արտակարգ խորհրդականներ:
– Իսկ ի՞նչ կարող է փոխել գիտությունը ստեղծված իրավիճակում:
– Գիտությունը կարող է շատ բան փոխել, սակայն ամբողջ ցավն այն է, որ դա պետք է թույլատրի տնտեսական-հասարակական համակարգը, որ համապատասխան մեխանիզմները պետք է ստեղծվեն հասարակության մեջ: Տվյալ պարագայում կարեւոր է այն հանգամանքը, որ գիտնականներն աշխատեն ԶԼՄ-ների հետ: Միայն նրանք կարող են հանել հասարակությանը ստեղծված իրավիճակից` անընդմեջ կարեւորելով գիտության եւ կրթության դերը: Հակառակ դեպքում` լինելու է նույն հետընթացը, աղանդների շարքերը համալրելը, եւ այլն:
– Արդյո՞ք կփոխվի ինչ-որ բան:
– Կարծում եմ` կփոխվի, եւ այդ փոփոխությունները կսկսվեն Արեւմուտքից: Ասիայում սկսել է զարգանալ վայրի, ագրեսիվ կապիտալիզմը: Դա պետք է հանգեցնի այն արժեքների համար մղվող պայքարին, որ վերջին 40 տարվա ընթացքում Եվրոպան ուզում էր ստեղծել: Եվրոպան մի կողմից` ստեղծեց սոցիալական արժեքներ, իսկ մյուս կողմից` շուկան դուրս մղեց դա` հակադարձելով, թե ինչո՞ւ հասարակությունը պետք է պաշտպանված լինի… Իսկ այս պայքարը բավական ուժգին է զգացվում Եվրոպայում: