Մտածե՞լ ենք` ի՞նչ կլինի, եթե ինչ-որ հրաշքով Թուրքիան վաղն եւեթ ընդունի, որ 19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբին ցեղասպանության է ենթարկել հայ ժողովրդին: Հուզմունքի արտասուքը սրբելուց հետո ո՞րն է լինելու մեր հաջորդ քայլը:
2015 թ.-ին Եղեռնի 100-րդ տարին է: Թվում է` 100 տարին քիչ ժամանակ չէ` ձեւակերպելու, թե ի՞նչ ենք հասկանում` «ցեղասպանության ճանաչում» ասելով: ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը ժամանակին հայտարարեց, թե Հայաստանը Թուրքիայից տարածքային պահանջներ չունի: Սակայն սա իրավական ուժ չունեցող, բանավոր հայտարարություն էր: Եթե Հայաստանի Հանրապետությունն օր առաջ սպասում է աշխարհից եւ Թուրքիայից ցեղասպանության ճանաչում, ուրեմն օր առաջ էլ պետք է իր ձեռքին ունենա ցեղասպանության ճանաչումից հետո իր պահանջները` հիմնավոր եւ գրագետ ձեւակերպված: Իսկ մինչ այդ մեր հայացքն ուղղված է Եվրոպա. 2011 թ.-ի դեկտեմբերի 22-ին Ֆրանսիայի ԱԺ-ն ընդունեց Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրինագիծ: Օրեր առաջ` հունվարի
18-ին, Սենատի իրավական հանձնաժողովը 23 կողմ, 9 դեմ ձայների հարաբերակցությամբ մերժեց վերոնշյալ օրինագիծը, սակայն այն, այդուհանդերձ, հունվարի 23-ին կդրվի Սենատի քվեարկությանը: Իսկ, ինչպես Հանրային հ/ը մեկնաբան Նվեր Մնացականյանը կասեր, «Դա լա՞վ է, թե՞ վատ», կներկայացնեն արեւելագետ, ցեղասպանության թանգարանի փոխտնօրեն, պ.գ.թ. Սուրեն Մանուկյանն ու ԵՊՀ արեւելագիտության ֆակուլտետի փոխդեկան, բ.գ.թ., դոցենտ Ռուբեն Մելքոնյանը:
– Մեր դիվանագիտությունը իրեն է վերագրում Ցեղասպանության ճանաչման փաստը այս կամ այն երկրի կողմից: Չե՞ք կարծում, որ Ցեղասպանությունը վաղուց դարձել է ունիվերսալ գործիք, որն օգտագործում են գերտերությունները:
Ռ.Մ. – Ցավոք, ցեղասպանության խնդիրը ոչ միայն մեր ժողովրդի ողբերգությունն է, այլ վաղուց դարձել է տարբեր գերտերությունների քաղաքական առեւտրի առարկա, ինչն, իրոք, մեզ համար խիստ անցանկալի է:
– Դինքի սպանությունից հետո թվաց, թե թուրքական հասարակության մտավորական շերտը պատրաստ է երես առ երես կանգնել իր պատմության առաջ: Ֆրանսիայի ԱԺ-ի վերոնշյալ օրինագծի ընդունումից հետո զարգացող իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ մեր ակնկալիքները խիստ են չափազանցված:
Ս.Մ. – Թուրքական հասարակությունը բազմաշերտ է: Ոճրագործությունը ճանաչելուն միտված քայլեր անում է մտավորականության նեղ շրջանակը: Հանրային գիտակցության վրա, առավել եւս` պետական մակարդակում, փոփոխություն ես ինքս չեմ տեսնում: Սակայն տեսնում եմ, որ նշված օրինագծի ընդունումից նոր միտումներ են արձանագրվում. նախկինում կային սպառնալիքներ, թե թուրքական խորհրդարանը կսկսի քննել Ալժիրի կամ Ռուանդայի ցեղասպանությունները, բայց ժամանակին դրանք միայն սպառնալիքի մակարդակում էին: Այժմ այս գործընթացը ավելի գործնական փուլ է մտնում: Այսինքն` այն գործիքը, որն օգտագործում է Ֆրանսիան Թուրքիայի դեմ, Թուրքիան փորձում է կիրառել Ֆրանսիայի դեմ:
– Ինչո՞ւ է Ֆրանսիան միտված քրեականացնել ցեղասպանության ժխտումը հիմա, երբ դա կարելի էր անել 10 տարի առաջ, երբ ճանաչեց եւ դատապարտեց Ցեղասպանությունը: Ի վերջո, դրանով թշնամանում է հզոր մի պետության հետ, տնտեսական խնդիրներ է ունենում: Դժվար է կարծել, թե դա արվում է 500-600.000-անոց ֆրանսահայ համայնքի ձայների սիրույն:
Ռ.Մ. – Ցեղասպանությունների եւ մարդկության դեմ իրականացված ոճիրների համաեվրոպական իրավական հենք կա, որից էլ բխում է այս օրինագիծը: Եթե հիշում եք, վերջերս Սարկոզին խոսում էր այս օրինագիծը նաեւ եվրոպական այլ երկրներ արտահանելու մասին: Ինչ վերաբերում է Ֆրանսիայի շարժառիթներին, ապա, այո՛, մի քանի հարյուր հազարանոց ֆրանսահայ համայնքի ձայները եթե անգամ գործոն են, ապա` ոչ առաջինը: 1. Մերձավոր Արեւելքում ուժերի բախման խնդիր կա` Ֆրանս-թուրքական, եւ սա հզոր զսպաշապիկ կարող է լինել Թուրքիայի տարածաշրջանային նկրտումներին: 2. Ֆրանսիան մի քանի անգամ բացահայտ հայտարարել է, որ դեմ է Թուրքիայի անդամակցությանը Եվրամիությանը. հիմնավորումներից մեկը Հայոց ցեղասպանության խնդիրն է: 3. Չմոռանանք Ֆրանսիայի նախագահի այն հայտարարությունները, որոնք նա արեց Երեւանում, եւ ֆրանսիական պետությունը ուղղակի պարտավոր է իր նախագահի խոստումներն իրականացնել:
Ս.Մ. – Ավելացնեմ. 2007թ., իրո՛ք, ընդունվեց Եվրամիության երկրներում «Ցեղասպանություններն արդարացնելու եւ կատարված ոճիրը նսեմացնելու մասին» կոնվենցիան, ուր Հայոց ցեղասպանության մասին հստակ հիշատակում չկար. հիմնականում Հոլոքոստին էր վերաբերում: Սակայն կիրառելի է նաեւ այլ ցեղասպանությունների համար: Եվ Ֆրանսիան դա հարմարեցնում է իր օրենսդրությանը, որն այս հարցում անկատար է: Այո՛, երկիրն ընդունում եւ ճանաչում էր Ցեղասպանությունը, սակայն ցույց չէր տալիս ճանապարհ` ի՞նչ պետք է անել նրա հետ, ով չի ընդունում այս օրենքը: Հոլոքոստի պարագայում եւս երկու օրենք կա Ֆրանսիայում` մեկը դատապարտում է այն` որպես երեւույթ, մյուսը` դատապարտում է դրա ժխտումը: Սարկոզին ընտրվելու խնդիր ունի, եւ այստեղ ոչ թե հայերի ձայներն են էական, այլ կենտրոնամետ եւ աջակողմյան ֆրանսիացիների ձայները, որոնք Ֆրանսիայում մեծ թիվ են կազմում: Եվ այդ թիվը վերջին տարիներին աճում է` կապված մահմեդականների ներհոսքի հետ: Սարկոզին խնդիր ունի հավաքել ա՛յս մարդկանց ձայները: Ֆրանսիայի խոշորագույն գործընկերը տարածաշրջանում Հայաստանն է: Ապացույցը` նախագահ Սարկոզիի այցը: Երբ Սարկոզին` որպես նախագահ, նշում էր այն 10 երկրների անունները, որոնք իր երկրի քաղաքականության մեջ գերակա դիրք են ունենալու, նշվեց նաեւ Հայաստանի անունը: Եթե մենք Ֆրանսիային հետաքրքրել ենք այնքան, որ նա մեզ դասել է իր համար գերակա երկրների շարքին, ուրեմն պարտավոր է Հայաստանի հանդեպ համապատասխան քայլեր անել:
– Կա կարծիք, որ եթե ԱՄՆ-ը ճանաչի Ցեղասպանությունը, դա շղթայական ռեակցիա կունենա: Ֆրանսիայի այս օրինագծի վավերացումից հետո նման ակնկալիք կարելի՞ է ունենալ:
Ս.Մ. – Նախ` անարդարացիորեն մոռանում ենք, որ մի քանի ամիս առաջ նման օրենք ընդունեց Սլովակիան: Շվեյցարիայում կա նման օրենք: Այժմ էլ` Ֆրանսիան: Ռեակցիա կլինի, քանի որ Եվրոպայում շատ են պետությունները, որոնք ճանաչել ու դատապարտել են Ցեղասպանությունը, եւ նրանք էլ կգնան այս ճանապարհով:
Ռ.Մ. – Կարծում եմ` առջեւում ունենք կարեւոր մի հանգրվան` 2015թ.` ցեղասպանության 100-ամյակը: Մինչ այդ բավականին հետաքրքրիր զարգացումներ այս ուղղությամբ ես կանխատեսում եմ: Ինձ համար, օրինակ, ավելի էական է Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ճանաչման փաստը, քան ԱՄՆ-ի կողմից:
– Ակնհայտ է, որ հատկապես Ֆրանսիայի Սենատի վավերացումից հետո մահմեդական երկրների, հատկապես` Թուրքիայի հայկական համայնքը կունենա ավելի լուրջ խնդիրներ, քան ուներ մինչ այդ:
Ռ.Մ. – Թուրքիայի հայկական համայնքը գտնվում է շարունակական վտանգի տակ եւ, ցավոք, բռնել է ուծացման եւ լիովին կորստի ճանապարհը: Թուրքախոսության մակարդակը գերազանցում է 80 տոկոսը, խառնամուսնությունները 40 տոկոսի են հասել (սրանք Հայոց պատրիարքության տվյալներն են): Խիստ դժվար է այդ համայնքին երկար ապագա կանխատեսել: Թերեւս 1965-ից Թուրքիան հայ համայնքին, նաեւ, ցավոք, Պոլսո հայոց պատրիարքին, օգտագործում է քաղաքական, քարոզչական նպատակներով: Ամեն անգամ Ցեղասպանության ճանաչմանը ուղղված յուրաքանչյուր քայլից հետո Թուրքիայի մի խումբ հայեր կամ Պոլսո պատրիարքության որեւէ ներկայացուցիչ հայտարարում են, թե իրենք դեմ են այս օրինագծին: Ես հասկանում եմ. սա պատանդի վիճակում հայտնված մարդկանց հայտարարություններ են:
– Եվ մենք արդեն հաշտվե՞լ ենք Թուրքիայի հայկական համայնքի կորստի մտքին:
Ռ.Մ. – Չենք հաշտվել, սակայն իրողությունը փաստում է, որ այդ համայնքը` զուտ հայապահպանության տեսանկյունից, շատ ծանր վիճակում է:
– Հայերս պատրա՞ստ ենք այն օրվան, երբ աշխարհը կճանաչի Ցեղասպանությունը: Պետական մակարդակով պատկերացնո՞ւմ ենք քայլերի հաջորդականությունը:
Ս.Մ. – Հայաստանը պետք է կազմի իր պահանջների ցուցակը եւ իր քայլերի ռազմավարությունը Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեպքում: Դա կլինի այն փաթեթը, որը, միգուցե, կներկայացվի միջազգային դատարան: Հիշում եմ` երկու տարի առաջ նախագահը Դեր Զորում հայտարարեց, որ գալու է հայկական Նյուրնբերգի ժամանակը: Պետք է քաղաքական կամք դրսեւորվի եւ պատրաստվի այդ փաթեթը` հայկական Նյուրնբերգի համար: Ցավոք, դեռ կոնկրետ քայլեր չեն դրսեւորվում:
– Տարածքային պահանջը միայն բարոյական փոխհատուցման հարթությունում 21-րդ դարում ոչ մի պետություն չի դիտարկում: Շատ պետություններ նեղ են իրենց աճող բնակչության համար: Հայաստանում երկու տասնամյակից ավելի է` մարդիկ նախընտրում են հեռանալ հայրենիքից: Եվ ստացվել է այնպես, որ այս փոքրիկ Հայաստանում մենք ունենք չյուրացված տարածքներ: Եվ ինչո՞ւ ենք կարծում, թե մեզնից բացի` սրա մասին ոչ ոք գլխի չի ընկնում:
Ռ.Մ. – Հայկական կողմը պետք է լուրջ, գրագետ պատրաստի ողջ փաթեթը, որը ներկայացնելու ենք ցեղասպանության ճանաչման դեպքում: Փաթեթում առաջին կետում հենց փոխհատուցման խնդիրը պետք է դրվի` իր ենթակետերով` նյութական, բարոյական, տարածքային: Եթե ընդունվի հանցագործությունը (իսկ դա պետք է ընդունվի հանցագործությունը կատարողի իրավահաջորդի` Թուրքիայի Հանրապետության կողմից), ապա, եթե կա հանցագործություն, ցանկացած քրեական կամ իրավական այլ նորմի մեջ նախեւառաջ բարձրացվում է փոխհատուցման խնդիրը:
Ս.Մ. – Երբ վերջերս Հունաստանը պարտքեր ուներ, որոնք փակել չէր կարողանում, Գերմանիան առաջարկեց պարտքերի դիմաց զիջել կղզիներից մեկը: Այդ հարցը լրջորեն քննարկվում էր: (Ըստ Հունաստանի Մշակույթի նախարարության պաշտոնական հայտարարության` եթե պարտքերը մարելու այլընտրանքային ճանապարհ չգտնվի, քննարկման կդրվի Ծննդյան կղզիների վաճառքի հարցը.- Լ.Ա.) Այսինքն` երբ խոսում ենք տարածքային փոխհատուցման մասին, խոսում ենք լրջությամբ` առանց ռոմանտիզմի: Իսկ թե ինչ սկզբունքով կարող են հաշվել նյութական փոխհատուցման չափը, կա նախադեպ. Հոլոքոստի ժամանակ հաշվեցին ոչ միայն գույքի, սպանվածների կորուստը, այլեւ չստացված եկամուտը: Եթե այդ ամենը հաշվարկվի, կստացվի հսկայական գումար, որը կարող է փոխհատուցվել միայն տարածքի միջոցով:
Ռ. Մ. – Թուրքիայի քաղաքական, մտավորական շրջանակներում մտահոգիչ է հենց փոխհատուցման խնդիրը: Անգամ այն փոքրաթիվ մարդիկ, ովքեր բացահայտ խոսում են Ցեղասպանության մասին, հայերից ներողություն են խնդրում, նրանց մեջ անգամ կա խումբ, որ դեմ է փոխհատուցմանը: Նրանք ընդունում են, որ մաքսիմալը, ինչ կարող է անել Թուրքիան, բանավոր ներողությունն է: Իսկ երբ հարցը գալիս է փոխհատուցմանը, ամենաառաջադեմ թուրք մտավորականը դառնում է ամենաառաջին ազգայնականը: