– Պարո՛ն Անգալադյան, մեր վերջին զրույցը մեկ տարի առաջ էր: Ձեր գնահատականները Հայաստանի ներքին եւ արտաքին քաղաքականության, մեր երկրի հեռանկարի մասին այն ժամանակ ամենեւին լավատեսական չէին: Այս մեկ տարվա ընթացքում շատ ջրեր են հոսել: Ձեր տպավորությամբ` երկրում ինչ-որ բան փոխվե՞լ է:
– Ո՛չ, չի փոխվել: Մենք ազգովի դեռեւս չենք որոշել` մտնո՞ւմ ենք 21-րդ դար, թե՞ շարունակում ենք քարշ գալ մեր աշխարհընկալման հին մտքով, սրտաճմլիկ բանաձեւերով` հայրենիք, հայրենասիրություն եւ այլն: 4 տարի հետո Ցեղասպանության 100-ամյակն է: Ինչպե՞ս ենք պատրաստվելու, ի՞նչ ենք ներկայացնելու:
– Դուք առաջարկում եք, որ Հայաստանը աշխարհի հետ 21-րդ դարում երկխոսության մեջ մտնի առանց նոր ասելիքի՞, դարձյալ իր միակ հաղթաթղթո՞վ, որն է` ցեղասպանությունը:
– Հայաստանն այս սահմանների մեջ կկործանվի, եթե համեմատենք այն քաղաքականությունը, որ վարում են մեր հարեւանները եւ մենք: Մենք պետք է վերցնենք այն բազային ժամանակը, երբ մեզ մասնատել են: Առաջին համաշխարհային պատերազմը մեզ մասնատել է, ոչնչացրել է մեր պատմական Հայաստանը: Երկրորդ` պետք է ներկայացնենք պահանջատիրություն: Մենք իրավաբանորեն մեր բանաձեւերը չենք ձեւակերպել, մեր պահանջատիրությունը իրավաբանական լուրջ, ծանրակշիռ ձեւակերպումներ չի ստացել առայժմ: Մինչեւ այսօր անգամ չենք որոշել` ո՞ր սահմաններում պետք է ապրենք` Ղարաբաղը Հայաստանի՞ սահմաններում է, թե՞ դուրս է: Ոչինչ չգիտենք: Իսկ մենք անգամ մեկ թիզ հող իրավունք չունենք տալու:
– Չկա մեկ ունիվերսալ բանաձեւ, որը կարող է աշխատել բոլոր ժամանակներում եւ բոլոր իրավիճակներում: Հետեւաբար` դժվար է ասել` ոչ մի թիզ հող չենք տալու, քանի որ, պարզվում է` տալու ենք:
– Պատմական այն իրադարձությունները, որոնք ապրել ենք, եւ՛ս լծակներ են: Այս փաստաթղթերը որ ստորագրվել են (Սեւրի, Լոզանի եւ այլ պայմանագրեր), լծակներ են, եւ դրանք` որպես հայկական կյանքի ճանապարհ, պետք է իմանանք: Ի վերջո, ի՞նչ բանաձեւի բերենք մեր պատմությունը, պահանջատիրությունը, որ Հայաստանն ունենա այնպիսի սահմաններ, որոնք կապահովեն նրա անկախությունը:
– Այն, ինչի մասին խոսում եք, պետական լուրջ ռազմավարություն է ենթադրում: Դուք 7 ամիս Հայաստանում չէիք եւ մեր` աշխարհին ներկայացվող լրահոսից կարող եք պատկերացում կազմել, թե որոնք են մեր երկրի առաջնահերթությունները:
– Ամեն օր հետեւում էի, թե ինչ է ներկայացնում Հայաստանը: Սարսափեցի. մի ամիս անընդմեջ աշխարհում ինչքան երկրորդական հարց կա` շախմատ, բոքս, ծանրամարտ, Եվրատեսիլ, թենիսիստ Նալբանդյանը ուսը վիրահատե՞լ է, թե՞ ոչ: Խիստ մանրակրկիտ լուսաբանվում է եվրոպացի «ճ» կարգի ինչ-որ չինովնիկի այցը Հայաստան: Մենք կանգնած ենք լուրջ խնդիրների առաջ: Դրանք մեր կյանքին կարող են վնասել, կարող են օգնել: Մենք աշխարհը չենք հասկանում եւ, նախեւառաջ, մե՛զ չենք հասկանում: Մեզ պետք են լավագույն մասնագետներ, պետք է լուրջ խումբ, որը կզբաղվի մեր երկրի համար առաջնային հարցերի ձեւակերպմամբ, իրականացմամբ: Լսել եմ, որ կարող է անգամ ռեստիտուցիայի (ունեցվածքի վերականգնում) խնդիր բարձրանալ: Ժամանակին սխալ կատարվեց, երբ Տեր-Պետրոսյանն ու Ալիեւն ընդունեցին հրադադարի բանաձեւը: Այսինքն` սկիզբը սխալ էր: Անցել է 16 տարի, մենք հիմա կարող ենք ասել` ոչ մի տարածք տալու մտադրություն չունենք: Բայց դա քիչ է. մենք կորցրել ենք տարածքներ: Առաջին համաշխարհայինն անարդար պատերազմ էր, եւ մենք տուժել ենք. երկու կայսրություն է քանդվել, եւ այդ երկուսում էլ մենք տարածքներ ենք կորցրել: Որտե՞ղ են գաղութայնացման խնդիրները, բոլորն օգտվեցին, բացի հայերից: Սա եւս ճանապարհ է, որն անցնելու համար ինտելեկտուալ խոշոր ներուժ է պետք: Մեր պատմության թե՛ դրականը, թե՛ բացասականը պետք է աշխատեցնել մեր օգտին:
– Դուք խոսում եք գլոբալ խնդիրներից, սակայն ունենք Հայաստանի Հանրապետության համեստ տարածքը, որը պահպանելու խնդիր ունենք: Արտագաղթի ծավալներին, վստահ եմ, ծանոթ եք:
– Եթե այսպես ղեկավարվի Հայաստանը, հասկանալի է, ոչ ոք չի մնա այս երկրում: Այսօրվա բանաձեւը շատ պարզ է` որտեղ հաց, այնտեղ կաց: Բայց, ասացեք խնդրեմ, ինչո՞ւ պետք է հացը տանը չլինի:
– Գուցե մեր ձեւակերպումները նախ ներկայացնենք ինքներս մեզ եւ ապա նո՞ր սկսենք աշխարհին մեր պահանջների ձեւակերպումով զբաղվել:
– Մարդիկ արտագաղթում են, ազգը հոգնել է. 1000 տարի ապրել առանց պետության, տանել երկու համաշխարհային պատերազմ, ցեղասպանություն, ստալինիզմ: Իրո՛ք կարող ես հոգնել: Սակայն անհրաժեշտ է ունենալ բազային ծրագիր` հասկանալու համար` հայ ժողովուրդը 30 տարի անց ինչպե՞ս է ապրելու: Եթե այս տարածքում 7 միլիոն մարդ չապրեց, ապա հեռանկարը վատն է լինելու: Դուք ասում եք` եթե այս հողերը դատարկվում են, մյուս հողերը հիմա չպահանջենք: Այդպես չէ: Ցանկության դեպքում հնարավոր է կասեցնել արտագաղթը, մարդկանց հրապուրել, որ վերադառնան:
– Ռուսաստանն ագրեսիվ դեմոգրաֆիկ քաղաքականություն է վարում: Տեսնո՞ւմ եք, որ մեր իշխանությունները մտահոգված են խնդրով եւ հակազդեցության քաղաքականություն են մշակել:
– Չեմ տեսնում, սակայն գիտեմ ճանապարհը. արդար լինենք ներսում, գնահատենք նորմալ, մտածող մարդկանց, հասկանանք` որտեղ է ծնվում միտքը: Մենք արդար ազգ չենք: Ասել եմ եւ կրկնում եմ` 30-40 հոգի են այս ազգի մեջ միտք ծնում: Հրավիրենք բոլորին Հայաստան, հնարավորություն տանք նրանց մտքերին կյանքի կոչվել: Ռուսաստանն, այո՛, ագրեսիվ քաղաքականություն է վարում, սակայն Ռուսաստանն իր շահերն ունի: Իսկ մենք միայն Ռուսաստանն ենք նկատում: Վրաստանին չենք տեսնում: Տեսեք, Հայաստանը ոչ մի նոր գաղափար չի տալիս: Վրաստանն անվերջ նոր գաղափարներ է առաջարկում: Եթե ինչ-որ հարցում Ռուսաստանը դեմ է, ինքն այդ նախագծին անմիջապես միանում է: Սա ցույց է տալիս, որ լավ է, վատ է, թեթեւսոլիկ է, սակայն հասկանում է` պետք է միշտ խաղ խաղալ, փորձել ներկայանալ մտքերով: Հայաստանն անգամ իր հարեւաններին` որպես գործընկեր, չի տեսնում:
– Չե՞ք կարծում, որ ավելի շուտ թերարժեքության խնդիր կա` իշխանությունները չունեն մտավոր այն ռեսուրսը, որ կարողանան առանց բարդույթների դուրս գալ միջազգային հարաբերություններ:
– Կարծում եմ` գիտելիքների առումով մերոնք խիստ զիջում են: Ղեկավարող միտքը չի համապատասխանում այն խնդիրներին, որոնք կանգնած են երկրի առաջ: Հասարակ բան` ես բաց նամակ գրեցի երկրի նախագահին. 15.000 մարդ բացեց իմ էջն ու կարդաց այն, իսկ նախագահը չկարդաց: Եթե կարդար, կարձագանքեր: Ես համակարգի մարդ եմ: Ինձ համար անհատը գոյություն ունի այն դեպքում, երբ նա կարող է վերլուծել այդ համակարգը, ազդել նրա վրա: Չեմ տեսնում` որն է մեր հիմնական գիծը: 5 տարի հետո Հայաստանում որքա՞ն մարդ պետք է ապրի, ի՞նչ ծավալի պետք է լինի մեր արդյունաբերությունը, ո՛ր արդյունաբերությունը: Մինչեւ մեր տարածքները չվերցնենք, խնդիրները չեն լուծվի: Մեր արտաքին քաղաքականությունը կարող է փոխվել, բայց չեմ տեսնում հեռանկար: Ինչ-որ բան կատարվում է, բայց ոչինչ չի կատարվում: Եթե 90-ականներին տարբեր շերտերից էին գնում, հիմա շերտ առ շերտ են գնում: Գյուղացին, եթե իր հողը լքում է, երբեք չի վերադառնա, քանի որ, եթե մի այլ տեղ հողին կպավ, արմատ կգցի: Իսկ անծայրածիր Ռուսաստանում ինքն իրեն շատ լավ կզգա:
– Մի առիթով ասացիք, որ մեր զարգացմանը խոչընդոտում են նաեւ ազգային որոշ առանձնահատկություններ: Շարունակո՞ւմ եք այդպես մտածել:
– Մեր ժողովուրդն ունի մի տեսակ, որը հույսը դնում է իր վրա: Այդ տեսակին ասում ենք` «շուստրի»: Այդ տեսակը ազգի ավանդույթները, կորիզը պաշտպանողն ու փոխանցողն է: Նա երբեք մտադրություն չունի միանալու, դառնալու մի համակարգ: Ինքն իր գլուխը պահում է: Այդպե՛ս է կարողացել դարեր շարունակ ընտանիք կազմել եւ շարունակել հայկական կյանքը: Ինքն ագրեսիվ է իր երկրի ներսում այնքան, որ կարող է պահել միայն իր ընտանիքը: Այդ տեսակը մի քիչ վաճառական է, մի քիչ գյուղացի, մի քիչ արհեստավոր: Ինքը կառչել է ու մնացել այս երկրի վրա: Շատ լավ է: Ինքը թույլ չի տալիս, որ ազգը մեռնի, եւ թույլ չի տալիս, որ ազգը զարգանա: Նա թույլ չի տա, որ դու բարձրանաս: Ինքը քեզ քմծիծաղով է ընդունում: Ամեն մի ընտանիք մի փոքրիկ Հայաստան է: Հայ ժողովուրդը չի վերանա, բայց Հայաստանը կարող է վերանալ:
– Հետեւո՞ւմ եք ներքաղաքական իրադարձություններին:
– Լուրջ իրադարձություններ չեմ տեսնում: Սխալ է մոտեցումը բոլոր կարեւոր հարցերին: Երբ անկախացանք, պետք է տարածքային խնդիր դնեինք. ցեղասպանությունը խլել է մեր տարածքները, մենք կորցրել ենք մեր երկրի հսկայական, կարեւորագույն մասը: Այս փոքր Հայաստանում մենք չենք կարողանում գոյատեւել: Երբ ԽՍՀՄ կազմում էինք, չէր զգացվում, որ Հայաստանը ճանապարհ չունի, այս չունի, այն չունի: Եթե տեսնեի, որ իշխանությունների, ընդդիմության աշխարհընկալման միտքը ժամանակակից է, մտածողությունը հեռանկարային է, հանգիստ կլինեի, որ 40-50 տարի հետո գոնե կհասնենք ինչ-որ արդյունքի: Բայց տեսնում եմ, որ ոչինչ չի արվում: Մեր կյանքը կարող է մեկ վայրկյանում փոխվել դեպի վատը: Եվ այդ ժամանակ կսկսենք զայրանալ` այս ի՞նչ կատարվեց: Մեզ մոտ ոչինչ չի կատարվում: Իսկ ուրիշ տեղ, պատկերացրեք, կատարվում է: Պետերբուրգում հանդիպեցի Չիկագոյի համալսարանում դասավանդող մի հայ պրոֆեսորի: Լուրջ մարդ է, վերլուծում է: Նրան պետք է ներգրավել: Մենք սոցիոլոգիա չունենք: Այդպիսի՛ մարդկանց պետք է գտնենք, ներգրավենք:
– Չե՞ք նկատել, որ Հայաստանը խելացի, մտածող մարդկանց չի հրապուրում: Այստեղ գնահատվում է հիմնականում թույլ ինտելեկտով` Ձեր նշած «շուստրի» տեսակը, ում տեղ են տալիս պետական համակարգում, վստահում են տնտեսական լծակներ:
– Առանց մտքի հնարավոր չէ: Ես տեսնում եմ` ովքեր են քաղաքական ասպարեզում: Հիմա համակարգային սխալների առաջ ենք կանգնած: Նախ` պետք է մտածողությունը փոխել: Ազգի մեջ անհնար է հեղափոխության, տեղաշարժի միջոցով արագ հասնել լուրջ արդյունքների:
– Ի՞նչ է նշանակում` փոխել մտածողությունը, եւ ինչպե՞ս է դա հնարավոր:
– Պետք է փոխվի մարդկանց գնահատականը: Եթե մարդ սկսում է այլ տեսանկյունից դիտել աշխարհը, հասկանում է ժամանակի հոսքը, թե ուր է տանում տենդենցը: Պետք է հասկանանք` ինչո՞ւ ազգը միտք չի արտադրում:
– Առաջարկում եք, որ բոլորը փիլիսոփանե՞ր լինեն:
– Չէ, ես ասում եմ` ղեկին նստածնե՛րը պետք է այդ տիպի մարդիկ լինեն: Անհնար է մարդկանց ուղեղում ուղղել բոլոր սխալները, հատկապես, երբ դրանք սիստեմային սխալներ են: Պետք է հասնենք նրան, որ գնահատականի մոդուլը լինի արդար: Պետք է գնահատել մտածող, միտք արտադրող մարդուն:
– Դո՛ւք ասացիք, որ մեր հասարակության հիմքում «շուստրի» մարդիկ են, իսկ նրանք իրենց առջեւ գնահատելու խնդիր չեն դրել:
– «Շուստրին» ֆունդամենտալ հարց չի լուծում: Ինքը լուծում է տվյալ վայրկյանի խնդիրը: Պետք են ֆունդամենտալ մարդիկ, ովքեր առաջ կքաշեն խնդիրներ: Երբ իմ տիպի մարդիկ որեւէ բան են ասում, պետք է տեղ հասնի: Ես կարող եմ մասնակցել, կարող եմ չմասնակցել լուծումների առաջարկմանը: Սակայն կան մարդիկ, ովքեր պիտի մասնակցություն ունենան:
– Հետաքրքիր է Ձեզնից լսել այդ մարդկանց անունները:
– «Անիվ» ամսագրի ղեկավար Կարեն Աղեկյան. պետություն սիրող, ընկալող, հասկացող մարդ է: Էներգետիկ Արա Մարջանյանը, իրանագետ Գառնիկ Ասատրյանը… Էլի կան լուրջ մասնագետներ` Հայաստանում եւ Հայաստանից դուրս: Մեզ թվում է, որ Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցը ինչ-որ կտրուկ բան է փոխելու: Սխալվում ենք: Քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակ նշեցինք: Ի՞նչ փոխվեց: Անշուք կորավ: Անշուք էր Նարեկացու 1000-ամյակը:
– Ի՞նչ եք կարծում` մեկ տարի անց եթե մենք հանդիպենք, զրույցը դարձյա՞լ մինոր տոնայնությամբ է լինելու:
– Կարծում եմ` այո: Ես տեսնում եմ, որ հասարակությունը բավական հոգնած է: Հեռանում է երկրից` առանց պայքարելու, հաշտված իրականության հետ: Լճացում է: