– Քո լուսանկարներում շատ են գեղանկարչական շեշտադրումները, որոնք ցույց են տալիս քո կերպարների` խոսելու չափ լուռ դրամատիզմը: Ինչո՞վ է դա պայմանավորված:
– Շատ ճիշտ ես նկատել: Միգուցե դա պայմանավորված է գեղանկարիչ դառնալու ցանկությամբ: Անկեղծ ասած, լուսանկարչությունն այն չէր, ինչի մասին երազում էի: Միշտ ցանկանում էի նկարիչ դառնալ, նույնիսկ ուզում էի ընդունվել արվեստի դպրոց, բայց հետո, տեսնելով ֆոտոլրագրող եղբորս աշխատանքները, որոշումս փոխեցի: Արվեստի դպրոցի փոխարեն` ընդունվեցի լրագրության դպրոց, եւ նկարիչ դառնալու փոխարեն` դարձա ֆոտոլրագրող: Ծնվել եմ Թուրքիայի արեւելյան մասում` Արդահանում, որը շատ մոտ է Հայաստանին (նախահայրերս եկել են Վրաստանի հարավից` Ախալքալաքից): Լուսանկարչական առաջին աշխատանքներս արել եմ գյուղում` Արդահանում, հին լուսանկարչական սարքով: Ես այն լուսանկարիչներից չեմ, ովքեր լուսանկարչական սարքերով են շրջում: Հիմա ինձ բացառապես հետաքրքրում է ոչ թե լրագրային, այսպես ասած` օրվա իրադարձությունները, այլ նախագծերը: Չնայած ներկայացնում եմ սոցիալական փաստագրություն, բայց ամեն անգամ գեղանկարչությունը փորձում եմ համատեղել կադրի կոմպոզիցիայի մեջ: Որպես կանոն` ինձ նախ հետաքրքրում է մարդու պատմությունը: Այն պիտի հուզի ինձ, որից հետո կարող եմ վստահորեն վերցնել լուսանկարչական սարքս ու լուսանկարել: Ինձ հետաքրքրում են ոչ թե մարդկանց դեմքերը, այլ նրանց զգացմունքները: Միայն նրանց ապրումները հասկանալուց հետո եմ սկսում լուսանկարել: Իհարկե, դա պահանջում է բավական ժամանակ` ոչ 10 կամ 20 օր, այլ ամիսներ եւ տարիներ: Այս պահին ես աշխատում եմ մի նախագծի վրա, որ սկսել եմ 2 տարի առաջ: Իհարկե, շատ մարդկանց կարծիքով` լուսանկարչությունը այժմրոպեականություն է պահանջում, երբ պարզապես պետք է ֆիքսել պահը: Կարծում եմ` լուսանկարչության հիմքում նախեւառաջ միտքն է, իրական պատմությունը:
– Իրականություն, որն ավելի հզո՞ր է, քան մարդկային երեւակայությունն ու միտքը, այո՞:
– (Ժպտում է.- Մ.Մ.): Գիտեք, աշխարհում ամեն բան փոխվում է կամ, ինչպես ասում են` իրականությունն է փոխվում: Ամեն բան խաղ է: Մենք չենք կարող դիպչել իրականությանը: Մարդիկ նույնն են, զգացողությունները նույնն են, բայցեւ ամեն բան անընդհատ փոխվում է: Հատկապես վերջին 20 տարիներին հաճախ ենք խոսում մարդկանց կյանքում կատարվող փոփոխությունների մասին` կրկնելով, թե ինչ-որ բան սխալ է:
– Օրինա՞կ, ի՞նչն է սխալ:
– Օրինակ, Հայոց ցեղասպանությունը, երբ մարդիկ սպանեցին ուրիշ մարդկանց: Ավելի քան 2 միլիոն մարդ սպանվեց: Սա է իրականությունը, այստեղ է սխալը, երբ փորձում են դա բալանսի բերել, կասկածի տակ դնել, թե արդյոք դա ցեղասպանությո՞ւն էր, թե՞ ոչ: Այսօր մարդիկ հանգիստ խղճով հեռուստացույց են նայում, տեսնում, թե, ենթադրենք, Վիետնամում մարդկանց ոնց են սպանել: Դա նորմա՞լ երեւույթ է, երբ մարդիկ իրար սպանում են ավելի շատ, քան նախկինում էր: Սա է խնդիրը, իսկ մնացյալ ամեն ինչում որեւէ բան չի փոխվել:
– Մարդիկ վախենում են իրենց անցյալի՞ց:
– Իհարկե այո: Ես վախենում եմ ոչ թե անցյալից, այլ ապագայից: Ինչպես ասում են` անցածը անցած է, ետ չես բերի. մինչդեռ ապագան ավելի վտանգավոր է, ավելի դժվար է: Օրինակ, հարցազրույցից առաջ սեղանը փոխեցինք: Իսկ գիտե՞ս` ինչու, որովհետեւ այդ սեղանի հարեւանությամբ ոստիկան էր նստել: Դա չի նշանակում, որ նա մեզ կսպաներ, բայց մեր զրույցը, հնարավոր էր, վտանգավոր դիտվեր նրա կողմից:
– Էրհան, լուսանկարչական քո վերջին ցուցահանդեսը` «Հորովելը», մամուլում բազմիցս լուսաբանվեց: Անհնարին էր առանց արտասվելու լսել Հայոց ցեղասպանությունից փրկված 100-ամյա տատիկի խոսքերը, որ վերջում քեզ հրավիրել էր իր 100-ամյա տարեդարձը նշելու: Որտեղի՞ց է սկսել նախագծի «հորովելը»:
– Ինչպես ասացի, ծնվել եմ Արդահանում, որը հայկական հին տարածք է: Ես ծնվել եմ հայկական հին գյուղում, հայկական տան մեջ, բայց ես հայ չեմ: Մանկությունից գիտեի, որ այն տունը, որտեղ մենք ապրում ենք, նախկինում հայի օջախ էր: Մի օր երազումս տեսա, թե ինչպես մի մարդ ներս մտավ մեր տուն, նայեց շուրջը եւ ասաց. «Այս սենյակը, որ դուք դարձրել եք ախոռ, նախկինում իմ ընտանիքի օջախն էր: Իմ կինն այստեղ ճաշ էր պատրաստում, իմ երեխաներն այստեղ խաղում էին, իսկ հիմա դուք այն դարձրել եք խորդանոց, գոմ: Եվ դուք դրա համար ձեզ վատ չե՞ք զգում»: Այս երազի ազդեցությունը զգում էի ամեն օր: Ես 25 տարեկան էի այդ ժամանակ, եւ սկսեցի քրքրել հայոց պատմությունը` գրքեր գտնել, ֆիլմեր նայել եւ այլն: Այդ երազից հետո հասկացա, որ չեմ կարող դիպչել այդ մարդկանց ցավին: Հասկանում էի, որ մենք ախոռ ենք դարձրել այդ մարդկանց, հայերի հիշողությունները, որ պետք է ինչ-որ բան անել` թողնելով տունը, գյուղը, քաղաքականությունը, եւ մոտենալ սահմանին, մարդկանց հետ խոսել դեմ առ դեմ, լսել նրանց պատմությունը: Նախագիծ ստեղծելու որոշմանս մասին պատմեցի «Ակոսում»: Այստեղ հայերեն բաժնի խմբագիր Բագրատ Էստուկյանը` լսելով երազիս պատմությունը, հարցրեց. «Դու գիտե՞ս հորովելը»: Պատասխանեցի` չգիտեմ, հետո նա ասաց, որ այդ մասին ավելի լավ կպատմի հողագործ հայրս: Երբ վերադարձա Իզմիր (ընտանիքս Արդահանից տեղափոխվել է Իզմիր), հարցրեցի հորս, թե ի՞նչ է հորովելը: «Դա հին թուրքերեն բառ է: Երբ մենք հողագործությամբ էինք զբաղվում, միշտ երգում էինք «Հորովելը»,- ասաց հայրս: Սա սահման է Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ: Հայաստանում ապրում են հիշողություններով, որոնք Թուրքիայում փակ են: Թվում է` ամեն բան հին է, եւ մնացել է անցյալում, բայց դա արդեն մաքուր չէ:
– Դու շատ համարձակ ես խոսում:
– Ուզում ես հարցնել` վախենո՞ւմ եմ մեր անցյալի մասին խոսելուց: Միայն մի բան կարող եմ ասել` ես իմ սրտին եմ հետեւում: Չեմ հավատում ոչ մի քաղաքական գործչի, ոչ մի գաղափարախոսության: Հավատում եմ ռացիոնալիզմին: Ես ապրում եմ մի գյուղում, որտեղ մարդիկ կապված են հայերի հիշողություններով: Այնտեղ ամեն քարը հայկական է, իմ տունն է հայկական: Միգուցե խիզախություն է այսպես խոսելը, բայց ես հետեւում եմ իմ սրտին: Գիտե՞ս, հայ լրագրողներն ինձ հաճախ հարցնում են` դու չե՞ս վախենում որեւէ բանից, որ այդքան համարձակ խոսում ես: Ես իմ ներսում, սրտում ուժեղ ցավ եմ զգում, եւ այն արտահայտում եմ: Չեմ թաքցնում որեւէ բան: Երբ Հայոց ցեղասպանությունից փրկված 100-ամյա կինը մոտ 2 ժամ պատմում էր իր անցյալը, իր զգացմունքները, ես հասկանում էի, որ դա ամենահամարձակ քայլն է: Նա է խիզախ, այլ ոչ ես: Նրա համար առավել ծանր էր այն, երբ պատմությունը ներկայացնելիս ամեն բան նորից վերապրում էր: Այո՛, նա է շատ համարձակ:
– Ինչպե՞ս այդ կինն ընդունեց քո թուրք լինելու փաստը:
– Իմ հայ գործընկերներից մեկի հետ գնացինք այդ կնոջ հետ հանդիպման: Սկզբից չասացի, որ թուրք եմ, քանի որ չգիտեի, թե նա ինչպես կընդուներ: Նրան թվում էր, թե հայ լրագրող եմ, եւ ինձ հետ սկսեց խոսել, ինչպես հայի հետ: Զրույցից 20 րոպե անց նա դարձավ ինձ ու հարցրեց, թե ես որտեղից եմ: Այդ պահին գործընկերոջս նայեցի, չգիտեի` ասե՞լ, թե՞ լռել: Երբ ասացի, որ թուրք եմ, կինը զարմացած նայեց ինձ` առանց որեւէ բառ ասելու: 1 ժամ հետո նա բռնեց ձեռքերս ու ասաց. «Ես փորձում եմ քեզ պատմել ամեն բան, բայց չեմ կարող բացատրել ամենը, որովհետեւ չեմ կարողանում հիշել այդ ամեն ինչը»: Այդ պահին զգացի, որ դողում եմ, եւ հասկացա, որ նա զայրացած չէ, այլ մեծ ցավ ունի իր հիշողություններում ու սրտում: Հարցազրույցն ավարտելուց հետո նա կրկին դարձավ ինձ ու ասաց. «Մի քանի ամիս հետո իմ ծննդյան օրն է: Գուցե Դուք չկարողանաք գալ, բայց եկեք գոնե բաժակ խփենք (հուզվում է` աչքերը հառելով դեպի ծովեզերք.- Մ.Մ.)գ
– Լուսանկարչական աշխատանքներդ ներկայացնում ես առանց վերնագրերի: Ինչո՞ւ:
– Կարծում եմ` այդ միջոցով մարդիկ ավելի հեշտ կընդունեն այն պատմությունը, որի մասին խոսում եմ: Կարեւորը մարդկանց երկխոսությունն է: Ինձ համար վերնագրերը սահմանի տպավորություն են թողնում: Առանց վերնագրերի մարդիկ ավելի ազատ են պատմությունն ընկալելիս:
– Չնայած քո լուսանկարների հերոսների ցավին, նրանք, ասես, չեն դադարել սիրել: Նրանք նայում են ուղիղ մեր աչքերին, պատմում իրենց ցավը, բայցեւ շարունակում ապրել` կյանքը սիրելու պայմանով: Ի՞նչ է սերը:
– Բարդ հարց ես տալիս: Ամեն վայրկյան մենք ավելի շատ մտածում ենք մեր հոգսերի մասին, քան այն, ինչի կարիքը բոլորս զգում ենք: Ինձ համար երջանկությունը տարբեր գաղափարներ ունեցող մարդկանց հետ խոսելն է, իսկ ամենամեծ երջանկությունը կլինի հայրենի գյուղ վերադարձը, նորից սարեր բարձրանալն ու ագարակում աշխատելը: Իրականում սերը ոչ թե աչքերի կամ գեղեցկության մեջ է, այլ մարդկային սրտի:
– Եվ այդտեղից էլ սկսվում է նաեւ լուսանկարչությո՞ւնը:
– Անշուշտ: Կարծում եմ` յուրաքանչյուր մասնագիտության մեջ, հատկապես լրագրության, պետք է մի քիչ հումանիստ լինել:
Ստամբուլ-Երեւան