Դանթեն եվ անգլոսաքսոնական տեսիլքները
Պատմություններում, որոնք ես հենց նոր վերապատմեցի, առկայծում են պատկերներ, որոնք հիշեցնում կամ կանխագուշակում են Դանթեի տեսիլքները: Վանականն անմատչելի է կրակին, որն ինքը չէ բորբոքել: Բեատրիչեն նույնպես անխոցելի է դժոխային հրի համար («Եվ չի կարող դժոխքի հուրն ինձ խանձել»):
Անծիր հեռաստանից աջ մեղավորներին դատափետող ձյունամրրիկն ու կարկուտն է, այդպիսին է եւ էպիկուրականների պատիժը երրորդ պարունակում: Նորթումբրիացուն վախեցնում է հրեշտակից րոպեական բաժանումը, Դանթեին` Վերգիլիոսից («Վերգիլիոսը, որ փրկությունս էր հանձնառել»): Դրիքթհելմը չի հասկանում, թե ինչպես իրեն հաջողվեց պատն ի վեր մագլցել, Դանթեն` թե ինչպես նա կարողացավ հաղթահարել միգասքող Աքերոնը:
Այս զուգահեռներից առավել հետաքրքիր են, անշուշտ, այստեղ չսպառվող այն մանրամասները, որոնք Բեդան ներհյուսում է պատմության մեջ: Հիշեցնեմ միայն դեմքի վրա մնացած այրվածքները, մարդու միտքն ընթերցելու հրեշտակի ունակությունը, քրքիջի եւ հառաչի միախառնումը եւ հերոսի շվարմունքը բարձր պատի առջեւ: Գուցե թե, պատմիչի գրիչն այստեղ վարում է բանավոր ավանդույթը, սակայն անձնականի եւ հրաշալիի այդ միահյուսվածքը` արդեն դանթեական պոետիկայի հատկանիշն է, միանգամայն խորթ այլաբանական գրականության ընտել բաներին։
Արդյո՞ք Դանթեն կարդացել է «Եկեղեցական պատմությունը»: Ամենից հավանականն այն է, որ ոչ: Աստվածաբանների շրջանակում Բեդայի ներմուծումը, խիստ ասած, ոչինչ չի ապացուցում: Միջնադարում մարդիկ միմյանց վստահություն էին ներշնչում եւ բանիմաց անգլոսաքսի հեղինակությունը յուրացնելու համար, նրա հատորները խնամքով ուսոմնասիրելու դույզն-ինչ կարիք չկար, ինչպես նաեւ` բնավ պարտադիր չէր կարդալ համարյա անհայտ լեզվով գրված հոմերոսյան պոեմները, որպեսզի իմանաս, որ Հոմերոսի տեղը («Նայիր նրան, որ սուր բռնած իր ձեռքին` ընթանում է այն երեքի առջեւից»)` Օվիդիոսի, Լուկանի եւ Հորացիոսի կողքին է: Կարեւոր է եւ մի այլ բան: Մեզ համար Բեդան` Անգլիայի պատմիչն է, իր միջնադարյան ընթերցողների համար` Սուրբ Գրքի մեկնիչ, հռետորության եւ ժամանակագրության ուսուցիչ: Այն ժամանակների Բրիտանիայի մշուշապատ պատմությունը հազիվ թե առանձնապես Դանթեին գրավեր:
Գիտե՞ր արդյոք Դանթեն Բեդայի գրած տեսիլքները, թե՞ ոչ, շատ ավելի քիչ էական է, քան փաստը, որ Բեդան դրանք, արժանահիշատակ համարելով, ներմուծել էր իր տարեգրության մեջ: Այնպիսի մասշտաբի գիրքը, ինչպիսին է «Աստվածային կատակերգությունը», չի կարող ողջ աշխարհից կտրված լինել, մի տեսակ միայնակ մեկի պատահական ձեռքբերում` այնտեղ իրենց ներդրումն ունեն շատ մարդիկ եւ մարդկանց սերունդներ: Նախորդների հետազոտությունը ոչ մի ընդհանուր բան չունի դատական կամ ոստիկանական հետաքննության խղճուկ աշխատանքի հետ, դա ուղիների, փորձությունների, հանկարծահաս փոփոխությունների, մարդկային Ոգու փայլատակումների եւ կռահումների ուսումնասիրությունն է:
Քավարան 1,13
Ինչպես եւ վերացական բնույթի բոլոր խոսքերը, «մետաֆորա» բառն իրենից ներկայացնում է փոխաբերություն, փոխանցում, ինչ էլ հենց այն նշանակում է հունարենից թարգմանելիս: Որպես կանոն, փոխաբերությունը բաղկացած է երկու մասից: Մի մասը տեղնուտեղը փոխակերպվում է մյուսին: Այդպես սաքսերը ծովը կոչում էին «կետաձկան ճանապարհ» կամ «կարապի ճանապարհ»: Առաջին օրինակում կետաձկան վիթխարիությունը համապատասխանում է ծովի ահռելիությանը, երկրորդում` կարապի նրբինությունը հակադրվում է ծովի անպարագրելիությանը: Մենք երբեք չենք իմանա, զգո՞ւմ էին արդյոք այդ համապատասխանությունները նրանք, ովքեր ստեղծել են փոխաբերությունները: «Դժոխքի» 1-ին երգի 60-րդ բանատողն այսպես է հնչում. «Անդ քշված, ուր շողերն են լռում»:
Ուր շողերն են լռում, լսողության ոլորտին վերաբերող բայն արտահայտում է տեսողական պատկեր: Հիշենք «Էնեականի» հայտնի բանատողը. «…բարեշող լույսի լռությունը մունջ»:
Ես առաջարկում եմ նայել փոխաբերության երկու մասերի փոխներթափանցումներին երեք հետաքրքիր տողերում:
Առաջին տողը` «Քավարանի» 1-ին երգի 13-րդն է. «Արեւելյան շափյուղայի գույնն աղվոր»:
Բուտին շափյուղան բնորոշում է որպես թանկագին քար` կապտաբիլից մինչեւ երկնագույն, արտասովոր գեղեցիկ, իսկ արեւելյան շափյուղան` որպես Մոդինայում պատահող տարատեսակություն:
Դանթեի մեջբերված տողը հիշողության մեջ արթնացնում է երկնքի գույնն արեւելքում, այն համեմատելով շափյուղայի հետ, որի անվան մեջ կա «արեւելյանը», հենց դրանով սկիզբ դնելով համապատասխանությունների խաղին, որը վերջ չունի:
Բայրոնի «Հրեական մեղեդիներում» (1815) ես գտա ոչ պակաս նրբին կառուցվածք. «Նա քայլում է ողջ պերճաշուքությամբ, պայծառ` հանց գիշերն իր երկրի»: Այս տողն ընկալելու համար, ընթերցողը պիտի պատկերացնի թուխ, գեղակազմ մի կնոջ, վրա հասնող հանց Գիշեր, որն, իր հերթին, թուխ է ու գեղանի, ինչպես կինը, եւ այսպես անվե՞րջ:
Երրորդ օրինակը Ռոբերթ Բրաունինգից է: Դա «Մատանին եւ գիրքը» (1868) մեծ դրամատիկ պոեմի ձոնից է. «Օ, քնքուշ սեր, կիսահրեշտակ, կիսաթռչուն…»:
Բանաստեղծն Էլիզաբեթ Բարեթին` իր մահացած կնոջը, կոչում է կիսահրեշտակ, կիսաթռչուն, բայց չէ՞ որ հրեշտակն ինքնին կիսով չափ թռչուն է, նշմարելով մի էակից մյուսին անցնելու համարյա անորսալի անցումը:
Չգիտեմ, արդյո՞ք կարելի է այս պատահաբար կազմված անթոլոգիայի մեջ ներառնել Միլթոնի վիճելի տողը («Կորուսյալ դրախտը», 4,323). «Իր դստերաց մեջ ամենահրաշալին, Եվան». բանականության համար այս տողն անիմաստ է, բայց երեւակայության համար, թերեւս, ոչ:
Սիմուրգն ու արծիվը
Ի՞նչ կարող է տալ գրականությանը այլ էակներից բաղկացած արարածի նկարագրությունը, ասենք, թռչունը, որ բաղկացած է թռչունների՞ց: Թվում է` այդպիսի հարցի պատասխանը կարող է լինել կամ ամենատափակը, կամ պարզապես ժխտական: Այդ բնորոշմանը բավարարում է սարսափելիորեն վիթխարի հրեշը, որը բազում փետուրներ, սրատես աչքեր, լեզուներ, շուրթեր եւ ականջներ ունի, որոնք մարմնավորում են փառքը (ավելի լավ կլիներ ասել` Վարկաբեկությունը կամ Ասեկոսեն) «Էնեականի» չորրորդ երգում, կա մարդկանցից բաղկացած զարմանահրաշ արքան, «Լեւիաթանի» ճակատազարդում, սուրն ու գավազանը ձեռքին: Ֆրենսիս Բեկոնին («Փորձեր», 1625) դուր էր գալիս այդ կերպարներից առաջինը, Չոսերն ու Շեքսպիրը կրկնեցին այն, սակայն, ոչ մեկը, նրան «գիշատիչ Աքերոնից» վեր չդասեց, որն, ինչպես հետեւում է «Տոնգալի տեսիլքների» հիսունից ավելի տարբերակներից, իր փորի մեջ պահում է հավերժական տանջանքների դատապարտվածներին, եւ այնտեղ նրանց բզկտում են շները, արջերը, առյուծները, գայլերը եւ թունավոր օձերը:
Եթե վերացականորեն նայենք, այլ արարածներից բաղկացած էակը մեզ ոչ մի լավ բան չի խոստանում, սակայն դրանց թվին են պատկանում, թեպետ դրան հավատալը դժվար է, երկու հիշարժան պատկերներ, որոնցից մեկը պատկանում է արեւմտյան գրականությանը, մյուսը` արեւելյան: Ես կկամենայի այստեղ գրել այդ զարմանահրաշ հորինվածքների մասին: Դրանցից մեկի հայրենիքն Իտալիան է, մյուսը` Նիշապուրը:
Առաջինը հայտնվում է Դանթեի «Դրախտի» 38-րդ երգում, ճամփորդելով համակենտրոն երկինքներով, Դանթեն նկատում է, որ Բեատրիչեի գեղեցկությունը դառնում է ավելի ու ավելի մաքուր, շողշողում է երանավետությունը, եւ հասկանում է, որ նա համբարձվել է Մարսի բոսորագույն երկնքից դեպի Յուպիտերի երկինքը: Բարեբեր ճերմակությամբ լույսով լեցուն վիթխարի տարածությունը լիքն է թռիչքի մեջ պտտվող եւ ցրվող էակներով, որոնք հաջորդաբար բառերից հյուսում են «Սիրում եմ արդարությունը» նախադասությունը: Այնուհետեւ հայտնվում է Արծվի գլուխը, անշուշտ երկրային էակի գլուխը չվերարտադրող, այլ այնպիսին, ինչպիսին կարող էր ստեղծվել միայն Երկնքում: Այնուհետեւ, շողանքի մեջ, հայտնվում եւ լայնաթեւ սավառնում է Արծիվը, որի պատկերը կազմել են նրանց հոգիները, ովքեր «մնացյալ բոլորին փառքի մեջ գերազանցել են» («Դրախտ», 20,36), նա բոլորին հասկանալի Իշխանության խորհրդանիշն է, սկսում է իր խոսքը, խոսելով իր մասին եզակի թվով եւ գործածելով «ես» եւ «իմ» մակդիրները` «մենքի» եւ «մերի» փոխարեն («Դրախտ», 19,11): Դեռեւս միեւնույն հարցն է տանջում Դանթեին` արդյո՞ք արդարացի է Աստված պատժում հավատի բացակայության համար առաքինի կյանքով ապրող մարդուն, ով ծնվել է Գանգեսի ափին եւ խոսք անգամ չի լսել Քրիստոսի մասին: Արծվի պատասխանն անորոշություններով լեցուն է, ինչպես եւ վայել է աստվածային հայտնությանը, նա դատապարտում է հանդուգն հարցը, կրկնում է, որ հավատն առ Քավիչն անհրաժեշտ է, ասում է, որ Աստված արթնացրել է այդ հավատը որոշ գերարժան հեթանոսների մեջ: Նա պնդում է, որ երանյալների մեջ են կայսր Տրոյանոսը եւ հերոս Ռափեոսը, որոնցից առաջինն ապրել է ավելի ուշ, իսկ երկրորդը Քրիստոսի զոհվելուց առաջ (15-րդ դարի համար հիանալի Արծվի հայտնությունը պակաս ազդեցիկ է թվում 20-րդ դարում, երբ շողշողուն արծիվներն ու երկնքում այրվող տառերը ծառայում են առետրական գովազդին: Սըր Չեսթերթոն, «Ինչ ես տեսա Ամերիկայում»):
Դժվար է պատկերացնել «Աստվածային կատակերգության, մեծագույն պատկերներից մեկը գերազանցող ինչ-որ բան, այդուհանդերձ, դա պատահել է: Մեկ հարյուրամյակ առաջ, քան Դանթեինն է, հայտնվել էր նրա Արծիվը: Ֆարիդադին Աթթարը` սուֆիստ պարսիկը, ստեղծեց զարմանահրաշ Սիմուրգին (Երեսուն թռչուն, որը Դանթեի պատկերից առավել հզոր եւ ճշմարտացի է): Ֆարիդադին Աթթարը ծնվել է Նիշապուրում, որը հայտնի էր փիրուզով եւ սրերով: Աթթար պարսկերեն նշանակում է` դեղագործական ապրանք վաճառող: «Հիշողությունների» գրքում ասվում է, որ այդպիսին էր նրա իրական զբաղմունքը: Մի անգամ երեկոյան նրա դեղատուն է մտնում մի դերվիշ, զննում է տարատեսակ սրվակները, դեղահատերն ու դեղապատիճներն ու սկսում է հեկեկալ: Զարմացած եւ անհանգստացած Աթթարը խնդրում է նրան հեռանալ: Դերվիշը պատասխանում է. «Ինձ համար գնալը դատարկ բան է, ես ոչինչ չունեմ, իսկ այ դու ստիպված կլինես հրաժեշտ տալու քո բոլոր, այստեղ ցուցադրված, գանձերին: Աթթարի սիրտը պինդ մնաց, հանց քաֆուրը: Դերվիշը գնաց, իսկ հաջորդ առավոտ Աթթարը լքեց իր դեղատունն ու այս աշխարհի հոգսերը:
Նա Մեքքա ուխտագնացության ելավ, անցնելով Եգիպտոսի, Սիրիայի, Թուրքմենստանի եւ Հյուսիսային Հինդուստանի միջով, վերադառնալով նա մոլեգնորեն տրվեց Աստծո հայեցմանն ու գրական գործերին: Ասում են, թե նա քսան հազար երկտող է թողել, ահա նրա գրքերի վերնագրերը` «Սոխակի գիրքը», «Վշտի գիրքը», «Խորհուրդների գիրքը», «Գաղտնիքների գիրքը», «Աստվածային իմացության գիրքը», «Հուշեր սրբերի մասին», «Արքան եւ վարդը», «Հրաշքների ավետումը» եւ անկրկնելի «Թռչունների զրույցը»: Կյանքի վերջին տարիներին, իսկ Աթթարը, ինչպես պատմում են, ապրել է հարյուր տասը տարի, հրաժարվեց ամենայն երկրային բերրկանքներից` բանաստեղծելը ներառյալ: Նրան սպանեցին Չինգիսխանի որդու` Տոլուի զինվորները: Զարմանահրաշ կերպարը, որի մասին ես խոսում էի, կազմում է «Թռչունների զրույցի» հիմքը: Նրա սյուժեն այս է: Հեռվից ժամանած թռչունների արքա Սիմուրգը Չինաստանի կենտրոնում կորցնում է հիասքանչ մի փետուր, թռչունները, հոգնելով հավերժական անարխիայից, որոշում են գտնել Սիմուրգին: Նրանք գիտեն, որ արքայի անունը նշանակում է «երեսուն թռչուն», գիտեն, որ նրա ապարանքը գտնվում է Կաֆա լեռան վրա, եւ շուրջանակի գրկում է երկիրը:
Սկսվում է նրանց համարյա թե անվերջանալի ճամփորդությունը, նրանք չվում են յոթ հեռաստանների եւ ծովերի վրայով, նախավերջինը կոչվում է Գլխապտույտ, վերջինը` Ոչնչացում: Շատերը չեն դիմանում եւ դադարեցնում են իրենց ուխտագնացությունը, շատերը զոհվում են: Երեսունը, գործոց մեջ մաքրվածները հասնում են Սիմուրգի լեռը: Այստեղ նրանք հասկանում են, որ հենց իրենք են Սիմուրգը, թե նրանցից յուրաքանչյուրը, եւ թե բոլորը միասին (Պլոտինոսը նույնպես («Էնեադներ» 5,8,4) ազդարարում է նույնականության սկզբունքների դրախտային ընդլայնումը. «Մտահասանելի երկնքում ամենուր ամեն ինչ կա: Յուրաքանչյուր առարկա` ամենայն առարկաներն են: Արեգակը` ամենայն աստղերն են, եւ յուրաքանչյուր աստղ` ամենայն աստղերն են, յուրաքանչյուր աստղ` դա ամենայն աստղերն ու արեգակն են»):
Սիմուրգի եւ Արծվի միջեւ եղած տարբերությունը պակաս ակնհայտ չէ, որքան նմանությունը: Առանձին մարդիկ, որ Արծվի բաղկացուցիչներն են, չեն կորչում նրանում (Դավիթը` նրա ակնաբիբն է, Տրայանոսը, Եզեկիոսը եւ Կոնստանտինը կազմում են հոնքը), իսկ թռչուները, որ գտնում են Սիմուրգին, պարզվում է, հենց ինքն են: Արծիվը` կարճատեւ հայտնված (ինչպես մինչ այդ տառերը) սիմվոլ է, իսկ նրանք, որոնցից նա կազմվում է, չեն դադարում ինքզինքը լինել, ամենագո Սիմուրգը անտրոհելի է: Արծվի ետեւում կեցած է Իսրայելի եւ Հռոմի Աստվածը, կախարդական Սիմուրգի ետեւում` Պանթեիզմը:
Վերջին դիտարկումը: Սիմուրգի մասին առակաբանության մեջ ապշեցնում է երեւակայության ուժը, պակաս նկատելի են, բայց դրանից նվազ իրական չեն նրա խստությունն ու զսպվածությունը: Ուխտագնացները ձգտում են անհայտ նպատակի, այդ նպատակը, որն ի վերջո մեզ հայտնի է դառնում, պետք է ապշեցնի, այլ չլինի կամ թվա անպետք բան: Բանաստեղծն այդ բարդությունը լուծում է անթերի նրբությամբ` փնտրողները հենց փնտրվողն են: Արդյո՞ք այդպես չէ։ Դավիթը դառնում է այն առակի հերոսը, որը նրան պատմում է Նաթանիելը (2 Թագավորաց 12), հենց այդպես չէ՞ր Դե Քուինսին ենթադրում, որ Էդիպն ամենեւին էլ մարդ չէր, այլ սֆինքսի հանելուկի դժվարահաս լուծումը:
Ժամադրություն երազում
Հաղթահարելով Դժոխքի պարունակները եւ Քավարանի դժվար սանդղավանդները, Դանթեն ի վերջո երկրային Դրախտում տեսնում է Բեատրիչեին: Օզանամն այս դրվագն (անշուշտ համաշխարհային գրականության մեջ ամենաապշեցուցիչներից մեկը) համարում է ողջ «Աստվածային կատակերգության» ակունքը: Իմ խնդիրը` այն շարադրելն է, մեկնիչների ասածն ի մի բերելը եւ կիսվելը մեկ, թվում է, նախկինում չհնչած հոգեբանական բնույթի դիտարկմամբ:
Այսպիսով, 1300թվականի ապրիլի 13-ին` իր ճամփորդության նախավերջին օրը, Դանթեն, ավարտելով գործերը, ոտք է դնում երկրային Դրախտ, որը պսակում է Քավարանի գագաթը: Նա տեսել է ժամանակավոր եւ հավերժական կրակը, հաղթահարել է հրե պատը, նրա կամքն ազատ է, եւ ճանապարհն` անխոտոր: Վերգիլիոսը նրա գլխին թագ ու խույր է դնում («Արդ թագ ու պսակ եմ դնում քո գլխին»): Հինավուրց անտառի արահետով նա դեպի աննման մաքրության գետ է դուրս գալիս, թեպետ ծառախմբերը ծածկում են նրանից արեւի եւ լուսնի լույսը: Հնչում է երաժշտությունը, մյուս ափին տարօրինակ թափոր է շարժվում: Քսանչորս ճերմակահանդերձ ծերունի կենդանիների քառյակը բազմաչ թեւերով, որ քայլում են գրիֆոնով լծված կառքի առջեւով, աջից երեք կին են պարում, որոնցից մեկը կրակից չի զանազանվում, այնքան որ ալ են նրա զգեստները, ձախից` չորսն են, նրանք ծիրանի են զգեցած, իսկ մեկը` երեք աչք ունի: Կառքը կանգ է առնում, հայտնվում է ծածկոցով եւ հրագույն հագուստով մի կին: Ոչ թե կերպարանքից, այլ ոգու ընդարմացումից եւ իր արյան թրթիռից Դանթեն գլխի է ընկնում` դա Բեատրիչեն է: Երկնային Երանության շեմին նա սեր է զգում, որ քանիցս շամփրել էր նրան հարազատ Ֆլորենցիայում: Ինչպես կորսված երեխա, նա հայացքով փնտրում է Վերգիլիոսին, բայց նա արդեն չկա.
Բայց Վիրգիլը թողել էր ու հեռացել,
Վիրգիլը, իմ հոգեհայրը քաղցրագույն,
Վիրգիլը, որ փրկությունս էր հանձանձել:
Բեատրիչեն հրամայաբար նրան անունով է կոչում: Ասում է, որ նա ոչ թե պիտի Վերգիլիոսի անհետացումը ողբա, այլ սեփական մեղքերը: Ոչ առանց հեգնանքի նա հարցնում է, թե նա ինչպես հաճեց բարձրանալ երջանիկների համար նախատեսված բարձունքները: Օդը հրեշտակներով լեցուն է, անգութ Բեատրիչեն նրանց թվարկում է Դանթեի մեղքերը: Նա ասում է, որ զուր էր երազում նրան աղերսում, նա այնքան խորն է անկանել, որ նրան կարող է փրկել միայն ընդմիշտ կործանվածների տեսարանը: Ամոթահար Դանթեն հայացքը կախում է, խոսելու շնորհը կորցնում եւ արտասվում է: Կախարդական կենդանիները ունկ են դնում, Բեատրիչեն հրամայում է նրան ամենքի առաջ խոստովանել… Այսպիսին է վատ իսպանական արձակով հաղորդած խղճուկ տեսարանը Դրախտում Բեատրիչեի հետ առաջին հանդիպման: Հետաքրքիր է Թեոֆիլ Սթյորիի դիտարկումը. «Դանթեն, իհարկե, այլ բան էր սպասում: Նախորդ էջերում նա խոսք անգամ չի ասում, որ իրեն սպասում է ամենասարսափելի նվաստացումը»:
Մեկնիչները պատկեր առ պատկեր բացատրում են դրվագը: Քսանչորս ծերունիները, որ գալիս են Հայտնության գրքից (4.4)` դա ինչպես վկայում է Սուրբ Հիերոնիմուսի «Արդարացուցիչ նախաբանը», Հին Կտակարանի քսանչորս գրքերն են: Վեցթեւյան` ավետարանիչներն են (ըստ Տոմազեոյի) կամ հենց Ավետարաններն են (ըստ Լոմբարդիի): Նրանց վեց թեւերը` վեց օրենքներն են (Պիերո Ալիգիեի) կամ աշխարհի վեց կողմերը, որոնցով տարածվել է քրիստոնեական ուսմունքը (Ֆրանչեսկո դա Բուտի) Կառքը` ընդհանրական Եկեղեցին է, իսկ երկու ակերը` Երկու Կտակարանն են (Բուտի), գործունյա կյանքը եւ հայեցողական կյանքը (Բենվենուտո դե Իմոլա), Սուրբ Դոմենիկն ու Ֆրանցիսկը («Դրախտ»,12,106-111), կամ էլ թե Արդարությունն ու Բարեգթությունը (Լուիջի Պիետրոբոնո), գրիֆոնը` առյուծի եւ արծվի խառնուրդը` Քրիստոս, աստվածային Բանի մարմնավորումը մարդկային բնության մեջ` ըստ Դիդրոնի: Կանայք աջից` աստվածաբանական առաքինություններն են, ձախից` բարոյական առաքինությունները: Եռաչյա կինը` Շրջահայացությունը, որ մեկեն տեսնում է անցյալը, ներկան ու ապագան: Բեատրիչեի հայտնվելիս Վերգիլիոսն անհետանում է, քանզի նա մարմնավորում է բանականությունը, իսկ Բեատրիչեն` հավատը: Իսկ ըստ Վիտալիի, նա` անտիկ մշակույթի մարմնավորումն է, իսկ Բեատրիչեն` քրիստոնեականի:
Թվարկված մեկնաբանությունները, անշուշտ, ուշադրության արժանի են: Տրամաբանության օգնությամբ (բայց ոչ պոեզիայի) նրանց հաջողվում է բավական խստորեն հիմնավորել բավական երերուն նյութերը: Դրանցից ոմանք ընդունելով, Կարլո Շտայները եզրակացնում է. «Եռաչյա կինը հրեշալի է, բայց այստեղ Բանաստեղծը կտրում է կապը սանձի, կենտրոնանալով բարոյական դասի վրա, որը կրում է այդ կերպարը: Վկայությունը միարժեք է` մեծագույն արվեստագետի հոգում առաջին տեղը պատկանում է ոչ թե արվեստին, այլ` Բարուն եւ սիրուն: Պերճախոսության համանման բարձունքների, Վիտալին համաձայնում է. «Հակումն առ այլաբանությունը Դանթեի հանգեցնում է կասկածելի գեղեցկության հորինվածքների»:
Այսպես թե այնպես, երկու բան, ըստ իս, անվիճելի է: Դանթեն ամեն կերպ տենչում է երթը հիասքանչ դարձնել, բայց այն այլանդակությունների կուտակման տեսք է առնում: Կառքին լծված գրիֆոնը, բազմաչ թեւերով գազանները, կանաչազգեստ կինը, ալ կարմիր հագած կինը, եռաչյա կինը, երազում ընթացող ծերունին, հիշեցնում են ոչ թե Երանության, այլ տարտարոսի սոսկալի պարունակների մասին: Եվ այն, որ այդ կերպարներից ոմանք սերում են մարգարեներից, իսկ այլք` Սուրբ Հովհաննու Հայտնությունից, ամենեւին չի նվազեցնում դրանց այլանդակությունը: Կասեն, որ իմ պահանջկոտությունը փոքր-ինչ ուշացած է, սակայն մյուս դրախտային տեսարաններում ոչ մի նողկալի բան չկա:
Բոլոր մեկնիչները միաձայն նշում են Բեատրիչեի խստությունը, ոմանք` այս կամ այն կերպարների այլանդակությունը, ըստ իս, երկուսն էլ մի ակունք ունեն: Խոսքը, իհարկե, կարող է վերաբերել սոսկ վարկածին, հնարավորինս կարճ շարադրեմ այն:
Սիրել կնշանակի` քարոզել մի կրոն, որի աստված մահկանացու է: Այն մասին, որ Դանթեն աստվածացնում է Բեատրիչեին, ոչ ոք չի վիճում, իսկ տեսարանները, երբ նա ծիծաղում է նրա վրա եւ մերժում իր սերը, նկարագրված են «Նոր կյանքում»: Այո, դրանք սոսկ գրական պատկերներ են, բայց հենց այդ պատճառով առավել ուժգին են վկայում Բանաստեղծի անամոք եւ սնահավատ սերը: Բեատրիչեի մահից հետո, ընդմիշտ կորցնելով նրան, Դանթեն փորձեց նրան վերադարձնել երեւակայության ուժով, մեղմել ցավը. ըստ իս, նա կանգնեցրեց «Աստվածային կատակերգության» եռակի զոհարանը միայն այն բանի համար, որպեսզի այնտեղ ներմուծի մեն միակ ժամադրությունը: Ամեն ինչ տեղի ունեցավ, ինչպես լինում է երազում` աղճատումներով եւ խոչընդոտներով: Դա էլ հենց տեսարանի իմաստն է: Ընդմիշտ մերժված Դանթեն շարունակում էր երազել նրա մասին, բայց նրան աննկուն է տեսնում, տեսնում է նա հասանելի, տեսնում է առյուծով եւ միաժամանակ թռչնով սանձված կառքում, որը Բեատրիչեի աչքերում հանկարծ վերածվում է մեկ` թռչնի, մեկ` առյուծի («Քավարան», 31,121): Դա ասես ակնարկ է առ գալիք մղձավանջը, որն արդեն աչքերի առջեւ է, տանելով դեպի հաջորդ երգը: Բեատրիչեն անհետանում է, կառքի վրա են հարձակվում արծիվը, աղվեսը եւ վիշապը, ակերն ու առեղները պատվում են փետուրներով, կառքի մոտ յոթ գլուխ է աճում, եւ ահա արդեն հայտնվում է Բեատրիչեն:
Բեատրիչեն Դանթեի համար նշանակում էր ամեն ինչ, Դանթեն Բեատրիչեի համար` հավանաբար, շատ քիչ բան, գուցե թե, ոչինչ: Բարեգթությունից եւ սիրուց մենք ջանում ենք մոռանալ այդ դառը երկպառակությունը, Դանթեի համար` անջնջելի: Ես ընթերցում եւ վերընթերցում եմ նրանց երեւութական ժամադրության հանկարծական փոփոխությունների մասին եւ մտածում եմ երկու սիրահարների մասին, որ անրջվում են Դանթեին երկրորդ պարունակի մրրիկում եւ մնալով (թող որ նա նույնիսկ չէր հասկանում կամ չէր ընդունում դա) երջանկության գաղտնի խորհրդանիշը, որին նա այդպես էլ չհասավ: Մտածում եմ Ֆրանչեսկայի եւ Պաոլոյի մասին, ընդմիշտ անբաժան իրենց Դժոխքում: Կործանարար սիրո, կարոտի, երկրպագության եւ նախանձի մասին:
Բեատրիչեի վերջին ժպիտը
Իմ խնդիրն այստեղ` համաշխարհային գրականության ամենահուզիչ տողերը մեկնելն է: Դրանք` «Դրախտի» 31-րդ երգից են, ամենայն հայտնիությամբ հանդերձ, դրանցում, կարծես, երբեք չեն զանազանել ցավը, դրանք այդպես էլ մինչեւ վերջ չընկալվեցին: Ճիշտ է, դրանց ողբերգական իմաստը վերաբերում է ոչ թե ստեղծագործությանը, այլ հենց բանաստեղծին, ոչ թե Դանթե-գործող անձին, այլ Դանթե-հեղինակին կամ բեմադրիչին:
Տեսարանն այսպիսին է: Քավարանի լեռան գլխին Դանթեն կորցնում է Վերգիլիոսին: Բեատրիչեով առաջնորդվելով, ում գեղեցկությունն ավելի ու ավելի պայծառ է յուրաքանչյուր նոր երկնքում, որին նրանք հասնում են: Դանթեն հաղթահարում է համակենտրոն պարունակները` ընդհուպ մինչեւ այդ ամենը կրող նախաշարժիչը: Ներքեւում` անշարժ աստղերն են, նրանց վերեւում` էմպիրեյը, երկինքն արդեն երկրային չէ, այլ հավերժական, միասնական լույսից: Նրանք բարձրանում են էմպիրեյ` նրա անպարագրելիությունները (ինչպես նախառաֆայելյան դարաշրջանի վարպետների կտավներում), հեռավորն ու մոտավորը համազոր են: Դանթեն տեսնում է վարընկեց լույսը, հրեշտակաց բազմությունը, Դրախտի բազմադիմի Վարդը, որ կազմված է արդարակյացների հոգիներից, որ տեղադրված են ամֆիթատրոնի տեսքով: Հանկարծ նա զգում է, որ Բեատրիչեն եւս լքել է իրեն: Նա վերեւում է, Վարդի պարունակներից մեկում: Ինչպես մի մարդ, որ հայացքը ծովանդունդից բարձրացնում է առ ամպրոպային բարձունքները, Դանթեն ողջունում եւ աղերսում է նրան: Նա երախտապարտ է շռայլությունների եւ գթածությունների համար, նրան հանձնելով իր հոգին: Հետագա տեքստն ասում է.
Աղոթեցի այսպես, եւ նա ժպտագին
Նայեց դեպ ինձ իր գահույքից հեռավոր,
Ապա դարձավ Հավերժաբուխ Ակունքին:
Ինչպես այդ ամենը հասկանալ: Այլաբանական մոտեցման կողմնակիցները համոզում են` բանականությունը (Վերգիլիոսը)` դա հավատի ուղին է, հավատը (Բեատրիչեն)` ուղին է առ Աստված` նպատակին բերելով, թե մեկը, թե մյուսը այլեւս պետք չեն: Բացատրությունը, ինչպես տեսնում է ընթերցողը, նույնքան անպարսավելի է, որքան եւ անհոգի, նմանատիպ խղճուկ սխեմայից մեջբերված տողերին համազոր որեւէ բան երբեք չի ծնվի:
Ինձ հասանելի մեկնությունները Բեատրիչեի ժպիտի մեջ խրախուսանքն են տեսնում: «Բեատրիչեի վերջին հայացքում եւ վերջին ժպիտում` անխախտ խոստում է»,- պնդում է Ֆրանչեսկո Տորական: «Նա ժպտում է, որպեսզի Դանթեին ասի, որ իր պաղատանքները լսվել են, եւ պարգեւում է հայացքը, որպեսզի հաստատի նախկին սերը», – գրում է Լուիջի Պիետրոբոնոն: Անվիճելի դատողություն (որին միանում է եւ Կազինին), միայն թե դժբախտությունն այն է, որ այն գործնականորեն ոչ մի կապ չունի տեսարանի հետ:
Օզանամը համարում է, որ Բեատրիչեի մեծարումը հենց «Աստվածային կատակերգության» նախասաղմն էր: Գվիդո Վիտալին հարց է բարձրացնում` արդյո՞ք «Դրախտը» ստեղծելուն Դանթեին չէր մղում իր ընտրյալի համար արքայություն ստեղծելու ցանկությունը: «Նոր կյանքից» հայտնի հատվածը («Ես հուսով եմ երբեւէ նրա մասին պատմել այն, ինչը երբեք չի ասվել այլ մեկի մասին») հաստատում է կամ, ծայրահեղ դեպքում, թույլ է տալիս այդ ենթադրությունը: Կխիզախեմ ավելի հեռուն գնալ: Կարծում եմ, որ Դանթեն ստեղծեց համաշխարհային գրականության լավագույն գիրքը, որպեսզի նրա մեջ ներմուծի մի քանի ժամադրություն անդարձ Բեատրիչեի հետ: Իսկ ավելի լավ կլիներ ասել, որ ներմուծումներ էին ծառայում տանջանքների պարունակներն ու հարավային Քավարանը, ինը համակենտրոն պարունակներն ու Ֆրանչեսկան, սիրենը, գրիֆոնը եւ Բերտրան դե Բորնը, իսկ կարեւոր էին ժպիտն ու ձայնը, կորսված, ինչպես նա գիտեր, ընդմիշտ: «Նոր կյանքի» սկզբում Դանթեն խոսում է ուղերձի մասին, ուր թվարկել է վաթսուն կանացի անուն, որպեսզի այնտեղ գաղտնաբար ներթափանցի Բեատրիչե անունը: «Աստվածային կատակերգության» մեջ նա, համոզված եմ, կրկնել է այդ տխուր զվարճանքը:
Այն բանում, որ դժբախտն անրջում է երջանկության մասին, ոչ մի զարմանալի բան չկա, մեզանից ցանկացածը օրըստօրե տրվում է դրան: Հենց նույնն էլ անում է Դանթեն, բայց երջանկության մասին նրա երազանքներում ամեն անգամ ինչ-որ սոսկալի բան է նշմարվում: Չեսթերթոնի բանաստեղծություններից մեկում ասվում է «մղձավանջների երանության» մասին`այդ օքսյոմորոնը թույլատրում է ավելի լավ հասկանալ «Դրախտի» մեջբերված տողերը: Սակայն Չեսթերթոնի մոտ շեշտը դրվում է «delight» բառի վրա, իսկ Դանթեի մոտ` «nighhmare» բառի:
Մեկ անգամ եւս հիշենք տեսարանը: Դանթեն, Բեատրիչեի հետ, էմպիրեյում է: Նրանց վրա տարածվում է արդարակյացների անհատակ Վարդը բարձրում, բայց այն կազմող դեմքերը հստակ երեւում են: Դա հետագայում բացատրված հակասություն է` գուցե թե առաջին ակնարկն առ հետագա ներքին անհամաձայնությունը: Բեատրիչեն հանկարծ անհետանում է: Նրա տեղում ինչ-որ ծերունի է: Դանթեն հազիվ համարձակվում է հարցնել` ուր է Բեատրիչեն: Ծերունին մատնացույց է անում անդրսահմանյան Վարդի պարունակներից մեկը: Այնտեղ, շողանքով շրջապատված, իր Բեատրիչեն է, Բեատրիչեն, ում հայացքը լցված է նրա անտանելի երանությամբ: Կարմրազգեստ Բեատրիչեն: Բեատրիչեն, ում մասին նա այնքան է մտածել, որ ասես ամպրոպից խփված լիներ, երբ մի առավոտ Ֆլորենցիայում հանդիպեց ուխտավորների, որոնք նրա մասին ամենեւին ոչինչ չէին լսել: Բեատրիչեն, որ մի անգամ չէր պատասխանել նրա ողջույնին: Քսանչորս տարեկանում մահացած Բեատրիչեն: Բարդիի հետ ամուսնացած Բեատրիչե դե Ֆոլկո Պարտինարին…
Դանթեն աղերսում է նրան հանց Աստծու եւ սիրուհու.
Ով սիրուհի, իմ հուսատուն անպատիր,
Դու, որ արժան համարեցիր մինչեւ իսկ
Դժոխք իջնել իմ փրկության ի խնդիր։
Եվ ահա Բեատրիչեն մի պահ դեպ նա է թեքում հայացքը, ժպտում եւ դարձյալ աչքերը հառում է առ լույսի հավերժական ակունքը…
Շարունակելի