– Պարոն վարչապետ, անընդհատ խոսում եք օլիգոպոլիաների դեմ պայքարի մասին, բայց ինչո՞ւ այդ պայքարն այդպես էլ չի ստացվում: Եվ տպավորություն է ստեղծվում, թե Դուք միայն խոսում եք այդ մասին:
– 20 տարի է` խոսում ենք անկախ պետականության, ժողովրդավարական երկիր կառուցելու, ստվերային տնտեսությունը, կոռուպցիան նվազեցնելու մասին, բայց դա չի նշանակում, որ այդ խնդիրները մի ակնթարթում պետք է լուծվեն: Բայց այն, որ այդ ուղղությամբ լրջագույն ջանքեր պետք է գործադրվեն եւ հիմքեր ստեղծվեն, որպեսզի այդ երեւույթները վերացվեն կամ նվազեցվեն, հասկանալի է, որ այդ ճանապարհով պետք է գնալ: Մի օրում հնարավոր չէ այս խնդիրները լուծել:
– Երեք տարվա ընթացքում ի՞նչ խնդիր եք լուծել այս ուղղությամբ:
– 3 տարվա ընթացքում լրջագույն փոփոխություններ են կատարվել պետական կառավարման համակարգի ներսում ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների իրականացման առումով: Եվ այն բարեփոխումները, որ մենք թափով իրականացնում ենք, անխուսափելիորեն իրենց ազդեցությունը մեր հասարակության վրա թողնելու են: Ընդ որում` բարեփոխումներն այնքան արմատական ու հեռուն գնացող են, որ անխուսափելիորեն մեր հասարակությունը օգտվելու է դրանց դրական պտուղներից:
– Երբ 2000թ. վիճակագրությունը ՀՀ տնտեսության մեջ երկնիշ աճ էր արձանագրում, ու դա ժողովրդական լայն զանգվածները չէին զգում, նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանն ու նրա պաշտոնյաները բացատրում էին, թե մարդիկ դա միանգամից չեն զգա իրենց գրպանի վրա, 5 տարի հետո կզգան: Հետո դրան էլի տարիներ ավելացրեցին, եւ վերջում ՀՀ տնտեսությունն ունեցավ երկնիշ տնտեսական անկում, ու չհասցրեցինք այդ տասնամյա երկնիշ աճը լիարժեք զգալ: Ո՞րն է այն ժամանակահատվածը, երբ այդ բարեփոխումների արդյունքը տեսանելի կլինի:
– Դուք ուզում եք ասել, որ 1993-94 թվականներից հետո մեր երկիրը ոչ մի հաջողություն չի՞ արձանագրել;
– Հավանաբար պետք չի նման համեմատություն անցկացնել, որովհետեւ այդ տարիներին մեր երկիրը պատերազմի մեջ էր, կային մի քանի հարյուր հազար փախստականներ: Դրան նախորդել էր Գյումրիի երկրաշարժը: Հետխորհրդային ո՞ր հանրապետությունն է նման իրավիճակ ապրել:
– Մի բան է` հասարակության ընկալումները եւ դժգոհությունը, մի բան է` գործընթացները եւ փոփոխությունները, որ հասարակության ներսում իրականացվում են: Ակնհայտ է, որ 93-94 թվականներից հետո մենք ունենք իրավիճակի բարելավում: Եվ այդ բարելավումը շարունակական է: Ես համոզված եմ, որ ապագա տարիներին էլ դրական փոփոխություններ տեղի են ունենալու այն պարզ պատճառով, որ մենք փորձում ենք ՀՀ-ում ձեւավորել որակապես նոր հասարակություն: Դա շատ բարդ խնդիր է: Նոր հասարակություն, նոր մտածողություն ձեւավորելը հեշտ բան չէ: Երբ ես ասում եմ, թե կա մեծ դիմադրություն, դա մեր բոլորի դիմադրությունն է փոփոխություններին, մենք շատ դժվարությամբ ենք մեր վարքագծային կանոնները փոխում:
– Հայտարարված բարեփոխումների արդյունքում մեր տնտեսությունը մենաշնորհներից չի ձերբազատվում: Եվ Դուք հաճախ լրագրողների հետ զրույցում խնդրում եք օգնել: Իշխանության ներսում ճնշո՞ւմ կա այդ խնդիրը վերացնելու դեմ, Դուք կարծես թե փրփուրներից եք կառչում:
– Առանց հասարակության օգնության ոչ մի փոփոխություն իր տրամաբանական ավարտին չի հասնի, որովհետեւ, եթե մենք ուզում ենք, որ կոռուպցիա չլինի, հասարակությունը պետք է դրան դեմ լինի: Բոլոր հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հասարակության դիմադրողականության աստիճանը մեծ չի: Մենք շատ հանդուրժողական ենք կոռուպցիոն երեւույթների նկատմամբ: Մեր հասարակության գերակշիռ մասը պատրաստ է իր հարցերը լուծելու համար կաշառք տալ, եւ կա մի զգալի մաս, որ դա համարում է նորմալ երեւույթ: Սա արդեն արժեքային համակարգի խնդիր է: Դա նշանակում է, որ եթե հասարակությունը չփոխվի, իշխանությունները որքան էլ ուզենան պայքարել, շատ դժվար է լինելու: Ի վերջո, իշխանությունն էլ ձեւավորվում է ժողովրդից ելնելով, իշխանությունն էլ մշտապես ընտրում է այնպիսի որոշումներ, որոնք ժողովրդի համար ընկալելի են: Եվ իշխանավորները, ուզեն թե չուզեն, ի կատար են ածում մեր ժողովրդի կամքը: Եվ մենք ձեզ հետ միասին պետք է համապատասխան արժեքներ ձեւավորենք հասարակության մեջ, այդ դեպքում հեշտ կլինի իրականացնել նաեւ բարեփոխումները:
– Դժվար է պաշտոնյայից կամ բժշկից ակնկալել, որ կաշառք չպահանջի, երբ նա շատ ցածր աշխատավարձ է ստանում: Միգուցե վերեւի՞ց է ճիշտ սկսելը: Եվ այն ահռելի ստվերային կաշառքը, որ շրջանառվում է մեր երկրում, լեգալացնել: Որեւէ մի իշխանություն ռիսկ չարեց կտրուկ բարձրացնել աշխատավարձերը, որ պաշտոնյան հույսը կաշառքի վրա չդնի:
– Ես միանշանակ համաձայն եմ ձեզ հետ, որ վերեւից է պետք սկսել, ինչը մենք փորձում ենք անել: Մասնավորապես` «Հանրային ծառայության մասին» օրենքի ընդունումը, 500 բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց հանրային հսկողության տակ դնելը, նրանց կողմից եկամուտների հայտարարագրման ինստիտուտի ներդրումը, թափանցիկ դարձնելը, ինտերնետային կայքում ներդնելը, որ դուք հնարավորություն ունենաք պետական չինովնիկներին մշտապես վերահսկել, վկայում է այն մասին, որ իշխանությունները քաջ գիտակցում են, որ հենց վերեւից է պետք սկսել: Եվ եթե իշխանավորներն իրենք կոռուպցիայի հետ չառնչվեն, հասարակությանն ավելի հեշտ կլինի մաքրել այս լրջագույն հիվանդությունից: Դրա համար էլ այդ քաղաքական կամքը դրսեւորվեց ՀՀ նախագահի կողմից, եւ որոշում ընդունվեց, որ այդ օրենքը մեզ անհրաժեշտ է: Հատկապես ընտրություններից առաջ, որ նոր պատգամավորներն ու նախարարները կաշկանդված լինեն այդ հանգամանքով, որ բարձր պաշտոններ զբաղեցնելու պարագայում նրանց գործունեությունը լինելու է խիստ թափանցիկ եւ վերահսկելի առաջին հերթին հանրության կողմից: Հասարակության կարծիքը` անկախ կուսակցական պատկանելությունից, բոլորի համար շատ կարեւոր է: Եվ մարդիկ ստիպված են լինելու աշխատել ազնիվ, դա ինչ-որ առումով զսպում է կոռուպցիան:
– Հայաստանում ցանկացած պաշտոնյա բիզնես ունի, եւ դա մեծամասամբ գրանցված չէ իր կամ իր մերձավորի անունով: Այս պարագայում դժվար թե պաշտոնյան ստացած կաշառքը կամ նվերը հայտարարագրի: Եվ այդ օրենքն ինչպե՞ս պետք է լուծի Ձեր թվարկած խնդիրները:
– Դուք որպես հասարակության ներկայացուցիչ` հնարավորություն ունեք հետեւելու, թե վարչապետն ինչ եկամուտներ է ստանում, եւ նրա ծախսերը համադրեք այդ եկամուտների հետ: Եթե դուք տեսնեք, որ համադրելի չեն, պահանջում եք բացատրություններ, թե ինչ գումարներով է նա ձեռք բերել այս կամ այն ունեցվածքը: Նրա հայտարարագրած եկամուտներն այդ հնարավորությունը տալիս են: Օրենքը թույլ է տալիս ներկայացնել ոչ միայն իրենց սեփական գույքն ու եկամուտները, այլ իրենց հետ փոխկապակցված անձանց հայտարարագրերը: Իսկ հանրային վերահսկողությունը մեր անձի նկատմամբ դա հենց այն զսպաշապիկն է, որ մենք հագցնում ենք պաշտոնյաների վրա, որը նրանց դարձնում է թափանցիկ, մյուս կողմից չափավոր` իրենց կենցաղավարության մեջ:
– Տարիներ շարունակ խոսվում է ՀՆԱ-ի մեջ հարկերի տեսակարար կշիռը բարձրացնելու մասին, սակայն այդ ցուցանիշը մեզ մոտ այդպես էլ մնում է 17 տոկոսի շրջանակում, այն դեպքում, երբ նույն Վրաստանում, նույնիսկ Ղարաբաղում դա 20 տոկոսից բարձր է: Եվ այդ ցուցանիշն է նաեւ ապացուցում, որ մեր տնտեսության մեջ ստվերային հատվածը բավականին մեծ է:
– Ես համաձայն եմ այն տեսակետի հետ, որ ՀՆԱ/հարկեր ցուցանիշն ամենակարեւոր ցուցանիշն է, եւ մենք պետք է կարողանանք այդ բնագավառում արձանագրել տարեկան 0,3-0,4 տոկոս բարելավում:
– Քիչ չի՞ այդ չափը:
– Համենայնդեպս, դա մեր միջնաժամկետ ծախսային ծրագրով է նախատեսված: Բայց այդ ցուցանիշից ավելի կարեւոր խնդիր կա. այն է, թե ինչպես են հարկերը հավաքագրվում, եւ ինչպես է բաշխված հարկային բեռը: Այն պետք է հավասարաչափ բաշխված լինի տնտեսվարողների միջեւ, եւ բոլորը պետք է հավասար լինեն օրենքի առջեւ: Եվ այդ տեսակետից այստեղ մենք լուրջ անելիքներ ունենք, որպեսզի կարողանանք լուծել օլիգոպոլիաների խնդիրը եւ ստեղծենք հավասար մրցակցային պայմաններ:
– Դուք լուրջ դիմադրությո՞ւն եք զգում օլիգոպոլիաների կողմից հարկերի հավաքագրման համար:
– Իհարկե: Տասնյակ դատական վեճեր ունենք այսօր, երբ ՏՄՊՀ-ն բացահայտում է խախտումները, տուգանում մարդկանց, բայց մարդիկ դիմադրում են ու չեն համակերպվում, բողոքարկում են այդ որոշումները: Նմանատիպ բազմաթիվ դատական վեճեր ունի նաեւ Պետեկամուտների կոմիտեն, երբ տնտեսվարող սուբյեկտները բողոքարկում են նաեւ նրա ակտերը: Այնպես որ, ակնհայտ փաստ է, որ կա դիմադրություն:
– Նման խախտումների համար շատ ցածր տուգանքներ են նշանակված, եւ, օրինակ, Սամվել Ալեքսանյանին պատկանող ընկերությունների համար բոլորովին դժվար չէ տարին մի քանի անգամ տուգանվել, բայց շարունակել խախտումներ անել:
– Դուք ճիշտ եք նկատում, որ տնտեսական մրցակցության կողմից կիրառվող պատժամիջոցները բավականին ցածր են: Բայց օրենսդրական փոփոխությունը բավականին լուրջ հարց է լուծում, որովհետեւ օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո արդեն Տնտեսական մրցակցության հանձնաժողովը խոշոր պատժամիջոց է կիրառել` 100 մլն դրամ: Եվ համոզված եմ, որ այդպես էլ շարունակելու է հանձնաժողովը: Դա արդեն սթափեցնող է լինելու մեր տնտեսվարողների համար:
– Միգուցե պետք է ոչ թե տնտեսական մրցակցության, այլ հակամենաշնորհայի՞ն քաղաքականություն վարել եւ ավելի կտրուկ մեթոդներ կիրառել: Տնտեսական մրցակցությունը կարծես թե չի լուծում այդ խնդիրը:
– ՏՄՊՀ-ի գործառույթներից մեկն էլ հենց դա է, եւ այդ առումով մենք պետք է նրան զինենք լուրջ գործիքներով, ինչպիսիք կան ԵՄ-ում: Որ եթե տնտեսվարողը գերիշխող դիրք է զբաղեցնում, ՏՄՊՀ-ն հնարավորություններ ունենա նրան ստիպել` օտարել բիզնեսի մի մասը, որպեսզի շուկայում չզբաղեցնի մենաշնորհային դիրք: Ես կարծում եմ, որ փուլառփուլ մեր Տնտեսական մրցակցության հանձնաժողովը կտիրապետի այդ գործիքներին:
– «Նաիրիտ գործարանը» նորից խնդիրներ ունի, եւ կարծիք կա, թե դրանք կապված են ՀՀ պաշտոնյաների հետ:
– Ինչ-որ մարդիկ գիշեր-ցերեկ փորձում են իմ անունը կապել «Նաիրիտ գործարանի» հետ: Եվ դա արվում է միտումնավոր, փորձում են ինչ-որ մեղքեր բարդել: Ես ակնհայտ միտում եմ տեսնում եւ տարբեր կեղծիքներ «Նաիրիտի» հետ իմ առնչությունների հետ կապված: Առաջինը, որ ես «Նաիրիտի» սեփականատերն եմ: Դա բացարձակ սուտ է: Այդպիսի բան չի եղել եւ չկա: Երկրորդը, որ Միջպետական բանկի խորհրդի նախագահ եղած իմ ժամանակահատվածում ինչ-ինչ գործարքներ եմ արել: Բացարձակապես սուտ է: Երբ ես եղել եմ բանկի խորհրդի նախագահ, «Նաիրիտի» վերաբերյալ որեւէ որոշում չի կայացվել: Երրորդը` բանկի խորհրդի նախագահ հերթականությամբ լինում են բոլոր հանրապետությունների ԿԲ նախագահները: Եվ եթե որեւիցե երկրի ԿԲ նախագահը դառնում է այդ բանկի նախագահ, բոլոր որոշումները չեն, որ վերաբերում են իր երկրին: Կա գործադիր մարմին, որը կոլեկտիվ որոշումներ է կայացնում: Այնպես որ` դա հերթական հեքիաթն է, որի նպատակը «Նաիրիտի» գործարքներին վերաբերող ամեն ինչ վարչապետի հետ կապելն է: Բացարձակապես սուտ, նենգափոխված տվյալներ են ներկայացնում: Այն, որ «Նաիրիտն» ունի խնդիրներ, որ անհրաժեշտ է լուծել այդ խնդիրները, հասկանալի է, բայց այդ ամենը կապել իմ անձի հետ, այստեղ ակնհայտ միտում եմ տեսնում:
– Ասում են, թե «Նաիրիտը» չի վաճառում իր կաուչուկը, դա անում է արհեստականորեն ստեղծված միջնորդ ընկերությունը` «Ինտերկաուչուկը», որպեսզի կաուչուկի վաճառքից առաջացած գումարի մեծ մասն այդ ընկերությանը բաժին հասնի: Այդտեղից էլ առաջանում են գործարանի ֆինանսական խնդիրները:
– «Նաիրիտը» մասնավոր կազմակերպություն է, որը պատկանում էր մասնավոր ընկերություններին: Դա նշանակում է, որ կան սեփականատերեր, որոնք էլ պատասխանատու են «Նաիրիտի» գործունեության համար: Որոշ խնդիրներ ունենալուց հետո տեղի էր ունենում սեփականատերերի փոփոխություն, եւ այդ ամբողջ գործընթացը, որ պետությանն այս 20 տարիներին չի հաջողվել լուծել գործարանի խնդիրը, կարծում եմ, որ ճիշտ չի իմ համեստ անձի հետ կապել: Մանավանդ որ, ԿԲ նախագահը չէր կարող «Նաիրիտի» հարցեր լուծել այս երկրում: