Ճարտարապետ Լեւոն Իգիթյանն այն մարդկանցից է, ով ակտիվորեն մասնակցում է տարբեր հասարակական եւ կառավարական հանձնաժողովների աշխատանքին եւ միաժամանակ` համակարգում է մանկական Գեղագիտական կենտրոնի աշխատանքները: Նման «ամպլիտուդային» գործունեությունը Լ.Իգիթյանը բնական է համարում, քանի որ վստահ է` այսօր առավել, քան երբեւէ, մեզ հարկավոր է գնահատել վաղվա ներուժը եւ փորձել իշխանություններին ապացուցել, որ վաղվա օրը պետք է ստեղծել, մշակել ու գնահատել հենց այսօր, ինչը, թերեւս, ոչ միշտ է ստացվում: Իսկ ավելի ստույգ` գրեթե չի ստացվում:
– Լոնդոնի օլիմպիադայի համար հայ մանուկները կտավ են նկարազարդել, որը հարյուրավոր այլ երկրների մանուկների արած աշխատանքի հետ միանալով` օլիմպիադայի սիմվոլներից մեկը կդառնա:
– Վստահ եմ, որ մեր երեխաների արածը լավագույններից է, բայց այդ մասին շատ քիչ մարդ իմացավ: Մեր հեռուստաընկերություններն այդ իրադարձությունը լուսաբանել չեն շտապել` ասելով` փող տվեք, նկարահանենք: Բա եղա՞վ… Եթե, օրինակ, նրանք իմանային, որ այստեղ ինչ-որ մարդիկ ապտակելով եւ իրար շորեր պատռելով` իրար հետ կռվելու են, վազելով կգային` լուսաբանելու: Նայեք այս նկարին, տեսեք, թե ինչ երեւակայություն ու գույներ են: Շշմելու է…
– Դուք հիացմունքով նշում եք, որ Գեղագիտական կենտրոնի սաների ոգում հեքիաթ ստեղծելու ցանկություն կա: Ինչպե՞ս անել, որ այդ ցանկությունը չմարի:
– Ես վստահ կարող եմ ասել, որ Գեղագիտական կենտրոնում ընդգրկված երեխաները շշմելու մարդիկ են լինելու: Նշանակություն չունի, թե նրանք ինչ կդառնան` նկարի՞չ, թե՞ բժիշկ: Նրանք այստեղ ստանում են ազատության այն չափաբաժինը, որն իրենց օգնելու է: Իհարկե, մենք փորձում ենք մեր երեխաներին որքան կարելի է շատ մեկուսացնել իրականությունից, բայց հարց է առաջանում` երբ այս երեխաները արվեստի պաշարն իրենց մեջ կուտակած դառնան 15-16 տարեկան ու շփվեն միջավայրի հետ, ի՞նչ է լինելու: Միջավայրն արդյո՞ք պատրաստ է նրանց ընդունել: Միջավայրի կլիման նրանց համար չէ: Երիտասարդ տարիքում, օրինակ, մենք ընկերներով միշտ փախչում էինք դասերից եւ գնում էինք, ասենք, Երվանդ Քոչարի արվեստանոց, կամ էլ սրճարանում նստած` Կոստան Զարյանի հետ էինք շփվում: Այդպես մենք ավելի շատ բան էինք սովորում, քան դպրոցից կամ ինստիտուտից: Մեզանից ոչ ոք, իհարկե, Քոչար կամ Զարյան չդարձավ, բայց մենք դասեր ենք քաղել այդ մարդկանցից (որոնք իրական «ժայռեր» էին), եւ հիմա այդ դասերը վերադարձնելու պահանջ կա: Եվ մեր ստեղծագործական միությունները հենց այս խնդիրը պիտի իրենց առջեւ դնեն:
– Կարծում եմ, միությունները բոլորովին այլ խնդիր ունեն, բոլորն էլ քաղաքականության սպասարկողներն են:
– Նույնիսկ այս` շատ վատ եւ անբնական իրավիճակում, պետք է հավաքվել եւ կազմել մի ցուցակ, որտեղ միջազգային մակարդակի մեր ներուժն ընդգրկված կլինի: Արվեստում, իհարկե, լիդերները նկարիչներն ու երաժիշտներն են (ի՞նչ թաքցնենք` արվեստի մնացած ճյուղերը շատ հետ են): Եթե մենք գիտենք, թե ո՞ր բնագավառներում ենք «ուժեղ», ապա պետք է հասկանանք նաեւ, որ հենց այդ մարդկային ռեսուրսն էլ մեր «նավթն» է: Հավաքներից մեկի ժամանակ ես ասացի` մենք նավթ ունենք, բայց նավթագործներ չունենք: Եվ դա ասացի Մշակույթի նախկին նախարարներից մեկին:
– Իսկ գործող նախարարի հետ այդ մասին չե՞ք խոսել:
– Պատասխանի փոխարեն` ուզում եմ մի դեպք պատմել: Տարիներ առաջ Դիլիջանում հանդիպեցի Դմիտրի Շոստակովիչին, ով հանգստանում էր Առնո Բաբաջանյանի քոթեջում: Սեղան էինք նստել, որտեղ վեճ ծագեց, թե երաժշտական ո՞ր քննադատն է իր հոդվածում ֆանտաստիկ կոմպոզիտոր Ջոն Տեր-Թադեւոսյանի սիմֆոնիայի մասին ճիշտը գրել: Հայերս շատ տաքարյուն վիճում էինք, իսկ Շոստակովիչը լսեց ու հետո հանճարեղ բան ասաց. «Երբ երկու մարդկանց թեւատակից վատ հոտ է գալիս, նշանակություն չունի, թե նրանցից ո՞րն է ավելի «բուրավետ», միեւնույն է, երկուսից էլ գարշահոտ է փչում»: Ասածս այն է, որ պետք է մեր արվեստի դաշտում իրական, անկեղծ եւ օբյեկտիվ ռեւիզիա անցկացնել: Օրինակ, եթե մենք Դուբայ ուղարկելու «ապրանք» ունենք, ապա պետք է ուղարկենք այն հենց Դուբայ, այլ ոչ թե, ասենք, Զալցբուրգ: Մենք մեր տեղն ունենք համաշխարհային արվեստի դաշտում, եւ պետք է հիշենք այդ մասին: Եթե այս «ռեւիզիան» քաղաքականության վերածենք, կստացվի, որ եւ՛ մենք, եւ՛ մեր հարեւան ցեղերը թնդանոթներ ունենք (թնդանոթներ ունենալը բարդ բան չէ, ընդամենը փող է պետք), բայց մենք այն տեսակի զենք ունենք, որը մեր հարեւանները չունեն: Դա մեր արվեստի ներուժն է, որը չենք օգտագործում: Եթե մենք այսօր փայլուն ուժեր ունենք, բայց չենք օգտագործում նրանց, ապա դա ուղղակի հանցագործություն է: Հայ կոմպոզիտոր Աշոտ Զոհրաբյանին, օրինակ, հրավիրում են Ամերիկա` վարպետության դասեր վարելու համար, իսկ Հայաստանում նրա գոյության մասին շատ քիչ մարդ գիտե: Մենք փայլուն երաժիշտներ ունենք Եվրոպայում, եւ եթե ուզենք` ապա մի քանի ամիսը մեկ տարբեր եվրոպական քաղաքներում կարող ենք համերգներ կազմակերպել: Պարզ օրինակ բերեմ. մենք Սերգեյ Խաչատրյանի պես փայլուն ջութակահար ունենք, որին ողջ աշխարհը գիտե, իսկ մենք` ոչ: Դուրս արի փողոց եւ հարցրու` ո՞վ է նրան ճանաչում: Ոչ մեկը: Մինչդեռ հենց այդ տղային է պետք մեծարել եւ կոչումներ տալ:
– Իսկ կոչումները պե՞տք են: Կարծում եմ, ռեւիզիա անցկացնելու համար կոչումները հարկավոր է զրոյացնել:
– Ինքս մի քանի անգամ տարբեր առիթներով ասել եմ` եկեք համարձակություն ունենանք ու վերացնենք բոլոր կոչումները, որպեսզի վերացնենք տարբեր ինտրիգները: Բոլորը լուռ լսեցին ինձ ու հետո առանձին-առանձին` մոտեցան նախագահին ու կոչումներ խնդրեցին: Դա է մեր ինտելիգենցիան, որը դարձել է ստրուկ, եւ նրա խոսքն արդեն կշիռ չունի: Այսօր ամեն ինչ կարելի է, այսօր ամոթ չկա:
– Չե՞ք կարծում, որ մենք հիմա ավելի շուտ արվեստի էքսպերտների կարիք ունենք: Ասենք, բալետ կամ օպերա ենք բեմադրում, ցուցահանդես ենք կազմակերպում, ֆիլմ ենք նկարահանում, շենք ենք կառուցում, բայց ոչ ոք չի կարող հասկանալ` արդյոք դրանք արժե՞ք են, թե՞ իմիտացիա:
– Վստահ եմ, որ մենք իրոք դրա կարիքն ունենք: Բայց ինչպե՞ս դա պիտի արվի, եթե մենք Հայաստանում ինտելիգենցիայի գործող շերտ չունենք: Երբ Օհան Դուրյանին Ռոլանդ Շառոյանի պես մարդը թատրոնից դուրս շպրտեց, անձամբ ես բոլորի դռները ծեծելով` ասում էի` եկեք աղմուկ բարձրացնենք, չէ՞ որ չի կարելի տաղանդավոր մարդու հետ այդպես վարվել: Եվ բոլորը պատասխանում էին` ճիշտ ես ասում, բայց գործ չունես, էլի… Հետո ավերեցին Սայաթ-Նովայի անվան երաժշտական դպրոցը, ու նորից բոլոր մտավորականները որոշեցին, որ դա իրենց գործը չէ: Անգամ չցանկացան գոնե փորձել համախմբված իրենց կարծիքը հայտնել: Եվ ստացվում է, որ մենք գործող, կարծիք հայտնող ինտելիգենցիա չունենք: Ես շատ լավ գիտեմ, թե, օրինակ, ինչպես է որոշվել «Սայաթ-Նովա» օպերան բեմադրել: Եվ հարց եմ ուզում տալ` արդյոք դրա կարիքը մենք այսօր ունեի՞նք: Վստահ եմ` ոչ: Հիմա հարկավոր է մեկ ուղղությամբ նայող մարդկանց համախմբել, այլ ոչ թե մտածել` այս մարդուն սիրում եմ ու աշխատելու հնարավորություն եմ տալիս, իսկ այս մարդուն չեմ սիրում եւ, ուրեմն, նրան պատվեր չեմ տա: Պետական պատվերը պետք է ճիշտ մարդկանց տրվի: Տեսեք, թե «Սայաթ-Նովայի» բեմադրությունը քանի տարի տեւեց, որքան մեծ գումարներ ծախսվեցին: Բա մենք այդքան շռա՞յլ ենք: Նույնն էլ «Աիդա» օպերայի դեպքում է: Մեր ստեղծագործական ռեսուրսը հիմնականում դրսում է, եւ, եթե իրոք ցանկանում ենք օպերային արվեստը պահպանել, առաջին հերթին հարկավոր է այդ ռեսուրսն օգտագործել:
– Բայց դրսում կայացած պրոֆեսիոնալ երաժիշտները բոլորովին այլ կերպ են սովոր աշխատել: Նրանց դժվար կլինի թելադրել: Եվ այդ պատճառով էլ արվեստի ոլորտի պատասխանատուները կգերադասեն սակավ պրոֆեսիոնալ, բայց հնազանդ մարդկանց պետպատվերներ տալ:
– Եթե այդպես մտածենք, նպատակին երբեք չենք հասնի: Մենք հիմա փայլուն երաժիշտներ ունենք Եվրոպայում, եւ ես գիտեմ, որ նրանք տարբեր առիթներով դիմում են մեր դեսպանատներին ու խնդրում են` օգտագործել իրենց: Նրանք խնդրողի դերում են: Համոզված եմ, որ եթե նրանց համար ճիշտ աշխատանքային գրաֆիկ կազմվի, բոլոր երգիչներն ու երաժիշտները հաճույքով կգան Հայաստան: Վստահ եմ, որ շատ բան կարելի է անել, պարզապես պետք է ուզենալ: Իսկ մենք, չգիտես ինչո՞ւ` տարբեր ատյանների սանկցիաների ենք սպասում: Եթե ներքուստ ստրուկ ես, քեզ ոչ ոք չի կարող ազատություն տալ: Ազատությունը թույլատվությամբ չի հայտնվում: Կամ ազատ ես, կամ` ոչ:
– Դուք արվեստի եւ հասարակական խնդիրներով զբաղվող գրեթե բոլոր հանձնաժողովների անդամ եք: Ընդ որում` բավականին ակտիվ, շատերի համար ոչ հաճո դիրքորոշում ունեք:
– Շատերն ինձ սկանդալիստ են համարում, բայց ես այդպիսին եմ` չեմ կարող հանգիստ նստել, երբ տեսնում եմ, որ տարբեր բարիերներ են գոյացել: Ի՞նչ անեմ` խոհանոցումս նստեմ ու դժգոհե՞մ: Խոհանոցային դժգոհությունը Սովետում է մնացել: Ասեմ, որ նույնիսկ Սովետի տարիներին եմ շատ կռիվներ արել: Այդ կռիվների շնորհիվ էլ` հնարավոր եղավ, վերջիվերջո, Կամերային թատրոնին պետական կարգավիճակ տալ: Արայիկ Երնջակյանին Մոսկվա էին հրավիրում` երիտասարդական թատրոն հիմնելու համար (բոլոր պայմանները ստեղծել էին), բայց նա ուզում էր Երեւանում բացել իր թատրոնը: Ես էլ մտա Կենտկոմի ղեկավարներից մեկի սենյակն ու կռիվ արեցի` ասելով, որ մենք շատ կարեւոր մարդկային միավոր ենք կորցնում: Եվ թատրոնը ստացավ իր ստատուսը: Կան դեպքեր, երբ պետք է կռիվ անել, որպեսզի խիղճդ հանգիստ լինի:
– Արդյոք կարելի՞ է այդ հանձնաժողովներից ոչ թե ձեւական, այլ տրամաբանական որոշումներ սպասել:
– Փորձում ենք: Տարբեր հավաքներից հետո մեր ինտելիգենցիան միշտ իմ դեմ է լարվում, ես էլ միայն մեկ կռվան ունեմ: Ասում եմ` ցույց տվեք ինձ մի դեպք, երբ ես անձամբ ինձ համար եմ կռիվ արել: Անգամ հրաժարվել եմ արվեստի վաստակավորի կոչումից, քանի որ վստահ էի, որ ինձանից շատ ավելի արժանի մարդիկ կան: Խնդիրը նրանում է, որ մենք ինքներս ենք մեզ այս ծուղակը գցել, եւ ոչ մեկին, բացի մեզանից, մեղադրել չենք կարող: Տարբեր ֆուրշետների ժամանակ մեր, այսպես կոչված` ինտելիգենցիան իրար ականջի է փսփսում, խոսում, դժգոհում է, բայց բացեիբաց իր դիրքորոշումը չի հայտնում: Թատերական հավաքներից մեկում (երբ բոլորը դժգոհում էին ուշադրության պակասից), Երվանդ Ղազանչյանին ասացի` եթե ձեզ այդպես են վերաբերվում, ուրեմն դուք եք դա թույլ տվել, քանի որ ստեղծված այս գորշ վիճակը ձեզ համար բնական է: Խորեն Աբրահամյանին, օրինակ, ո՞վ էր հալածում: Հո թո՞ւրքը չէր, մենք էինք: Պարզ էր, չէ՞, որ հետո զղջալու ենք այդ կորստի համար: Դե, ուրեմն, եկեք մարդկանց ըստ իրենց տաղանդի գնահատենք: Վերջին անգամ, երբ հանդիպեցի Խորիկին, նա ասաց` լսել եմ` ինձ համար կռիվ ես արել միությունում: Պատասխանեցի` ոչ թե քեզ, այլ ինձ համար եմ կռիվ արել: Շատ էր ազդվել:
– Վերջերս, օրինակ, Թատերական գործիչների միության նախագահը հիշեցրել էր իշխանություններին, որ մոտ են խորհրդարանական ընտրությունները եւ հարկ է` ավելի ուշադիր լինել թատրոնի մարդկանց նկատմամբ: Իսկ դա արդեն ոչ թե ակնարկ է, այլ` օգտագործվելու առաջարկ:
– Ի՞նչ ասեմ, շատ բան է գլխիվայր շրջվել: Մեր թատրոնները գնում են, Սիրիայից ոսկե մեդալ են բերում ու թմբկահարում են այդ մասին: Մի օր էլ ասացի` թյուրիմացության մեջ մի գցեք հանդիսատեսին, եթե այդքան լավն եք, Էդինբուրգից կամ Ավինյոնից բերեք այդ մեդալները: Ուզբեկների հետ մրցել պետք չէ, պետք է մրցել արժանիների հետ:
– Չե՞ք կարծում, որ հիմա էլ նույն սովետական համակարգն է շարունակվում:
– Այն ժամանակ գոնե կարելի էր վիճել, խոսել, կռվել եւ վերջիվերջո`դիալոգի մեջ մտնելով` հասնել քո նպատակին: Իշխանավորը կարող էր քեզ հետ չհամաձայնել, բայց նա գոնե գիտեր, թե ինչի՞ մասին է խոսքը: Նախկին կուսակցական ֆունկցիոներն անգամ մտովի ընդունում էր, որ ճիշտը ոչ թե ինքն է, այլ` դու ես: Եվ դրա շնորհիվ էլ` հնարավոր էր դիալոգ վարել: Իսկ հիմա ինչ-որ մեկի հետ հանդիպելով` դու ստիպված ես նախ` բացատրել, թե ինչի՞ մասին ես ուզում խոսել, քանի որ այսօրվա ֆունկցիոներները զրույցի առարկային չեն էլ տիրապետում: Այդ պատճառով էլ` դիալոգ չի ստացվում: Տարբեր պաշտոնյաներին, օլիգարխներին ուզում եմ հարց տալ` կյանքի օրոք արվեստագետներին քացու տակ գցած տրորում եք, բայց երբ մեռնում եք` ինչո՞ւ եք ուզում արվեստագետի կողքին թաղվել: Արվեստագետը արժեք է, հա՞… Եթե արվեստագետը արժեք է, ուրեմն պետք է թույլ տալ, որ նա իր կյանքը լավ ապրի: Վերջերս մի շատ տաղանդավոր նկարիչ էր մոտս եկել: Գյումրեցի տղա է, որը Սանկտ Պետերբուրգում է ապրում: Հարցրի` ուզո՞ւմ ես ընդմիշտ դրսում մնալ: Ասաց` չէ, եթե Հայաստանում «ոտի տեղ»` փոքր արվեստանոց ունենամ, էլ չեմ գնա: Մեր մեջ մի շատ թանկարժեք կոդ կա. մենք մեր մեջ կրում ենք արվեստը, մենք «խուրդա» ազգ չենք: Եվ հիմա պետք է ցույց տանք, որ ստեղծագործական պրոցեսը դեռ չի մարել մեր մեջ: Մեր երկրի գլխավոր կարգախոսը (անկախ տնտեսական ու սոցիալական վիճակից) պետք է դառնա` «Հայաստանում վատ սովորող երեխա չպիտի լինի»: Մեր երեխաները ֆանտաստիկ «հումք» են, հավատացեք, նրանց նմանը աշխարհում չկա: Բա ափսո՞ս չէ այդ հումքը: Ես ուզում եմ, որ մեր երեխաները հպարտ ու պաշար կուտակած լինեն: «Խեղճ» հայը ոչ մեկին պետք չէ: