Ծնվել է 1956թ. փետրվարի 2-ին Սյունիքի մարզի Դարպաս գյուղում, ամուսնացած է, ունի 2 որդի: Տնտեսագիտական գիտությունների թեկնածու է: 1978-1990թթ. աշխատել է ԳԱԱ Տնտեսագիտության ինստիտուտում: Ավելի քան 30 գիտական աշխատությունների հեղինակ է: 1990-1995թթ. եղել է ԳԽ պատգամավոր, Առողջապահության եւ սոցիալական հարցերի հանձնաժողովի նախագահ, ԳԽ նախագահության անդամ, 1995-1997թթ.` ԱԺ պատգամավոր: 1994-1998թթ. եղել է ՀՀ Կենտրոնական բանկի նախագահ: 1999-ից ԵՊՀ դասախոս է: 2004-ին մի խումբ հեղինակների հետ հրապարակել է ավելի քան 700 էջանոց «Բանկային գործ» աշխատությունը, որը բուհերի եւ բանկային համակարգի աշխատակիցների համար հանդիսանում է համապարփակ ուսումնական ձեռնարկ:
– Դուք զբաղվել եք տնտեսագիտական հետազոտություններով խորհրդային տարիներից: Այնուհետեւ դարձել եք համազգային շարժման մասնակիցներից մեկը: Ի՞նչը դրդեց Ձեզ միանալ շարժմանը` հայրենասիրությո՞ւնը, թե՞ կային նաեւ մասնագիտական նկատառումներ` տնտեսությունը վերափոխելու վերաբերյալ:
– Երկուսն էլ: Այդ տարիներին աշխատում էի Գիտությունների ակադեմիայի (ԳԱ) Տնտեսագիտության ինստիտուտում, որտեղ միջավայրը հարաբերական ազատամիտ, բարենպաստ էր: Նույն շենքում հարեւաններս էին լեզվաբանները, որոնք շատ ակտիվ էին ազգային, հայրենասիրական նախաձեռնություններում: 70-ականների վերջից մտերմացել էի իրենց հետ, մի խումբ էինք ձեւավորել, արշավներ էինք կազմակերպում Հայաստանում, դեպի հարեւան հանրապետությունների հայաբնակ վայրեր` 2-3 օր տեւողությամբ: Հասել էինք նույնիսկ մինչեւ Ադրբեջանի հյուսիս` Վարդեն եւ Կուտկաշեն, որտեղ բնակվում էին հայախոս ուդիներ: Այդ թվերին էր, որ առաջին անգամ եղա Արցախում ու մինչ օրս շարունակում եմ դա սիրով անել, անգամ քաղաքական զարգացումները չազդեցին դիրքորոշմանս վրա: Մասնագիտական առումով Տնտեսագիտության ինստիտուտը սովորական խորհրդային հիմնարկներից էր եւ խիստ պահպանողական: Շատերն էին հասկանում, որ ԽՍՀՄ-ը կայսրություն է, ինչպիսիք մարդկության պատմության ընթացքում շատ են եղել, եւ օրերից մի օր պետք է փլուզվի, թեեւ չէին բարձրաձայնում: Անարդյունավետ տնտեսական համակարգի հարցը մշտական քննարկումների առարկա էր, սակայն միայն միջանցքներում եւ գրադարանների «ծխարաններում», ոչ ավելի: Հիշում եմ, բազմաթիվ ժողովներից մեկի ժամանակ կարճ մի ելույթով հանդես եկա, որում փորձում էի ներկայացնել խղճուկ իրականությունը, ու հրավիրվեցի տնօրենի մոտ, որն ուղղակի հայտարարեց. «Դուք Բի-Բի-Սի-ի բարձրախոսն եք, այդպես կարող են խոսել միայն Խորհրդային Միության թշնամիները»: Միայն գորբաչովյան «պերեստրոյկայի» ժամանակ «վերեւից» հրահանգ ստանալուց հետո գիտական քննարկումների առարկա հանդիսացավ հանրապետությունը տնտհաշվարկի անցկացնելու, այսինքն` ըստ էության, տնտեսական ինքնուրույնության գաղափարը:
– Այդ տարիներին գիտակցո՞ւմ էիք, որ պլանային տնտեսությունն իրեն սպառել է:
– Այո, իհարկե: Մենք տեսնում էինք, թե ինչ հետեւանքների է բերում պլանային տնտեսությունը: Գուցե ռազմաքաղաքական առումով ԽՍՀՄ-ն աշխարհի երկրորդ տերությունն էր, բայց տարրական կենցաղային հարցերում հակառակն էր: 80-ականների երկրորդ կեսին արդեն առաջ էր եկել պարենային խնդիրը: Քիչ թե շատ մտածող քաղաքացու համար տեսանելի էր, որ դա` անարդյունավետ տնտեսական համակարգի բնականոն հետեւանքն է: Կային նաեւ ակնառու օրինակներ, ասենք, երկու Գերմանիաների օրինակը, որն ավելի քան համոզիչ էր: Եվ դա` այն պարագայում, երբ Սովետները հսկայական օգնություն էին տրամադրում սոցիալիստական Գերմանիային:
– Ձեզ վրա ճնշում չէի՞ն գործադրում, երբ, լինելով գիտնական-տնտեսագետ, առաջ էիք քաշում շուկայական տնտեսության գաղափարներ:
– Այսպիսի գիտական ուսումնասիրություններ անելը Հայաստանում անհնար էր: Սովետական տնտեսագիտությունը շատ պարզ էր` «մարքս-էնգելս-լենինյան» դոգմաներ, որոնց շուրջ գիտնականը պետք է ուղղակի աճպարարությամբ զբաղվեր` առանց սայթաքելու իրավունքի: Եթե դու նպատակ դնեիր ուսումնասիրելու իրական տնտեսական երեւույթները, ավելի վաղ շրջանում կհայտնվեիր բանտում. մեր ժամանակ նման ազատամիտ աշխատություն տպագրելն անհնար էր, թեեւ ազատ մտածելն արդեն դատապարտելի չէր: Հետապնդում էին քչերին միայն: Բայց գրաքննությունը կար, եւ ազատամտությունը չէր կարող հասնել մամուլ: Աշխատում էի ժողովրդագրության եւ աշխատանքային ռեսուրսների բաժնում ու ակամայից պարտավոր էի անդրադառնալ ազգային խնդիրներին: Հիշում եմ, 80-ականների վերջին արտագաղթին վերաբերող մի հոդված էի գրել, որտեղ պատմվում էր արտագաղթի միտումների մասին, որոնք սկսեցին Խորհրդային Հայաստանում դեռ 70-ականների 2-րդ կեսից: Հոդվածս ոչ մի գիտական ամսագիր չէր ցանկանում տպագրել: Վերջում դիմեցի «Գարուն» ամսագիր: Գլխավոր խմբագիրը` Մերուժան Տեր-Գուլանյանը, պատասխանեց. «Չեմ խոստանում, բայց այստեղ մի տղա կա, որը կարող է քեզ օգնել տպագրության հարցում»: Այդպես էլ ծանոթացանք Վազգեն Սարգսյանի հետ (այդ տարիներին Վազգեն Սարգսյանն ամսագրի հրապարակախոսության բաժնի վարիչն էր.- Ռ.Հ.): Նա ինձ ասաց. «Ինձ աշխատանքից էլ հանեն, հոդվածդ կտպագրեմ»:
– Ի դեպ, վերջին մարդահամարի արդյունքները ցույց տվեցին, որ Հայաստանի բնակչությունը 10 տարում պակասել է 130.000-ով: Դուք մասնագիտական «դեղատոմսեր» ունե՞ք` այն կանխելու համար:
– Հայաստանում կան լուրջ տնտեսական եւ սոցիալական խնդիրներ, բայց ներկայումս արտագաղթի ամենակարեւոր դրդապատճառը քաղաքականն է` արդարության բացակայությունը: Մարդիկ պետք է հավատան, որ ի վիճակի են ինչ-որ բան փոխել մեր երկրում, եւ պատահական չէ, որ արտագաղթի աշխուժացումը տեղի ունեցավ 2008թ. մարտիմեկյան իրադարձություններից հետո, երբ մարդիկ կորցրին այդ հույսը: Ընդհանրապես, հայաստանցիներիս մեջ արդարության զգացումը շատ խորն է: Ղարաբաղյան շարժման հիմքն էլ արդարության պահանջ էր:
– ԿԲ նախագահի պաշտոնում գտնվելու տարիներին Կենտրոնական դրամատան հիմնական առաքելությունն էր` հայկական դրամը շրջանառության մեջ մտցնելը, նոր շուկայական տնտեսության պայմաններում բանկային համակարգի ձեւավորումը: Կպատմե՞ք` որո՞նք էին այդ, կարելի է ասել, պատմական տարիներին կայացված ամենաբարդ որոշումները եւ ամենահիշվող իրադարձությունները:
– Ծանր որոշումներ շատ են եղել: Բանկային համակարգի հետ առաջին գործնական շփումները սկսվել էին դեռեւս մինչ պաշտոնավարելը: Իմ վրա էր դրվել Լեռնային Ղարաբաղում դրամը շրջանառության մեջ դնելու գործընթացի պատասխանատվությունը: Ծանր ժամանակներ էին, կապ չկար, անգամ տրանսպորտային միջոցներն էին բացակայում, սակայն արդեն նոյեմբերի վերջին ամբողջ ԼՂՀ տարածքում միակ շրջանառու միջոցը դրամն էր: 94-ի սկզբին, երբ ընտրվեցի ԿԲ նախագահ, երկրում արդեն ձեւավորվել էր բանկային համակարգ, որը, սակայն, խիստ անարդյունավետ էր: Այսօր ուսանողներիս եմ պատմում, որ բանկ հիմնելու համար անհրաժեշտ էր ունենալ սովետական արտադրության շուրջ հինգ տարեկան ավտոմեքենայի իրացումից ստացված միջոցներ: Այդ համակարգը պետք է որակապես փոխվեր, վերակազմավորվեր, ինչն անհնար կլիներ` առանց կտրուկ վճիռների: Հիշում եմ մեկ օր, երբ վճիռ կայացվեց ավելի քան 10 բանկ լուծարելու մասին:
ԿԲ-ն այդ ժամանակ միայն սպասարկող մարմին էր, հետեւում էր իրադարձությունների զարգացմանը, իսկ կառավարությունը ԿԲ-ից ստանում էր գումար, եւ այնքան, որքան իրեն անհրաժեշտ էր: Դրամավարկային քաղաքականություն իրականացնելու համար պետք էր կոշտ վճիռներ կայացնել եւ թույլ չտալ կառավարությանը, որը պատերազմական վիճակում էր եւ ծանրաբեռնված ռազմաքաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական լրջագույն խնդիրներով, օգտվել այս «խողովակից»: 93-ին տարեկան գնաճը ՀՀ-ում կազմել է մի քանի հազար տոկոս, 94-ն էլ սկսեցինք ոչ պակաս ցուցանիշներով: Դրամը շրջանառության մեջ դրվեց նոյեմբերին եւ մեկ ամսվա ընթացքում արժեզրկվեց ավելի քան 5 անգամ: Ստեղծված իրավիճակում մենք պարտավոր էինք կտրուկ միջոցների դիմել, շատ ծանր որոշումներ կայացնել, որոնք այսօր զարմանք կարող են առաջացնել: Օրինակ` պաշտոնավարմանս առաջին օրերին վճիռ կայացվեց, որ սահմանվի նվազագույն տոկոսադրույք բանկերի վարկային գործառնությունների համար` ոչ պակաս, քան տարեկան 360% եւ նման` անգամ զավեշտալի թվացող վճիռներ: Կարճ ժամանակահատվածում արդեն ունեցանք առաջին արդյունքները: 95-ի սկզբին էր, զանգահարեցի նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին եւ դիմեցի շնորհավորանքով: Հարցրեց, ո՞րն է պատճառը: Ասացի` շնորհավորում եմ, որովհետեւ դրամը կեղծել են, այսինքն` մեր փողն իրական արժեք է դարձել:
– Այսօր ՀՀ բանկային համակարգը մի կողմից` անվանում են տնտեսության ամենազարգացած ճյուղը, մյուս կողմից` մեղադրում, ասելով, որ «ամբողջ տնտեսությունն աշխատում է բանկային համակարգի համար, եւ ՀՀ տնտեսությունը թերվարկավորված է»: Ո՞րն է Ձեր տեսակետն այս հարցի շուրջ:
– Երկու տեսակետների հետ էլ համաձայն եմ: Բանկային համակարգը կարծես մի ամուր շենք լինի, բայց հասարակության համար պիտանիության տեսանկյունից` թերբնակեցված: Այդ մասին են վկայում ՀՆԱ/վարկեր հարաբերակցությունը, այլ ցուցանիշներ: Եթե համեմատենք մեզ այլ անցումային տնտեսությունների հետ, այնտեղ բանկերի դերն անհամեմատ ավելի մեծ է. բանկերն այնտեղ անգամ բարեփոխումների առաջադեմ օղակ են հանդիսացել: Մեր բանկերն այս դերը չկարողացան ստանձնել: Դրա պատճառները բազմաթիվ են` եւ քաղաքական, եւ տնտեսական: Ի վերջո, գիտենք, որ ՀՀ տնտեսությունը օլիգարխիկ է, օլիգարխներն իշխում են տնտեսության ամենաշահութաբեր հատվածներում, օլիգարխիան ինքնաբավ, փակ տնտեսական համակարգ է եւ բանկային համակարգի կարիք չունի:
– Եթե ստացվեր վերադառնալ ԿԲ նախագահի պաշտոնին, որո՞նք կլինեին Ձեր առաջնահերթ քայլերը:
– Նախ` նման ցանկություն չունեմ: Ամեն մարդ պետք է գործի իր ժամանակին: 20 տարի առաջ դա արվել է, ուրիշ էին թե ժամանակը, թե մարդիկ, կար նվիրում, ձգտում: Ես էլ երիտասարդ էի, հիմա ոչ էն հնարավորությունները, ոչ էլ աշխատունակությունը չեմ կարող դրսեւորել: Չեք պատկերացնում, ինչ եռանդուն աշխատանք էր ընթանում 94-ին: Ձեւավորվել էր շատ ուժեղ մի թիմ, աշխատում էինք օրը 15 ժամ, օրական կայացնում էինք տասնյակ վճիռներ: Իսկ այսօր այդ տեղերը պետք է զբաղեցնեն երիտասարդները` որակյալ կրթություն ստացած, առողջ ձգտումներ ունեցող:
– Բայց Դուք հաճախ եք հանդես գալիս ընդդիմադիր կեցվածքով` ներկայիս տնտեսական քաղաքականության սուր քննադատությամբ:
– «Ընդդիմադիր» բառը չեմ սիրում: Թշնամանքի երանգ կա դրանում, մինչդեռ թշնամիները մեր երկրի զարգացումը խոչընդոտողներն են, ապօրինություններ ու տգիտություն տարածողները: Հանդես եմ գալիս, որովհետեւ տեսնում եմ, որ իրականացվող քաղաքականությունը նպատակամղված է նեղ խումբ մարդկանց շահերի պաշտպանությանը, որովհետեւ երկիրը զրկվում է զարգացման որեւէ հեռանկարից: Ցավով պետք է նշեմ, որ իմ սերնդի ներկայացուցիչները, որոնք ունեն գիտելիքներ եւ փորձ, զրկված են անգամ ամբիոններից: Ցանկացած նորմալ երկրում իշխանությունները պետք է ձգտեն այդ ներուժը օգտագործել, բայց մեր երկրի այսօրվա իշխանությունների` այդ ինքնագոհ անձանց պահանջը միայն պատեհապաշտներն են, քծնողները: Իսկ ես եւ իմ սերնդի քաղաքական գործիչները, բնականաբար, իշխանությունների «թշնամիներն» ենք: Իսկ ես ուղղակի ՀՀ քաղաքացի եմ, որը մտածում է տնտեսության զարգացման, իր երկրի, իր զավակների ապագայի մասին:
– Ինչի՞ մասին եք երազում հիմա:
– Երազում եմ լավ երկրում ապրել: Հայաստանը պետք է այսօր լիներ ամբողջովին այլ երկիր, այլ տնտեսական համակարգով: Հեքիաթների չեմ հավատում, բայց վստահ եմ, որ բազմաթիվ լուծումներ պետք է տրված լինեին, եւ հայաստանցին այսօր պետք է շատ ավելի լավ ապրեր: Ամենացավալին այն է, որ երիտասարդներն իրենց ապագան այստեղ չեն տեսնում: Մեր երկիրը քայքայողը, ապագայից զրկողը ձգտումների բացակայությունն է:
– Իսկ ինչպիսի՞ ձգտումներ եք տեսնում այսօրվա երիտասարդության մեջ, չէ՞ որ Դուք աշխատանքի բերումով Համալսարանում մշտապես շփվում եք ապագա տնտեսագետների հետ:
– Բուհական կրթության մակարդակը Հայաստանում ակնհայտ անկում է ապրում: Սա թողնում է իր ազդեցությունը երիտասարդների վրա, որոնց մեծամասնությունը Համալսարան է գալիս ոչ թե ուսանելու, այլ ժամանցի համար: Դրա հետ մեկտեղ` չեմ կարող չնշել, որ ուսանողների շրջանում կան շատ լավ երիտասարդներ, որոնք ունեն թե խոր գիտելիքներ, թե այդպիսիք ստանալու ցանկություն, թե անհամեմատ ավելի մեծ ձգտումներ: Մեր սերնդի պարտքն է` ճանապարհ տալ այդ երիտասարդներին: Եթե դա ստացվի, իմացեք, որ մենք փրկված ենք, այսինքն` Հայաստանը դուրս է գալու տգիտության այս մղձավանջից եւ լուրջ ապագա է ունենալու: Ես հիացած եմ Թռչկանի ջրվեժը, Մաշտոցի պուրակը պաշտպանող երիտասարդներով: Նրանք գաղափարական պայքար են տանում, նրանք են Հայաստանի ապագան: Դրա հետ մեկտեղ` վրդովված եմ, որ իշխանությունները հսկայական ռեսուրսներ են ծախսում «կոմերիտականության» վերականգնման վրա, ինչը Սովետների ամենազարհուրելի, իրականում երիտասարդությանը բթացնող գործիքներից էր: Սերունդ է դաստիարակվում, որը ոչ մի ցանկություն չպետք է ունենա` «տաշի-տուշիներից» բացի: Այսօր պետք է անհատականություններին խրախուսել, ազատամտությունը եւ ձգտումները, իսկ կուսակցական երիտասարդական հավաքներից բոլշեւիզմի, նացիզմի հոտ է գալիս: Բայց ուժն առաջինների կողմն է, եւ համոզված եմ` նրանք իրենց հետեւից կտանեն վերջիններին:
– Ի՞նչ եք կարծում, Ձեզ հաջողվե՞լ է խրախուսել Ձեր որդիների անհատականությունը եւ ձգտումները: Ընդհանրապես, ի՞նչն է Ձեզ համար առաջնահերթը դաստիարակության մեջ:
– Առաջինը` ազնվությունը, երկրորդը` ազատության ճիշտ ընկալումը: Մեր ընտանիքում դրվածքը դա է. թե ես, թե կինս շատ ենք ուզում, որ մեր երեխաներն ազատամիտ եւ ազնիվ լինեն: Ավագ որդիս արդեն 25 տարեկան է, եւ միայն մեկ դեպք եմ հիշում, երբ փորձել եմ ազդել նրա որոշման դրա: Դա եղել է մի քանի ամիս առաջ, երբ նրան խնդրեցի ծխելը թողնել: Ներկայումս ուսանում է Գերմանիայում, ավարտում է դոկտորական թեզը եւ լինելու է տնտեսագիտության ամենաերիտասարդ դոկտորներից, կրտսերս այստեղ է, դեռ 20 տարեկան է, ընտրել է բժշկի մասնագիտությունը: Երկուսն էլ ինքնուրույն են որոշում կայացրել մասնագիտական կողմնորոշման հարցում:
– Ի՞նչ նախասիրություններ ունեք:
– Ես ապրում եմ շատ աշխույժ կյանքով: Լսարան եմ մտնում, խոսում ուսանողների հետ, արդյունքում, ցավոք, արձանագրում եմ, որ այսօրվա 20 տարեկաններն իմ պես աշխույժ չեն ապրում: Ինքս դահուկորդ եմ, նախասիրություններիս մեջ առաջնայիններից են լեռնային դահուկները, որդիներիս հետ զբաղվում եմ ամեն ձմեռ: Ափսոսում եմ, որ կնոջս չհամոզեցի եւ չկարողացա կանգնեցնել դահուկների վրա: Այս տարի դահուկ վարելու ընկերներով մեկնել ենք Վրաստան` Գուդաուրի. այնտեղ ավելի լավ պայմաններ են, քան Ծաղկաձորում, իսկ գները` ավելի մատչելի: Նախորդ 2 տարիները գնում էինք Ավստրիա, եւ կարող եմ ասել, որ գներն էապես չէին տարբերվում Ծաղկաձորից: Գուցե զավեշտալի է, բայց Ավստրիայում ձմեռային հանգիստը շատ քիչ էր թանկ Ծաղկաձորից, իսկ հնարավորություններն անհամեմատ ավելի մեծ էին:
– Հարցազրույցի սկզբում Դուք ասացիք, որ 80-ականների սկզբից արշավներ էիք կազմակերպում: Հիմա արշավո՞ւմ եք:
– Ամեն տարի: Արշավում ենք ընկերներով, ընտանիքներով, ի վերջո, ո՞վ պետք է սովորեցներ երեխաներիս վրաններում ապրել: Հայաստանը շատ գեղեցիկ երկիր է, ու այդ գեղեցկությունը տեսնելու ձեւերից է լուսաբացը բնության գրկում դիմավորելը: Այսօրվա երիտասարդների զգալի մասը, ցավոք, չգիտեն դրա հաճույքը, նրանց հետաքրքրությունների շրջանակը շատ ավելի նեղ է: Հիշում եմ, երիտասարդ տարիներին, երբ գնում էինք Ղարաբաղ, դա կապված էր մեծ ծախսերի հետ: Ավտոբուս էինք վարձում դեպի Ղարաբաղ, այլ հայաբնակ վայրեր, իսկ մնացած հարցերում ապավինում էինք տեղաբնակների հյուրասիրության վրա: Արշավախմբում հատուկ կարգավիճակ եմ ունեցել` ֆինանսների եւ էկոնոմիկայի նախարար: Ֆինանսների նախարարի պարտականությունների մեջ էր մտնում վարորդի համար փող հավաքելը` շատ պարզ խնդիր էր, իսկ էկոնոմիկայի` անհամեմատ ավելի լուրջ` արշավախմբի անդամների տեղավորման եւ սննդի հարցերի լուծումը: Մտնում էինք գյուղ, գյուղամիջում դիմավորում էին, բանակցում էի խմբին տներում տեղավորելու շուրջ: Մեծ սիրով ամեն տեղ ընդունում էին, երբեք փողի, ծախսի հարց չէր առաջանում, միակ խնդիրն այն էր, որ ամեն տուն մտնելիս` հարկավոր էր գոնե մեկ բաժակ խմել տանտիրոջ հետ, եւ մինչեւ բոլորին տեղավորում էի, արդեն լավ գինովցած էի լինում (ծիծաղում է.- Ռ.Հ.): Ի դեպ, այդ արշավներում էլ մտերմացա ապագա տիկնոջս հետ:
– Իսկ ընթերցանությո՞ւն:
– Կարդում եմ ամեն օր: Քունս չի տանի, եթե գոնե մի կես ժամ չկարդամ որեւէ բան` առավելապես գեղարվեստական գրականություն: Վատ սովորություն ունեմ` միաժամանակ մի քանի գիրք եմ կարդում, ննջասենյակումս մահճակալիս մոտ շուրջ մեկ տասնյակ գիրք է շարված: Կան այնպիսի գրքեր, որոնք կարդում եմ միշտ, օրինակ` Չարենցի եւ Հրանտ Մաթեւոսյանի ստեղծագործությունները: Հիմա ընթերցում եմ Ալան Գրինսփենի ինքնակենսագրականը` «Ցնցումների դարաշրջանը»: Զուգահեռաբար` Բոկաչոյի «Դեկամերոնը»: Ժամանակ առ ժամանակ կարիք եմ զգում թեթեւ գրականության` դեդեկտիվների: Դրանք ամենալավ քնաբերներն են եւ առօրյա հոգսերից անջատվելու միջոցը:
Ռուբեն ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
mediamax.am