– Այսօր ի՞նչ է պահպանվել Պոլսի հայկական ճարտարապետությունից:
– Դեռեւս Օսմանյան կայսրության շրջանում հայ ճարտարապետները վարպետ էին կոչվում: Պոլսի հայկական ճարտարապետությունն ավելի հին պատմություն ունի, երբ հայերը Արեւելքից Արեւմուտք տեղափոխվեցին: Կարող եմ ասել, որ այսօր շատ քիչ բան է մնացել Պոլսի հայկական հին ճարտարապետությունից: Այս պատկերը տեսանելի է ոչ միայն հայկական, այլեւ թուրքական ճարտարապետության մոտ: Թուրքիայի կառավարությունը կարեւորություն չի տալիս դրանց պահպանմանը: Թուրքիայում հայկական եկեղեցիների մեծ մասը քանդվել են: Իհարկե, հայկական որոշ եկեղեցիներ պահպանվել են Ստամբուլում, որոնք բաց են, բայց ներկայումս մենք համայնք չունենք: Եկեղեցի գնացող հայ չունենք: Մի շարք դպրոցներ փակվեցին, որոնց շենքերը դեռ կանգուն են:
Պատմության մեջ որեւէ բան չի կարող գաղտնի մնալ: Այո՛, 100 տարի ի վեր պատմության մասին չկարողացանք խոսել, քանի որ կառավարություններն արգելում էին խոսել, գրել, կարդալ մշակույթի մասին: Նոր-նոր սկսել ենք խոսել հայկական հարցի, ճարտարապետության, մշակույթի մասին: Իսկ եթե պատմությունը կարդանք, կտեսնենք, որ այս շենքերն ու պալատները հայերն են կառուցել: 15-20 տարի առաջ վախենում էինք այս ամենի մասին խոսել, իսկ հիմա իրավիճակն ավելի հանգիստ է: Թուրքերի մեջ էլ զարգացած անձինք կան, ովքեր պատմում են այս ամենի մասին:
– Իսկ ինչո՞վ էր պայմանավորված այդ վախը: Միգուցե Թուրքիան իսկապես փորձում է ժողովրդավա՞ր դառալ:
– Թուրքիան դեռ ժողովրդավար չի դարձել: Եթե նախկինում հույները, քրդերը, հայերը խոսում էին իրենց մշակույթի մասին, թուրքերն անպայման արձագանքում էին, ասում, թե իբր մենք ուզում ենք իրենց երկիրը մասնատել, սահմանները բացել: Սա Կառավարության, երբեմն էլ` զինվորների կողմից տարածվող հաղորդագրություններ էին, որոնք տեղ էին գտնում թե՛ հեռուստատեսություններում, թե՛ տպագիր մամուլում: Դա կատարյալ վախի մեջ էր մեզ պահում: Մեզ «գյավուր» էին ասում: Այս մթնոլորտը շարունակվեց 1990-ական թթ. մինչ 2000 թթ.: Հիմա էլ այդ մթնոլորտը որոշակիորեն պահպանվել է, եւ չի կարելի ասել, թե ամբողջովին փոխվել է: Այսօր էլ երբեմն լսում ենք, թե մեզ ինչպես են իրենց երկրի թշնամի անվանում: Հիշում եմ, թե թուրք տարիքով մարդիկ ինչպես էին մեզ ծեծում: Ես ընդամենը 7 տարեկան էի, եւ հասակավոր մարդիկ գալիս խփում էին, ասում, թե` խաչը հանեմ: Փոքր էի, չէի հասկանում՝ ի՞նչ ասել է` խաչ հանել, որովհետեւ մեր գյուղում 2 հայ ընտանիք կար, եկեղեցի չկար, չգիտեինք՝ ի՞նչ է կրոնը, եկեղեցին: Մենք թուրքական վարժարաններ էինք հաճախում: Այդ խոշոր-խոշոր մարդիկ մեզ ծեծում էին, հայկական գյուղերում հայ աղջիկներ էին փախցնում, հափշտակում:
– Իսկ այսօր չե՞ն ծեծում հայերին: Ի՞նչ է փոխվել:
– Նախկինում Թուրքիան իր սահմանները փակել էր, եւ որեւէ պետության հետ կապ չուներ: Իսկ հիմա այն փորձում է կապեր հաստատել ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի հետ: Եթե այսօր Թուրքիայում ինչ-որ բան տեղի ունենա, աշխարհն այդ մասին կիմանա 5 րոպե անց: Նախկինում չէինք կարող արտասահմանից գրքեր բերել Թուրքիա: Արգելվում էր: Թուրքիայի համար դյուրին չէ ժողովրդավարացման ճանապարհով գնալը, քանի որ 100 տարվա, այսպես ասած, աղբ է կուտակվել: Հիմա թուրք երիտասարդներից շատերը պայքարում են ճշմարտության համար, կարդում են պատմությունը: Կարծում եմ՝ դա շատ կարեւոր հանգամանք է: Մինչ օրս Թուրքիայի պետական համալսարաններում հայկական ճարտարապետության, գեղարվեստական մշակույթների մասին որեւէ ճյուղ չկա: Այսօր ժամանակն է այս արգելքները վերացնելու՝ գեղարվեստական մշակույթի ճյուղեր հիմնելով համալսարաններում: Օրինակ, պալյաններին իտալացի պալի են ասում, այլ ոչ թե հայ, իբր պալյանների պալատները իտալացիներն են կառուցել: Նախորդ տարի հայ ճարտարապետության մեկ շրջանի ուղղությամբ աշխատեցինք, ցուցահանդես բացեցինք Ստամբուլում (պայուսակից հանում է Պոլսի 19-րդ դարի հայկական ճարտարապետության մասին գրված գիրքը, որը հրատարակվել է նախորդ տարի.- Մ.Մ.): Այս գիրքը այն հսկայական տեղեկատվության միայն մի չնչին մասն է ընդգրկում: Ուրախալին այն է, որ կամաց-կամաց մարդիկ շիտակ տեղեկատվություն են ստանում:
– Պարոն Զաքարիա, հայ ճարտարապետները նախկինի պես պահանջարկ ունե՞ն Թուրքիայում: Որպես ճարտարապետ՝ մասնագիտական ինչպիսի՞ առաջարկներ եք ստանում:
– Պոլսի մեջ բնակելի շենքեր, ֆաբրիկաներ եմ կառուցել: Ախթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներին եմ մասնակցել:
– Իսկ այդ առաջարկը Թուրքիայի Կառավարությա՞ն կողմից էր:
– Այո, Կառավարությունը Պոլսի Հայոց պատրիարքարան էր դիմել՝ եկեղեցու վերականգնման հարցում հայ ճարտարապետներին ընդգրկելու համար: Պատրիարքարանն էլ ինձ դիմեց: Հայ ճարտարապետները բավական շատ են Ստամբուլում: Հայերը շատ քիչ թիվ են կազմում Թուրքիայի մյուս քաղաքներում՝ Սեբաստիայում` 6-7, Մալաթիայում 1-2 հայ ընտանիք է մնացել, այլ տեղերում գրեթե հայ չկա: Այս պահին ծրագիր կա Անիի Ամենափրկիչ եւ Մայր եկեղեցիները վերականգնելու համար: Դա Կառավարության ծրագրերից է, քանի որ Թուրքիայի հայկական բոլոր եկեղեցիները պատկանում են Թուրքիայի կառավարությանը:
– Այնուամենայնիվ, զարմանալի չէ՞ մի կողմից` քանդելու, մյուս կողմից` վերականգնելու քաղաքականությունը:
– Զարմանալի է, բայց մի հանգամանք կա՝ նրանք վերականգնում են դրանք ոչ թե իբրեւ եկեղեցի: Օրինակ, Ախթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցին վերականգնվեց, բայց հազիվ տարին մի անգամ կարող ենք աղոթել կամ արարողություն անել այնտեղ: Այն թանգարան է դարձել: Մի առիթով ասացի, թե գոնե մզկիթ դարձնեն, որովհետեւ այդ շենքը պետք է պահպանվի, այլ ոչ թե փլվի: Ավելի լավ է մզկիթ դարձնեն, քան քանդեն, քան որմնանկարները փակեն: Շենքերն էլ մարդկանց պես իրավունք ունեն ապրելու: Իհարկե, ինձ հաճախ ընդդիմանում են, ասում, թե ինչպե՞ս եմ նման բաներ հայտարարում: Իհարկե, մեր սիրտը ցավում է, իսկ ի՞նչ անենք: Ավելի լավ է եկեղեցու շենքը կանգուն մնա, որովհետեւ դա է կարեւոր մեզ համար, այլապես մեր մշակույթը կորցնում ենք: Հայերը քչանում են այստեղ: Ցավոք, վախը դեռ կա: Շաբաթներ առաջ երիտասարդ զինվոր սպանվեց: Թուրքերի կողմից թշնամությունը կշարունակվի: Չնայած այդ փաստին, իմ շրջապատում հաճախ եմ ասում, որ պետք չէ այդչափ վախկոտ լինել:
– Պարոն Զաքարիա, ստամբուլահայերի շրջանում հաճախ չես հանդիպի հայերենով խոսողների: Դժբախտաբար, նրանցից շատերը կամ կցկտուր հայերենով էին խոսում, կամ էլ նախընտրում էին անգլերենով հաղորդակցվել:
– (Ժպտում է.- Մ.Մ.): Մի բան ասե՞մ Ձեզ: Իմ կինը թուրք է: 2 զավակ ունեմ, ովքեր հայկական դպրոցներ ավարտեցին: Երբ առաջին զավակս ծնվեց, ես հայերենը մոռացել էի: Թեեւ հաճախել էի Կարագյոզյան որբանոցն ու դպրավանքը եւ հայերեն լավ սովորել էի, բայց իմ ընտանիքը հայերեն չգիտեր: Նրանք գյուղացիներ էին: Հայ գյուղացիների մեծ մասը հայերեն չգիտեր: Տեղական բարբառներ կային: Մեր տանը հայերեն չէին խոսում: 30 տարի անց իմ զավակների շնորհիվ սկսեցի հայերեն սովորել: Դժբախտաբար, շատ էի ցանկանում կնոջս հայերեն սովորեցնել, բայց՝ չստացվեց: Չնայած նա ինքն էլ ուզում էր հայերեն սովորել:
– Ձեր կրոնը փոխե՞լ եք:
– Ոչ, բնավ: Իմ կինն իր կրոնին է մնացել, ես՝ իմ: Տարին մեկ կամ երկու անգամ եկեղեցի եմ գնում: Մեզ համար կարեւորը բոլոր ազգերի մշակույթն է, որտեղ շատ են ներթափանցումները, մասնավորապես, Կիլիկյան թագավորության ժամանակ: Թուրքիայում շատ կարեւոր շենքեր կան, որոնք միասին ենք հիմնել: Հայ վարպետները թուրքերին շատ են օգնել, որովհետեւ նրանք այդ մշակույթը չունեին: Նրանք ձիերով եկել-հաստատվել էին, եւ մշակույթ չունեին: Փոխարենը` հայերն ու հույները մշակույթ ունեին:
– Հայաստանի ներկա ճարտարապետական տեսքից դատելով՝ դժվար է հավատալ դրան:
– 3 տարի առաջ Հայաստան էի եկել: Երեւանի Հանրապետության հրապարակին շատ մոտ նոր շենքեր էին կառուցվում: Իհարկե, նորն էլ պետք է կառուցել, բայց ոչ` հինը քանդելով: Ինչքան գիտեմ, նախկինում այդ շենքերի տեղում երկու-երեք հարկանի շենքեր էին: Դրանք գեղեցիկ տներ էին, որոնք կարելի էր վերանորոգել: Նույնը կատարվում է նաեւ Ստամբուլում:
– Ինչպես, օրինակ, Ստամբուլի Իսթիքլալ պողոտայի պատմական գեղեցիկ շենքերի անմիջապես կողքին կառուցված սպիտակ անճոռնի շենքը, այո՞:
– Գիտեք, ճարտարապետության մեջ էլ տգիտություն կա: Կան տգետ շենքեր: Իսթիքլալի վրա կառուցվող նորակառույց շենքը հրեշի է նման՝ իր անհամաչափություններով, պատուհաններով: Դրամ աշխատելու մոլուցքը արժեքներ է տապալում: Անճաշակ շենքերն այստեղ եւս շատ են:
– Դա ճարտարապետության ներկա միտումների՞ց է:
– Այսօրվա ճարտարապետական տեսքի պատճառը մի շարք ընկերություններ են, որոնք արագորեն ներթափանցեցին Ստամբուլ: Բիզնեսմենները որտեղ ազատ հողակտոր էին գտնում, շենք էին կառուցում: Ինչպես մենք ենք հաճախ ասում, այդ շենքերը կառուցվում են գիշերները: Իմ ճարտարապետ ընկերներին ասում եմ, որ այդ հանցանքի մի մասն էլ մեզ է պատկանում, որովհետեւ մենք ենք նախագծում դրանք: Հայոց ցեղասպանությունից հետո այս երկրամասը չորացավ, որովհետեւ նրանք էին երաժշտության, թատրոնի, ճարտարապետության հեղինակները: Թուրքիայի առաջին երաժիշտները հայեր էին, առաջին թատրոնը հայերը հիմնեցին, հայերը տպագրեցին առաջին տպագիր թերթերը: Բայց, ցավոք, առ այսօր մենք այդպես միասնական չդարձանք: Թուրք լրագրողներն ապշահար էին եղել՝ նախորդ տարի Ստամբուլում մեծ հնչեղություն ստացած Պոլսի 19-րդ դարի հայկական ճարտարապետության մասին ցուցահանդեսին:
– Այսինքն՝ թուրքերին սովորեցնում էինք իրենց քաղաքի պատմությո՞ւնը:
– Այո (ժպտում է.- Մ.Մ.): 1 ամիս տեւած ցուցահանդեսը մեծ աղմուկ հանեց: Նախորդ տարի Պոլիսը Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաք հռչակվեց, եւ Եվրոպական միությունից դրամ եկավ: Ցուցահանդեսը ֆինանսավորվեց այդ գումարից, բացի այդ, հայ երաժիշտների մասին թուրքերենով գրքեր հրատարակվեցին: Այս պահին եվրոպական երկրներից առաջարկներ կան ցուցահանդեսը այնտեղ կազմակերպելու համար, բայց նախեւառաջ կուզեինք այն կազմակերպել Հայաստանում: Թե ե՞րբ այն տեղի կունենա, պետք է հարցնել «Հրանտ Դինք» հիմնադրամից:
Թուրքիա-Հայաստան