– Մայիսի 28-ի իր ուղերձում ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը խոսել էր մարդու լիակատար ազատության եւ իրավունքների պաշտպանության կարեւորության մասին: Չե՞ք կարծում, որ իրականության հետ համադրելիս այդ խոսքերն առնվազն արժեզրկվում են: Արդյո՞ք հնարավոր չէր անցած երեք տարիների ընթացքում ստեղծել դրա նախադրյալները, որպեսզի շարքային քաղաքացու համար տեսանելի լիներ, որ իշխանությունները փորձում են ստեղծել այնպիսի երկիր, որտեղ մարդը պաշտպանված է լինելու:
– Իհարկե, հնարավոր էր, սակայն այդ նույն ուղերձում գրված է, որ մենք այնքան ամուր ենք այսօր, որ կարող են կիրառել այդ բանաձեւը: Այսինքն` իշխանությունը գնահատելով երկրում ստեղծված իրավիճակը, հայտարարում է այդ շրջադարձի մասին: Այն, որ չի եղել, դա չի նշանակում, որ չպետք է լինի: Խոսքը վերաբերում է ժողովրդավարական ուղիով զարգանալու մտադրության մասին հայտարարելուն: Նոր ֆորմուլա է առաջարկվում: Առաջին անգամ դրա անհրաժեշտությունը ծագեց, երբ մեր արտաքին քաղաքականության մեջ քայլերը ոչ մի արդյունք չտվեցին: Եվ պարզ դարձավ, որ արտաքին քաղաքականության ասպարեզում մենք շատ քիչ բան ենք կարողանում փոխել, եւ իշխանության անելիքը ներքին քաղաքականությունն է միայն, եւ ավելի լավ է մեր երկիրը փոխենք: Հիմա այդ եզրակացությունն արդեն ձեւավորվել է, եւ ես շատ ուրախ եմ, որ այսուհետ երկիրը պետք է ժողովրդավարական ուղիով զարգանա:
– Ո՞րը պետք է լինի առաջին քայլը, որպեսզի հասարակությունը հավատա, որ այն հերթական ցանկությունների բանաձեւում չէ միայն:
– Պետք է նախ հասարակությանը հստակ ասել, թե ինչ են ուզում անել եւ ինչ ճանապարհով, ինչպես ենք գնալու ժողովրդավարության: Խոսքերի եւ ցանկությունների դարն անցել է: Այո, Հայաստանում կար մի ժամանակահատված, երբ միայն ցանկությունների մասին էր խոսվում: Հիմա արդեն մտադրության եւ անհրաժեշտության իրականացում է պետք: Կարծում եմ` իշխանությունները պետք է ցույց տան, եւ ժողովրդին կներկայացնեն համոզիչ ապացույցներ մտադրությունների լրջության մասին։ Ընդ որում` ես երբեք չեմ հավատացել, որ իշխանություններն առանց ժողովրդի կարող են նման արմատական փոփոխություն իրականացնել: Ժողովրդավարական փոփոխությունն ահռելի, արմատական փոփոխություն է: Հենց այնպես հնարավոր չէ դա իրականացնել: Հայաստանի իրավիճակը բոլորին հայտնի է: Հայաստանում պրոբլեմն այն չէ միայն, որ ազատ շուկան տանուլ է տվել մոնոպոլ գնագոյացմանը, որ օլիգարխներն անընդհատ ցուցադրում են իրենց կարողությունը եւ ուժը: Այստեղ գոյություն ունի ինստիտուցիոնալ, խորքային ճգնաժամ` եւ՛ իշխանության, եւ՛ տնտեսության: Դա հեշտ չէ փոխել: Մտածելակերպը եւ քաղաքական մշակույթը հարմարեցված է հզորների շահին, իսկ կոռուպցիան դարձել է գործող մեխանիզմ: Այդ առումով, երբ հայտարարվում է ժողովրդավարության անցման մասին, պետք է հասկանալ, որ պետք է փոխվի երկրի ինստիտուցիոնալ կառուցվածքը, պետք է աշխատեցվեն ժողովրդավարական ինստիտուտները եւ առաջին հերթին ընտրությունների ինստիտուտը, որը բոլորովին չի աշխատում:
– Մայիսի 31-ի ՀԱԿ հանրահավաքի ժամանակ հայտարարվեց, որ ընդդիմության հերթական պահանջն իշխանություններից արտահերթ ընտրությունների անցկացումն է:
– Ես դեմ եմ վաղաժամ արտահերթ ընտրություններին, որովհետեւ Հայաստանում գոյություն ունի ընտրություններ կեղծելու ավանդույթ: Ընդ որում` դա արվում է ոչ միայն իշխանության ցանկությամբ եւ թույլտվությամբ, այլ` բոլոր ուժերն են մասնակցում այդ ամենին: Խնդիրն այն է, որ մեր ամբողջ ժողովուրդն է մասնակցում ընտրությունների կեղծմանը: Հիշեք ընտրությունների մղձավանջը. երբ բոլորն ընկած են կեղտոտ ջրի մեջ, երբ փողն ահռելի դեր է խաղում, եւ երբ արժանապատիվ մարդիկ ուղղակի մերժում են մասնակցել ընտրությունների, որպեսզի չընկնեն այդ կեղտի մեջ, դժվար է հավատալ, որ կարելի է այդ ամենը փոխել: Եվ ուրեմն` առաջին քայլը, որը կբերի ժողովրդավարացման` ազնիվ, արդար ընտրությունների ինստիտուտի կայացումն է: Իշխանություններն ի վիճակի՞ են փոխել ընտրությունների ինստիտուտը` ընտրությունները կեղծելու ավանդույթը: Ես ներողություն եմ խնդրում, բայց չեմ հավատում, որովհետեւ միայն իշխանությունը չի. ընտրությունները կեղծողը, ընտրություններ կեղծելն արդեն դարձել են համազգային բիզնես: Կեղծում են թե՛ ընտրություններ իրականացնողները, թե՛ ընտրողները: Հայ ընտրողն արդեն կոռումպացված է:
– Ձեր կարծիքով` ՀԱԿ-ը, որ պահանջում է արտահերթ ընտրությունները, այդ ամենը չի՞ գիտակցում:
– Կարծում եմ` ՀԱԿ-ը սխալ է թույլ տալիս` պահանջելով արտահերթ ընտրություններ: Դա պարտություն կլինի, որովհետեւ ընտրությունները կկեղծվեն, բայց դրանից հետո բոլորը կհայտարարեն, որ ընտրությունները կայացել են, եւ իշխանությունը կդառնա լեգիտիմ: Գիտե՞ք` ինչու ԱԺ-ն հիմա չի աշխատում. որովհետեւ լեգիտիմ չէ: Իսկ վաղն այդ ընտրություններին ընդառաջ կգնան ու բոլորը նորից կլծվեն նույնին` ընտրությունները կեղծելուն: Չէ՞ որ տեղական իշխանությունն ամբողջությամբ իշխանության ձեռքում է, իսկ նրանք տիրապետում են ընտրությունների կեղծման տեխնոլոգիային մինչեւ վերջ: ժողովուրդն էլ ընդգրկվել է այդ գործարքի մեջ: Պետք չի թերագնահատել այդ երեւույթը, իսկ եթե մենք թերագնահատենք, մենք հավերժ պարտված կլինենք: Այս պատճառով ես ինձ թույլ եմ տալիս պնդել, որ ՀԱԿ-ը սխալվում է, երբ պահանջում է արտահերթ ընտրություններ:
– Կարծում եք` ՀԱԿ-ում չե՞ն հաշվարկել այդ գործոնները:
– Հաշվարկել են, բայց, կարծում եմ, ՀԱԿ-ում չեն տեսնում Ժողովրդի կարծիքն իշխանությանը հասցնելու ուրիշ ճանապարհ: Ես գտնում եմ, որ ՀԱԿ-ի այսօրվա պահանջը գալիս է ձախողված ընտրություններից, բայց, ըստ իս` ՀԱԿ-ին հաջողվել է երկխոսության միջոցով ինչ-որ չափով իշխանությանը լսելի դարձնել ժողովրդի ձայնը: Պետք չի թերագնահատել այդ կարեւոր հաջողությունը:
– Իսկ ի՞նչ պիտի պահանջի, եթե ոչ արտահերթ ընտրություններ:
– Պահանջելու բազում բաներ կան: Նախքան ընտրություններ պահանջելը, պետք է նայել, թե ինչ վիճակում է «Ընտրությունների մասին» օրենքն ու մեխանիզմը, որը վերարտադրում է կեղծած ընտրությունները: Արդեն ասացի, որ ընտրությունների կեղծումը համազգային բիզնես է դարձել ՀՀ-ում. ուսուցիչները, բժիշկները, գյուղապետերը, գործազուրկները սպասում են այդ օրվան: Անգամ թաղի տղաներն են սպասում այդ օրվան: Եվ վերջապես ընտրողն է սպասում, որպեսզի 5000 դրամ աշխատի: Առանց այս մեխանիզմը շտկելու, ոչ մի արտահերթ ընտրություն ՀՀ-ին պետք չէ: Ավելին, ես գտնում եմ, որ հիմա, երբ ազատ արձակեցին քաղբանտարկյալներին, լավագույն վիճակն է, որովհետեւ ժողովուրդը զգաց իր ուժը, հասկացավ, որ իր պահանջով այս երկրում մի բան կարող է փոխվել: Շատ կարեւոր բան է տեղի ունեցել: Եվ ժողովրդին պետք չէ նորից տանել պարտության, իսկ արտահերթ ընտրություններ նշանակում է` նոր պարտություն: Փողը կհաղթի բոլոր լավագույն մղումներին:
– Չե՞ք կարծում, որ մարտի 1-ի դեպքերը ցույց տվեցին, որ փողն այլեւս որոշիչ չի լինելու:
– Մարտի 1-ի դեպքերն ընդամենը ցույց տվեցին, որ ժողովուրդը համաձայն չէ այս վիճակին, որ պատրաստ է պայքարի եւ զոհաբերության: Մարտի 1-ի սարսափելի դեպքերի ժամանակ ժողովուրդն իր կամքը, իր մուսկուլը ցույց տվեց, իշխանությունն` իր մուսկուլը: Իսկ երրորդ խմբերն էլ իրենցը ցույց տվեցին: Մարտի 1-ին իշխանություն-ժողովուրդ չէին միայն: Դա եռակողմ բախում էր. իշխանությունն ու ժողովուրդն իրենց մուսկուլները ցույց տվեցին եւ ինչ-որ խմբեր եկան ու մեր քաղաքում կրակոցներ արձակեցին` ասելով, որ իրենց դեմ խաղ չկա: Մինչեւ այսօր հայտնի չէ, թե ովքեր են այդ խմբերը: Այնպես որ` մարտի 1-ի դեպքերը միանշանակ չեն, սարսափելի դեպքեր են:
– Դուք, ըստ էության, հերքում եք Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի պնդումները, թե այս տարիների ընթացքում այնքան է բարձրացել հասարակության գիտակցությունը, որ այլեւս իշխանությունները չեն կարող փողով քվե գնել:
– Ես դա համարում եմ լավատեսություն եւ գտնում եմ, որ այդ մակարդակի քաղաքական գործիչը, ով իր գործերով ցույց է տվել, որ պրագմատիկ եւ շատ տրամաբանական քաղաքական գործիչ է, այս պահին ուզում է հավատալ լավին եւ անտեսում է բնակչության աղքատության աստիճանը, հնարավոր է նաեւ, որ ՀԱԿ-ը նոր քայլեր չի տեսնում, եւ իրեն թվում է` եկել է արտահերթ ընտրություններ պահանջելու պահը: Որովհետեւ իրենք ժողորդի շահի ներկայացման ատյանի պրոբլեմ են լուծում: Իրենք ուզում են իրենց ներկայացուցիչներն ունենալ, որոշումների ընդունմանը մասնակցելու իրավունք: Սակայն, ես գտնում եմ, որ հիմա ՀԱԿ-ը հասել է դրան, եւ երանելի վիճակ է ստեղծվել, երբ ՀԱԿ-ի ուժը եւ ազդեցությունը ավելի մեծ է, քան իշխանության: Նա կարողանում է ժողովրդի ճնշմամբ առաջադրել իր պահանջներն ու լուծել: Սրանից ավելի լավ վիճակ չի լինելու: Բազմաթիվ խնդիրներ կան, որոնք կարելի է լուծել եւ որոնք պետք է դառնան պահանջ: Լ. Տեր-Պետրոսյանի ճառում ասվում է, որ իրենց բանակցային հանձնաժողովն արդեն պատրաստ է: Որպես մասնագետ ես ուզում եմ իրեն խնդրել` չշտապել: Բանակցային իրավիճակը շատ մեծ վտանգներ է պարունակում հենց ՀԱԿ-ի համար:
– Դե՞մ եք երկխոսությանը:
– Երկխոսությանը կողմ եմ, դեմ եմ արտահերթ ընտրություններին: Երկխոսությունն իրագործելու համար պետք է ինստիտուտ ստեղծել: Սա է կարեւոր: Հիշո՞ւմ եք Հանրային պալատը, այն այսօր գոյություն ունի՞: Ինչո՞ւ այդպես եղավ, որովհետեւ ինստիտուտ, մեխանիզմ չստեղծվեց: Նախ ՀԱԿ-ը պետք է իշխանությունների հետ պայմանավորվի այն մասին, թե ինչ ուժ ունեն այդ բանակցությունները, ի՞նչ մանդատով են կողմերը բանակցում: Ո՞վ է ընտրել այդ 5 հոգուն, որտե՞ղ եւ ո՞ւմ հետ են նրանք բանակցելու: Ի՞նչ մանդատով են օժտված իշխանության բանագնացները: Ուրեմն` կա մանդատի պրոբլեմ: Ենթադրենք` բանակցությունների ընթացքում ինչ-որ համաձայնության եկան, ո՞վ է իրագործելու այն: Ես շատ մեծ վտանգ եմ տեսնում բանակցությունների ինստիտուտի եւ փոխհամաձայնեցված կանոնների բացակայության մեջ, շատ բարձր եմ գնահատում այս ձեռք բերված երկխոսության հնարավորությունը: Սակայն էյֆորիայի առիթ չեմ տեսնում: Քանզի համոզված եմ, որ սրանից հետո կսկսվի տեղապտույտը եւ ձգձգման ու արժեզրկման գործընթացը, որովհետեւ իշխանությունները բանակցության կուղարկեն իրենց համառությամբ հայտնի տիպերի, ովքեր, բացի բանակցությունները վիժեցնելուց, ուրիշ մանդատ եւ նպատակ չեն ունենա: Այսինքն` ամեն ինչ կարվի բանակցությունների արժեքը իջեցնելու համար: Ավելին` հետո կհայտարարվի, որ այդ ներկայացուցիչները ոչ մի մանդատ չունեն, ու կասվի, իսկ ինչո՞ւ պետք է իրագործենք այդ պայմանավորվածությունները: ժողովուրդն էլ կարող է հոգնել հրապարակում կանգնելուց եւ որոշել, որ այլեւս անելիք չկա, եւ պետք է գնալ տուն եւ չկանգնել հրապարակում: Կտիրապետի այն կարծիքը, որ գնացել են, խոսում են, թող խոսեն, մենք էլ պետք չենք: Նման վտանգ գոյություն ունի: Հայերն այդպիսին են. եթե մի գործն ուրիշը կարող է անել, իրենք էլ չեն անում դա: Ժողովուրդը կարող է թողնի ու հրապարակից դուրս գա: Իսկ հենց հրապարակից ժողովուրդը դուրս եկավ, այդ 5 բանագնացներն իրենց ուժը կկորցնեն հիմնովին: Հիմա ֆորմուլան հետեւյալն է. հրապարակում ճնշման ուժը կանգնած է, լիդերները գործընթացը խելոք տանում են առաջ, իշխանություններն էլ իրենց կաբինետներում նստած հասկանում են, որ ճար չունեն, պետք է իրենց խոհեմ պահեն: Բայց ՀՀ նախագահի ուղերձից հետո մի պահ է ստեղծվել, երբ նախագահն ասել է` չէ, ես ուզում եմ փոխել երկրի ընթացքը: Ժողովուրդը պետք է նախագահին «բռնի» այդ խոսքերի վրա ու ասի` փոխում ես, դե փոխի:
– Ի դեպ, Ս. Սարգսյանը նաեւ ասել էր, թե «…անհատի շահերն ու իրավունքները սրբազան են այնքան, որքան հավաքական-ազգային շահը: Համոզված եմ, որ իրականում չկա հակասություն, կա հասարակական որոշ շերտերի մեջ իրողությունների ոչ խորքային ընկալում միայն»: Ի՞նչ եք կարծում` չկա՞ հակասություն:
– Սկզբում դա կարդալով` ես մտածեցի, որ նախագահը խոսում է նրանց մասին, ովքեր չեն ծառայում երկրին, ու երկիրն այս վիճակին հասցնողների մասին: Հետո, երբ ուշադիր կարդացի` հասկացա, որ նախագահը խոսում է ազգայնականության եւ անկախության մասին: Սակայն, կարծես թե խոսքն այլ շերտերի մասին է, ու լավ կլինի, որ դուք նախագահին հարցնեք: Նախագահը շատ ճիշտ բան է ասում, բայց մեկ այլ բան է ակնարկում: Ներողություն եմ խնդրում, բայց եթե խոսքը ժողովրդավարության մասին է, ապա «ազգ» բառի փոխարեն պետք է ակնարկվեր «իշխանությունը կամ պետությունը»: Քանի որ ավտորիտար ուժերի մասին է խոսքը, ովքեր պետության դերը գերագնատում են, իսկ անձի դերը զրոյի են հասցրել: Դա լավ է, որ խոսվում է անձի երջանկության, պահանջմունքների ու շահի, ավտորիտարիզմից դեպի ժողովրդավարությանն անցնելու մասին: Լիովին համաձայն եմ ավտորիտարիզմի դեմ պայքարի անհրաժեշտությանը, դա շատ լավ կլիներ: Այլ կերպ դժվար է մտածել. երբ տեսնում եք հարուստների դղյակները, նրանց հողերը ու ճորտերին, ովքեր աշխատում են այդ հողերի վրա, ամենուրեք հանդիպում ես ֆեոդալիզմի ուրվականին: Այլ է «ազգայինի խնդիրը», քանզի ազգայնականության դեմ այսօր հնարավոր չէ գնալ` շուտ է, մենք ԼՂՀ հարց ունենք չլուծված, սակայն ոչինչ չի խանգարում մեզ` գնալ դեպի ժողովրդավարություն:
– Շատերի գնահատմամբ` երկխոսության գնալու առաջարկը քաղաքակիրթ հարաբերություններ ստեղծելու փորձ է, շատերն էլ այն համարում են գործարք իշխանությունների հետ: Ձեր կարծիքով` ո՞ր տարբերակն է իրականում գործում:
– Ես երկխոսության կողմնակիցն եմ: Ես գտնում եմ, որ երկխոսությունը ամորտիզացնող, կոմպենսատոր գործոն է դարձել, որովհետեւ ժողովրդի շահն արտահայտողների առջեւ խորհրդարանի դռները փակ են: Համաձա՞յն եք, որ ԱԺ-ում ընդդիմություն չկա: 5 հոգանոց «Ժառանգությունն» այդ դերը չի կարող կատարել, առավել եւս հիմա: Ժողովուրդը ոչ մի ներկայացուցիչ չունի ԱԺ-ում: Այնտեղ նստած են սեփականատերերի ներկայացուցիչները, ժողովրդի մի փոքր շերտի ներկայացուցիչներ, ովքեր իրենց շահերն են պաշտպանում միայն: ՀՀ-ի խորհրդարանը սեփականատերերի խորհրդարան է, ուրիշ ոչինչ: ԱԺ-ն, որպես ժողովրդավարության գործիք` ոչնչացվել է: Հիմա ՀԱԿ-ը փորձում է իր ձեւով կոմպենսացնել այդ բացը, փորձում է սրբագրել ձախողված ընտրությունների արդյունքները: ՀԱԿ-ը եկավ, ժողովրդին կանգնեցրեց հրապարակում եւ իշխանություններին ասաց` լսեք մեզ, որովհետեւ մենք ենք ժողովուրդն այս երկրի, եւ բարի եղեք լսել ու հասկանալ մեր պահանջը: Կարծում եմ` իշխանություններն այնքան խոհեմ գտնվեցին, որ լսեցին եւ հասկացան: Այսինքն` երկխոսությունը ճարահատյալ գործընթաց է, եթե մեր երկրում նորմալ ընտրություններ լինեին` երկխոսության անհրաժեշտություն չէր լինի, եւ ԱԺ-ն կլիներ այդ երկխոսության տեղը: Ես չէի ասի, որ ԱԺ-ն դա իշխանությունն է: Կասեի` դա սեփականատերերի դասն է, որն օկուպացրել է այդ մարմինը: Մեր երկիրը շատ թանկ է վճարել սեփականատերերի դասը ստեղծելու համար: Շատ թանկ վճարեց եւ շարունակում է վճարել: Այդքան թանկ չէր կարելի վճարել այդ խավի համար: Փաստորեն մենք զոհեցինք ժողովրդավարությունը նրանց համար: Նրանք էլ գնացին եւ քաղաքական էլիտայի տեղերը գրավեցին ու հիմա ոչինչ չեն անում: Եթե նրանք հայրենասեր են եւ ընդհանրապես արժանապատվություն ունեն, պիտի բոլորը թողնեն ու դուրս գան խորհրդարանից եւ ասեն, որ` սա մեր տեղը չէ: Բայց պետությունն աղքատ է ու հարկային տեռոր է անում, դրա համար էլ ԱԺ-ն ենք մենք զոհել: Իսկ դա զոհելու հետեւանքով ժողովուրդն է իրեն լրիվ անպաշտպան ու անդեմ զգում:
– Իսկ գուցե ավելի ճիշտ լիներ, եթե առաջին դեմքերի մակարդակով տեղի ունենային բանակցությունները` Լ.Տեր-Պետրոսյանի եւ Ս. Սարգսյանի:
– Հիմա նրանք են բանակցում: Եթե ուշադիր կարդաք Տեր-Պետրոսյանի եւ Սարգսյանի ճառերը` կտեսնեք, որ նրանք են բանակցում: Նրանք անուղղակի եւ տարածության վրա են բանակցում: Եվ որովհետեւ իշխանությունն ունի ուժային ստրուկտուրաներ` իր ուժն այլ կերպ է ցույց տալիս, Տեր-Պետրոսյանն էլ ունի ժողովուրդ, եւ նա հանրահավաքով է իր ուժը ցույց տալիս: Նրանք իրականում իրար հետ խոսում են: Ես մի պահ հասկացա, որ սովետական մոդելը կրկնվում է. Երբ ժողովրդի բազմությունը իշխանությունների վրա չի ներազդում, Բրյուսելից գալիս են չինովնիկներն ու մեզ կարգի են հրավիրում: Առաջ Մոսկվայից էին գալիս, հիմա` Բրյուսելից, եւ մեզ կարգի են հրավիրում: Ես ուզում եմ, որ այլեւս չգան այդ չինովնիկները, մենք եվրոպական մշակույթի տեր երկիր պետք է դառնանք: Ինքներս կարող ենք մեր ներքին հարցերը լուծել: Այդ առումով ես գտնում եմ, որ այսօրվա պահը շատ լավն է, պետք չէ այն թերագնահատել: Երկու կողմերն էլ արտասանում են շատ կարեւոր մտքեր. նախագահն ասում է, որ ավտորիտարիզմից անցում է կատարվելու դեպի ժողովրդավարության` պնդելով, որ մենք այն վիճակում ենք, որ պետք է նայենք մարդու երջանկության հանգամանքին, իսկ ընդդիմության ղեկավարն ասում է, որ մարդիկ կկանգնեն հրապարակում այնքան ժամանակ, մինչեւ ժողովրդի իրավունքը չպաշտպանվի: Սա շատ կարեւոր երկխոսություն է: Ավելի լավ երկխոսել հնարավոր չէ: Մարդիկ լսել են այդ ճառերը: Հիմա սպասում են արդյունքների: Ավելին` հասարակությունը պետք է ցույց տա, որ լսել է եւ սպասում է իրական քայլերի:
– Այս ընթացքում չհիշատակեցիք ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի գործոնը: Ձեր կարծիքով` նա հեռո՞ւ կմնա ակտիվ քաղաքականությունից եւ չի՞ միջամտի այդ երկխոսությանը:
– Ես գտնում եմ, որ մենք այսօր շատ ենք զբաղվում երկրորդ նախագահով: Կարծում եմ` ամեն ինչ կախված է նրանից` կարդիականանա՞ արդյոք մեր երկիրը, թե՞ ոչ: Եթե արդիականանա, երկրորդ նախագահը ոչ մի շանս չի ունենա: Եթե հայ մարդն ընտրի խղճի եւ խելքի մտոք եւ, եթե գործող ինստիտուտները թույլ չտան վերադարձը, ապա նա շանս չունի: Նրա շանսերը կապված են փողի հետ, իսկ մեր երկիրն այլեւս ժողովրդավարություն է ուզում: Երբ նայում եք հրապարակում կանգնած մարդկանց դեմքերին, նոր հային եք տեսնում: Արժանապատիվ մարդն ուրիշ վերադարձ թույլ չի տա, բայց ինստիտուտները կարող է վերարտադրեն իրավիճակը` անկախ մեր կամքից: Ես չեմ կարող միայն ցանկությունների մասին խոսել: Եթե ֆեոդալիզմ կառուցեք` ինստիտուտները թագավորի կբերեն: Անպայման: Դրա համար, եթե ընդդիմությունն ուզում է բանակցել իշխանությունների հետ, առաջին կետը պետք է լինի ստատուսի խնդրի լուծումը, ո՞վ է իրագործելու բանակցությունների արդյունքում ստացված որոշումները: Բանագնացներն ի՞նչ մանդատ ունեն, ո՞ր իրավունքով են բանակցում: Իշխանություններն ու ՀԱԿ-ը ի՞նչ մանդատ ունեն: Իշխանությունների մանդատը պետք է լինի այն, որ հայտարարեն, թե իրագործելու են ընդունված որոշումները: Սա յուրահատուկ սոցիալական կոնտրակտի հայաստանյան տարբերակ է: Ես չեմ ուզում միայն մերժմամբ զբաղվել, ես ուղղակի ասում եմ, որ դա չի աշխատի առանց ինստիտուցիոնալ մեխանիզմի ստեղծման: Դրա համար խորհուրդ կտայի ստեղծել բանակցությունների ինստիտուտ: Միգուցե ՀԱԿ-ն իշխանության հետ պայմանավորվի, եւ կլոր սեղան ստեղծվի, որի որոշումները գնան գործադիր իշխանություն` ի կատարումն: Առանց այդ պայմանավորվածության ոչինչ չի ստացվի: Իսկ ՀԱԿ-ի ձեռքբերումները կկորսվեն: Շատ ձեռքբերումներ ունենք, եկեք չկորցնենք դրանք: Մենք դեռ արտահերթ ընտրությունների հնարավորություն չունենք: Ավելի վատ ԱԺ կընտրվի, քան այսօր: Ավելի լավ է այսօր մի նոր ինստիտուտ ստեղծել խորհրդարանին զուգահեռ: Երբ Լեհաստանում «Սալիդարնոստի» լիդերները բանտերում էին, ժողովուրդը փողոցներում էր, ստեղծվեց բանակցային կլոր սեղան, որը որոշումներ ընդունեց ու պետությունն իրագործեց դրանք: Հետո բոլոր ընդդիմադիրները դուրս եկան բանտերից ու բոլորն ընտրվեցին նոր պառլամենտում: Այդ կլոր սեղանը հայտնի երեւույթ է: Թող կլոր սեղան ստեղծվի, որը կունենա իր պաշտոնական ֆունկցիան: Եկեք այսօր հայտարարենք անցումային ժամանակահատված, որովհետեւ նախագահն ասել է, որ ինքն անցում է կատարում ավտորիտարիզմից ժողովրդավարություն: Այս ընթացքում թող խորհրդարանին զուգահեռ բանակցային կլոր սեղան գործի: Իմ խորհուրդը Լեհաստանի փորձին հետեւելն է, սրանով կծածկվեն խորհրդարանի թերություններն, ու մենք ժամանակ կշահենք` մինչեւ պատրաստ կլինենք հերթական ընտրություններին:
– Շատ է խոսվում նոր ուժի մասին: Այսօր դրա անհրաժեշտությունը տեսնո՞ւմ եք, կա՞ ինչ-որ շահ, որը գոյություն ունեցող քաղաքական ուժերը չեն սպասարկում եւ որը կարող է ներկայացնել ինչ-որ նոր ուժ:
– Դրա մասին չէ խոսքը: Մենք նոր ուժի կարիք չունենք: Մեր ուժերն արդեն կոնսոլիդացված կանգնած են: Իրավիճակը վերջնականապես պարզվել է. ՀԱԿ-ն ընդդիմադիր ուժ է, եւ եթե ինչ-որ նոր ուժ ուզում է ընդդիմադիր լինել, թող բանակցի ՀԱԿ-ի հետ եւ իր տեղն այնտեղ գտնի: Իշխանությունը նույնպես կոնսոլիդացված է: Այս պարագայում ստեղծված նոր ուժը կարող է ինչ-որ արտաքին ճնշման արդյունք լինել: Մեզ դա պետք չի: Ներսում ես չեմ տեսնում մի շահ, որն արտահայտված չէ: Իշխանության ուժը կոնսոլիդացրել է ամբողջ հարուստ խավի շահը, իսկ ՀԱԿ-ը եկել է արտահայտելու ժողովրդի շահը: Մնում է ուղղակի խնդրել ՀԱԿ-ի առաջնորդներին ավելի հանդուրժող դառնալ եւ լեզու գտնել ընդդիմադիր այն խմբերի հետ, որոնք իրոք կարեւոր արժեքների են ապավինում: Իսկ եթե կան նոր իդեաներ եւ այլ շահեր` 12 մտավորական կարող են միավորվել եւ բաց նամակ հղել կա՛մ իշխանություններին, կա՛մ ՀԱԿ-ին, կամ ժողովրդին: Շատ երկրներում հենց այդպես էլ լինում է, նոր գաղափարներն այդպես են մտնում կյանք: