Հարցազրույց Ֆրիդրիխ Նաումանի անվան Հանուն ազատության հիմնադրամի Հարավային Կովկասի ծրագրի ղեկավար Յասեմին Փամուկի հետ
– Տիկին Փամուկ, տեւական ժամանակ աշխատելով Հայաստանում, Վրաստանում եւ Ադրբեջանում` ի՞նչ տարբերություններ կառանձնացնեք երեք երկրների կարգավիճակից:
– Երեք երկրների կարգավիճակը կարելի է վերլուծել տարբեր տեսանկյուններից` տնտեսական, քաղաքական, կամ, թե ինչպիսին է տվյալ երկրներում ազգաբնակչությունը ինտեգրվում եվրոպական արժեքներին, ինչո՞ւ չէ, կարելի է նաեւ ուսումնասիրել արժեհամակարգերը: Ինչ վերաբերում է մշակութային եւ կրոնական ոլորտներին, դրանք առհասարակ չեմ ուզում դիտարկել այս պահին: Փորձեմ իրավիճակի մասին խոսել տնտեսական տեսանկյունից: Ադրբեջանը տնտեսական ռեսուրսներով բավական հարուստ երկիր է, եւ այդ հիմքով այն այլ հարաբերություններ ունի արեւմտյան երկրների իշխանությունների հետ: Վրաստանը` որպես տնտեսական ռեսուրս, ունի Սեւ ծովը եւ փորձում է մեծ ներդրողներ գրավել խիստ լիբերալացված քաղաքականության միջոցով: Բացի նշյալ հանգամանքից, այդ երկրի սահմանները բաց են, եւ քիչ են այն երկրները, որոնց քաղաքացիները Վրաստան մուտք գործելու արտոնագրի անհրաժեշտություն ունեն: Իսկ ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա պետք է նկատենք, որ այդ երկիրն ունի երկու փակ սահման, տնտեսապես խիստ մեկուսացված, բայց որն ունի սփյուռք, որը դրամական փոխանցումներ է կատարում Հայաստան: Երեք երկրներում էլ կան արտագնա աշխատանքի մեկնողներ դեպի Ռուսաստան, ովքեր ներդրումներ են կատարում իրենց երկրներում: Եթե իրականացնենք առկա իրավիճակի գնահատականը, ապա, ցավոք, Հայաստանը գտնվում է տնտեսապես ամենավատ վիճակում: Իհարկե, հիշյալ հանգամանքը որեւէ բան չի ասում երկրների ներուժի մասին, այսինքն` այն, թե ինչպիսին կարող են լինել այդ երկրները: Վերջերս մի տնտեսագետի հետ Հարավային Կովկասի երկրների մասին խոսելիս հարցրեցի, թե հնարավո՞ր է, որ Հարավային Կովկասի երկրները փոքրիկ Եվրամիություն ստեղծեն` առանց սահմանների, եւ ինչպիսի՞ դերակատարում կունենային այդ երկրները: Տնտեսագետը նշեց, որ Ադրբեջանը կլիներ էներգետիկ գիգանտը, Վրաստանը կդառնար Հարավային Կովկասի բանկային սեկտորը, իսկ Հայաստանը կլիներ կրթված մասնագետների մատակարարման աղբյուրը: Կարծում եմ` դա արժեքավոր ապագայի տեսլականն է: Թույլ տվեք քաղաքականությունը չկապել այս ամենի հետ:
– Բայց նկատենք, որ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ կա Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հարցը: Հնարավո՞ր է որեւէ համագործակցություն այդ երկրներում` առանց այդ հարցի լուծման:
– Նախեւառաջ ուզում եմ շեշտել, որ հարգում եմ երկու երկրների ինքնավարությունը, եւ ինքս այդ երկրների կարգավիճակը դիտարկում եմ, այսպես ասած` «դրսի» հայացքով: Ցավոք, պետք է նկատեմ, որ «դրսից» եկող դիտորդները երկու երկրների միջեւ առկա կոնֆլիկտի լուծմանն ավելի շատ խանգարում են, քան` նպաստում: Այնուամենայնիվ, փորձեմ լիբերալ տեսանկյունից ներկայացնել իրավիճակը: Պարզ է, որ այդ հարցում տարբեր կարծիքներ կան Հայաստանի եւ Ադրբեջանի կողմից, եւ չեմ ուզում գնահատական տալ, թե ո՞վ է ճիշտ, ո՞վ է սխալ: Լիբերալ տեսանկյունից կարող եմ ասել, որ հարցը հանկարծակի չի կարող լուծվել ճշմարտության տեսակետից, որովհետեւ յուրաքանչյուրն ունի իր ճշմարտությունը: Ադրբեջանցիներին առաջարկում ենք, որ Ադրբեջանն այնքան գրավիչ դառնա, որ յուրաքանչյուրը ցանկանա դրա մաս դառնալ, հայ ընկերներին էլ ասում ենք, որ այս կամ այն երկիրը չի կարող անընդհատ պահանջներ ներկայացնել հարեւաններին, եթե նույնիսկ հայերի տեսանկյունից հասկանալի է, որ ժամանակին հայերին վտարել են դարեր շարունակ իրենց բնակեցրած տարածքներից: Իսկ արդյո՞ք այդ պատմական պահանջը չի խանգարում Հայաստանի զարգացմանը: Մեր տեսանկյունից կարեւորվում է վստահության վերականգնումը տարածաշրջանում, քանի որ այդ կոնֆլիկտից տուժում են ոչ միայն Հայաստանն ու Ադրբեջանը, այլեւ Վրաստանը: Հարավային Կովկասն այսօրվա իրավիճակի պատճառով խանգարում է տարածաշրջանի զարգացմանն ու քաղաքականապես ներդաշնակ լինելուն: Եվ կարեւոր է նաեւ այն, որ հասարակությունը պետք է մասնակից դառնա այդ քաղաքականությանը, իսկ քաղաքականությունն էլ մասնակից դառնա հասարակական կյանքին: Եվ ամենակարեւորը` անկախ լինեք արտաքին գերիշխանություններից կամ տարածաշրջանային «դերակատարողներից», ովքեր փորձում են ձեզ շահագործել: Այսինքն` նկատի ունեմ այն, որ այս կոնֆիկտային իրավիճակից շահողներ կան, որոնց թվում ո՛չ Ադրբեջանն է, ո՛չ Վրաստանը, եւ ո՛չ Հայաստանը: Այդ պատճառով պետք է ստեղծել փոխադարձ համագործակցության միջավայր, եւ քաղաքական խնդիրները լուծել տնտեսական ճանապարհով:
– Ովքե՞ր են իրավիճակից շահողները կամ, ինչպես ասացիք` տարածաշրջանային «դերակատարները»:
– Կոնֆլիկտային տարածքներում կամ տարածաշրջաններում, որտեղ անհատական ազատությունը խաթարված է, հավանականությունը մեծ է, որ այդ հասարակություններում կիշխեն որոշակի մեծ խմբեր: Այսինքն` երբ չկա իրավական պետություն, այլ կա քաղաքական ընտրյալ զանգված, որը որոշում է բոլորի ճակատագիրը: Իսկ վատն այն է, որ ժողովրդի ստեղծագործական պոտենցիալը չի կարող զարգանալ, քանի որ ամեն բան ղեկավարվում է «վերեւից»: Մենք կոնֆլիկտներով զբաղվող կազմակերպություն չենք, եւ այդ պատճառով որեւէ միջոցառում չենք կազմակերպում այդ ուղղությամբ: Մեր հիմնադրամի տեսանկյունից կարեւորում ենք փոքր քայլերի քաղաքականությունը, հատկապես ուշադրություն ենք դարձնում վստահություն ձեւավորող միջոցառումներին: Մեր կոնֆլիկտաբանության մեջ տարբերակում ենք երեք մակարդակի փոխգործակցություն` կառավարությունների, փորձագետների եւ հասարակության մակարդակներով: Երբեմն մենք անցնում ենք նշյալ մակարդակներից երկրորդին, երբ կազմակերպում ենք հանդիպումներ մեր գործընկեր կուսակցությունների համար: Մենք այն կախարդական միջոցը չունենք, որ կարող է լուծել նշյալ կոնֆլիկտը: Մենք պարզապես աշխատում ենք շատ բան անել մարդկանց համար:
– Ի դեպ, Օրհան Փամուկի հետ ազգակցական կապ ունե՞ք:
– Ցավոք, նա քեռիս չէ: Օ. Փամուկի ընտանիքը ծագումով Կարսից է, եւ, եթե չեմ սխալվում, 3 սերունդ է, ինչ նրա ընտանիքն ապրում է Թուրքիայում, իսկ իմ ընտանիքը Մարաշից է: Չնայած այդ հանգամանքին, երբեմն երեւակայում եմ իմ ազգանվամբ, բայց ազգակցական որեւէ կապ չկա նրա հետ: Բայց ես շատ եմ սիրում Օ. Փամուկի ստեղծագործությունները, եւ գտնում եմ, որ նրա ձայնը շատ կարեւոր է թուրք հասարակությունում: Հայերն ու թուրքերն ունեն անատոլիական ընդհանուր մշակույթ: Ցավում եմ, որ հայերն այլեւս ակտիվ մաս չեն կազմում այդ մշակույթին, եւ ափսոսում եմ դրա համար: Բազմակարծությունը հարստություն է ինձ համար: Օ. Փամուկն իր գրքերում նույնպես արտահայտում է այդ կարծիքը…