Թատրոնի ու կինոյի ռեժիսոր Սերժ Մելիք-Հովսեփյանը շատ հետաքրքիր ճանապարհ է անցել: Երիտասարդ տարիքում նա լքել է իր ծննդավայր Իրանը (որտեղ հայկական թատերախումբ է հիմնել, իրանական թատրոններից մեկի տնօրենն է եղել), սովորել եւ աշխատել է Լոնդոնում, այնուհետեւ` Փարիզում: Նաեւ որոշ ժամանակ թատրոնի անհերքելի մեծություն Պիտեր Բրուկի ասիստենտն է եղել (մի փաստ, որն ինքնին արդեն շատ արժեքավոր է): Արդեն 5 տարի է, ինչ Ս. Մելիք-Հովսեփյանը Հայաստանում է ապրում` զարմանալի հետեւողականությամբ հասցնելով մեր թատրոններում եղած բոլոր ներկայացումները դիտել: Երեւանում նա 5 բեմադրություն է արել («Սերյոժիկ», «Ազատաբարո», «Հորաքույրը եւ ես», «Ազատ զույգ», «Ավելի մոտ»), երբեք հարցազրույցներ չի տվել ու միշտ ջանացել է անկախ լինել: Մեր իրականության մեջ շատ են մարդիկ, ովքեր սիրում են վերամբարձ ճառեր ասել հայ թատրոնի բազմադարյան պատմության ու սեփական մեծության մասին, իսկ Ս. Մելիք-Հովսեփյանի փոխարեն խոսում են նրա ներկայացումները, որոնք դանդաղորեն, բայց անկասելի կարողանում են փոխել մեր թատերական ներկապնակը: Իսկ նրա դիտարկումները շատ օգտակար են հատկապես երիտասարդ դերասանների համար:
– Եկեք հարցազրույցը սկսենք պարսկական թատրոններից, որոնք այսօր (ինչպեսեւ կինոն) շատ հետաքրքիր են: Ինչո՞ւմն է այդ ֆենոմենը:
– Պարսկաստանում թատերական եռուզեռ, նորի հետ շփվելու անհամբերություն կա: Երբ, օրինակ, որեւէ փառատոն է անցկացվում, պարսկական թատրոնները 300 մասնակցության հայտ են ներկայացնում: Հայաստանն ու Պարսկաստանն իրականում անհամեմատելի են: Երբ 20 տարվա բացակայությունից հետո վերադարձա Պարսկաստան, ուղղակի չճանաչեցի այդ երկիրը: Պարսկաստանի թատրոնը շատ ակտիվ ու զգոն վիճակում է, այնտեղ տարեկան հարյուրավոր պիեսներ են գրվում, թարգմանվում (եւ մեկը մյուսից լավը), թատերական թերթեր են տպագրվում, թատրոնի մասին 2 օրաթերթ է լույս տեսնում (էլ չեմ ասում շաբաթաթերթերի ու ամսագրերի մասին): Պարսիկ բազմաթիվ ռեժիսորներ եվրոպական փառատոների մասնակցելով` հետագայում աշխատանքային հրավերներ են ստանում: Եվ այդ ամենն, անշուշտ, օգնում է թատրոնին` միշտ նորին ձգտել, մրցակցել, նախանձել իրար ու առաջ շարժվել:
– Կարծում եմ, նկատել եք, որ Հայաստանում էլ նախանձ կա:
– Համոզված եմ, որ նախանձը կարող է եւ դրական լինել: Երբ մտածում ես, որ կարող ես աշխարհում եղած ներկայացումները դիտել, նոր պիեսներ կարդալ` անպայման արդյունքի ես հասնում:
– Իսկ ինչո՞ւ որոշեցիք գալ Հայաստան:
– Եկա Հայաստան, որովհետեւ հայերեն լեզվով աշխատելու ցանկություն ունեի: Իրականում Ֆրանսիայում մշակութային շատ դժվարություններ կան, եթե դու ֆրանսիացի չես, ապա բարդ է մերվել ու հասկանալ այդ մշակույթի նրբություններն ու կարողանալ այդ նրբությունների մեջ արտահայտվել:
– Մեր ունեցած թատրոնի մոդելը ոչ մի կերպ չի փոխվում` մնալով խաղացանկային ու դոտացիոն սովետական կառույց:
– Խաղացանկային թատրոնի մոդելը բոլոր երկրներում էլ քիչ թե շատ եղել է, այն եւ՛ լավ, եւ՛ վատ կողմեր ունի: Հիմա այդ տրադիցիայի ժառանգը լինելը բացասական է անդրադառնում թատրոնի վրա: Ես դեմ եմ խաղացանկային թատրոնին, քանի որ այն վնասակար է եւ՛ դերասանների, եւ՛ ռեժիսորների, եւ՛ հանդիսատեսի համար: Խաղացանկային թատրոնում դերասանները` ամսական աշխատավարձ ստանալով, դառնում են բյուրոկրատ անհատներ, օֆիսային աշխատողներ: Ռեժիսորները` նմանապես: Իսկ հանդիսատեսը` իմանալով, որ թատրոնները խաղացանկային են, այլեւս չի հետեւում նորություններին: Եթե վարժվում ես, որ նույն ներկայացումը պիտի 7 տարի խաղացվի, մտածում ես` դե, մի օր կգնամ, էլի: Արդյունքում անհետանում է թատրոնի ամենահրապուրիչ կողմը` էֆեմեր իրականությունը (այսօր կա, վաղը չկա): Խաղացանկային սիստեմը դինամիզմ չի ստեղծում: Հայաստանյան թատրոնների խաղացանկում տարեկան 1-2 պրեմիերաներ են լինում, մինչդեռ եվրոպական թատրոններում պրեմիերաները հազարավոր են: Ֆրանսիայում, օրինակ, մեր պատկերացմամբ` խաղացանկային թատրոններ չկան:
– Կարծեմ, միայն «Կոմեդի ֆրանսեզն» է:
– Այո, իսկ մնացած բոլորը աշխատում են «ներկայացումից` ներկայացում» սկզբունքով: Շատերը պետական բյուջեից են ֆինանսավորվում ու իրենց ծրագրերը կառուցում են այնպես, որ ամեն սեզոն 4-5 նոր ներկայացումներ լինեն: Յուրաքանչյուրը խաղացվում է 1 ամիս եւ անհետանում է: Հիմա պատկերացրեք, թե հանդիսատեսը որքան դիտելու բան է ունենում: Եվ հասկանում է նաեւ, որ եթե այս ամիս ներկայացումը չդիտի, ուրեմն` վերջ, ներկայացումը մեռնելու է: Պետք է շտապել, տեղյակ լինել, հետաքրքրվել, համեմատել ու կարծիք կազմել: Այդպես եւ թատրոնը, եւ հանդիսատեսը «թարմանալու» հնարավորություն են ստանում: Եթե թատրոնը տարիներով չփոխվող խաղացանկային մոդելից հրաժարվի, ապա կմեծանա նաեւ նոր գրականության կարիքը: Թատրոնը զարգացնում է գրականությունը, քանի որ ստիպում է հեղինակներին` չկրկնվել ու անընդհատ նոր պիեսներ գրել: Հո չի՞ կարելի անվերջ դարակներից հանել կլասիկան: Թատրոններն են դրամատուրգիան զարգացնում ու գրականության համար հեռանկարներ բացում: Եթե ուսումնասիրենք հայաստանյան թատրոնների խաղացանկը, չենք հասկանա` թե այդ հեռանկարները որո՞նք են: Կարո՞ղ եք ասել, թե վերջին 20 տարիների ընթացքում ի՞նչ նոր պիեսներ են ներկայացվել, որոնց նյութի մասին հանդիսատեսը խոսել եւ խոսում է: Միգուցե ես չգիտեմ, Դուք ինձ ասեք:
– Անկախության առաջին տարիներին մենք շատ հետաքրքիր թատերական շերտ ունեցանք («Փոսի» թատրոնը, «Գոյը» լավ պիեսներ էին թարգմանում ու բեմադրում), իսկ հետո որոնումները մարեցին:
– Ուրեմն ստացվում է, որ խաղացանկն այսօր ընտրվում է առանց որեւէ զարգացման հեռանկարի, պարզապես օգնում է, որպեսզի հաստիքներ ունեցող դերասաններն ու ռեժիսորները աշխատանք ունենան:
– Իսկ ինչպե՞ս կարելի է ուղղել այդ իրավիճակը: Բոլորն էլ հասկանում են, որ այսպես երկար շարունակվել չի կարող:
– Կարծում եմ` ստեղծված փակ շրջանը պիտի վերափոխվի թատերական ինստիտուտից, որն այսօր, ցավոք, չի ուզում թատրոն սովորեցնել: Թատրոնում հիմա ոչինչ չի թարմանում, որովհետեւ ինստիտուտում դասավանդում են այն մարդիկ, ովքեր նաեւ թատրոնների գլխավոր ռեժիսորներ են: Նրանք նույն ներկայացումը մի խմբից մյուսին են ժառանգում: Այդ ճանապարհով հնարավոր չէ նոր սերունդ պատրաստել: Ռեժիսորներ-դասախոսներն իրենց նախկին (հաջողված կամ չհաջողված) ներկայացումները նորից վերականգնում ու երիտասարդներին են առաջարկում: Ես հաճախ եմ դիտում ուսանողական ներկայացումները ու տեսնում եմ, թե ինչպիսի հնացած նյութ է ընտրվում: Ամենացավալին այն է, որ երիտասարդ սերունդն այսօր ավելի «հին» է, քան իրական «հները»: Շփվելով երիտասարդների հետ` համոզվում ես, որ նրանք կոնֆորմիստներ են: Ֆրեյդյան դասական ձեւակերպման համաձայն` երիտասարդը պիտի անհնազանդ լինի, ցանկանա ջարդել պատնեշներն ու առաջ գնալ: Թատրոնի բուն իմաստը մեռցնում են հենց երիտասարդները: 5 տարվա ընթացքում ես հասցրել եմ բոլոր հայկական թատրոնների ներկայացումները դիտել ու եկել եմ հենց այդ եզրակացությանը:
– Բոլոր ներկայացումները դիտելն իսկական հերոսություն է:
– Դա հերոսություն չէ, խոսելու համար ես պիտի իմանամ, թե ինչի՞ մասին եմ խոսում: Եվ, վերջիվերջո, եթե պետք է դերասաններ ընտրել ներկայացումների համար, դա հնարավոր է միայն տեսնելով (այլ ոչ թե ուրիշների խորհուրդով) անել: Դերասանի մեջ պիտի տեսնես այն կարողությունները, որոնք քո օգնությամբ են դրսեւորվելու, այլապես ներկայացում անելն անիմաստ է:
– Մեր թատրոններում անբնական, պաթետիկ հնչերանգները շատ են (թերեւս միայն Ձեր ու Նարինե Մալյանի ներկայացումների մեջ կարելի է «համով» հայերեն լեզու լսել): Ինչո՞ւ է այդպես:
– Թատերական լեզուն մենք դեռ չենք ստեղծել, չենք գտել գրական հայերենի ու խոսակցականի միջինը: Կարծում եմ` դա այսօր լուրջ խնդիր է, որի մասին պետք է խոսել դրամատուրգների հետ: Դերասանի մասնագիտության մեջ թատերական լեզվի տիրապետումը մեծ նշանակություն ունի: Եթե դերասանը չի տիրապետում թատերական լեզվին, ապա դառնում է լեզվի գերին (գրական թարգմանություններն իրոք «գերում» են նրան): Լեզվի կաշկանդումը դերասանի մոտ ներքին ստեղծագործական ընդվզում է առաջացնում: Այդ պատճառով էլ առօրյա, հանդարտ լեզու բեմում չես լսում, այն փոխարինվում է հռետորական, պաթետիկ շեշտադրումներով: Նկատելի է նաեւ, որ մեր թատերագետներն էլ թատերական լեզուն չեն որոնում, պիեսները հիմնականում լոզունգների հավաքածու են, որտեղ արյուն ու միս ունեցող պերսոնաժներ, դրամատիկական կառույցներ չկան: Եվ տպավորություն է, որ այսօր թատրոնն ուզում է միայն քարոզել: Իսկ պաթոսը հենց դրա արդյունքն է:
– Իսկ Ձեզ առաջարկե՞լ են կոնկրետ թատրոններում աշխատել կամ էլ դասավանդել:
– Առաջարկել են, ես էլ պատասխանել եմ, որ շոյված եմ, բայց ուզում եմ անկախ լինել եւ ինքս որոշել, ե՞րբ եւ որքա՞ն խաղալ իմ ներկայացումները: Եթե որեւէ թատրոն փոքր ստուդիա ստեղծի, մեծ հաճույքով կաշխատեմ, բայց կազմում լինել պարզապես չեմ կարող: Փոքր ստուդիաները, կենտրոնները թույլ են տալիս այլ կերպ կազմակերպել աշխատանքը: Ես չեմ հակադրվում ստեղծված սիստեմին (մանավանդ, որ մենք տարբեր կերպ ենք կառուցում աշխարհի հետ մեր դիալոգը), այլ շեշտում են միայն, որ կարելի է ուրիշ լինել:
– Շատ հաճախ ասվում է, որ ազգային թատրոնի նկարագիրը պետք է պահել: Այդպիսի հասկացություն կա՞:
– Թատրոնը միայն մեկ նպատակի է ծառայում: Ինքն իրեն: Եվ հենց ինքն իրեն ծառայելով էլ` ծառայում է ժողովրդին: Առնչվելով անձնական, հոգեբանական, հասարակական խնդիրներին, թատրոնն ինքն իրեն է պահում: Մնացածը` ավելորդ տափակաբանություններ են: Ես չգիտեմ, ո՞րն է ազգայինը: Օրինակ, ազգային ճարտարապետությունն արդյոք միայն կամարաձեւ ֆորմա՞ն է: Վստահ եմ, որ ոչ:
– Դերասաններից շատերն ասում են, որ Ձեզ հետ աշխատելը հաճույք է:
– Ռեժիսորի համար ավելի բարձր գնահատական լինել չի կարող, քանի որ թատրոնում ամենակարեւոր էլեմենտը դերասանն է: Վերջերս մի թատերագետի հոդված կարդացի, որտեղ ասվում է` դերասանները լավ են խաղում, բայց ռեժիսուրա չկա: Ես հասկացա, որ մենք իրար ասելու բան չունենք, քանի որ, եթե իմ աշխատանքը չի երեւում, ուրեմն ես լավ եմ աշխատել: Միգուցե այդ թատերագետի համար ռեժիսորը միայն տարօրինակ գործեր ու հնարքներ անողն է, բայց ես այդպես չեմ կարծում: Բեմի վրա նախեւառաջ հայտնվում է պիեսի հեղինակի աշխարհը, որը թատրոն է դառնում ճիշտ միզանսցենների ու դերասանների հարաբերությունների արդյունքում: Եթե դերասանները չեն հարաբերվում իրար հետ, ուրեմն բեմը մեռած է:
– Իսկ ինչպե՞ս եք գումար գտնում Ձեր ներկայացումներն անելու համար: Չէ՞ որ ոչ միայն դերասաններին, այլեւ դահլիճների վարձակալության համար պետք է վճարել:
– Ներկայացումներից 3-ն իմ անձնական բյուջեով եմ ստեղծել, եւ հետո տոմսեր վաճառելով` գումարը վերադարձրել եմ: Այդ համարձակությունն ունեցել եմ: Մեկ անգամ էլ հայտ եմ ներկայացրել Թատերական գործիչների միությանը, որը մեզ գումար խոստացավ, բայց չտվեց` թույլ տալով ընդամենը, որ մենք տոմսեր վաճառենք ու փակենք մեր ծախսերը: Իսկ վերջին ներկայացումը, որի պրեմիերան մարտի վերջին է, բոլորովին այլ` շատ սիմվոլիկ ճակատագիր ունեցավ: Ինձ մոտեցան 2 երիտասարդ դերասանուհիներ ու առաջարկեցին միասին որեւէ դրամատիկ ներկայացում անել: Ասացի, որ չունեմ ոչ փող, ոչ էլ պիես, ոչ էլ իրենց եմ ճանաչում: Այդ աղջիկները առաջարկեցին Պատրիկ Մարբերի «Closer»` «Ավելի մոտ» պիեսը, որի հիման վրա Հոլիվուդը ֆիլմ էր նկարահանել: Ես համաձայնվեցի, քանի որ պիեսը լավն էր ու հնարավորություն էր տալիս նոր մարդկանց հետ աշխատել:
– Փաստորեն, կան երիտասարդ դերասաններ, ովքեր ուզում են աշխատել ու գտնում են ոչ միայն իրենց հարմար նյութը, այլեւ` ռեժիսորին:
– Ավելին ասեմ, աղջիկներից մեկը նկարահանվելով սերիալում` գումար է աշխատում ու այդ գումարը ներդնում է ներկայացման մեջ: Ինձ շատ գրավեց այդ հետեւողականությունը: Ժաննայի ու Մարինեի համար դա պիտի առաջին դրամատիկ աշխատանքը դառնա, որին իրենք մոտենում են ամենայն լրջությամբ: Եվ հենց նրանք էլ պայմանավորվեցին «Գոյ» թատրոնի հետ, որը մեզ բեմ տրամադրեց:
– «Closer»-ը, որի էկրանավորման մեջ նկարահանվել են Ջուլիա Ռոբերտսը, Նատալի Պորտմանը, Ջուդ Լոուն, ծայրահեղ, կործանիչ սիրո մասին է:
– Իրականում «Closer»-ը առօրյա խնդիրների մասին է: Կարելի՞ է արդյոք սիրել ու սիրո նոր ձեւեր գտնել: Կարծում եմ` այդ հարցն իրենց տալիս են բոլոր մարդիկ, ովքեր սիրել, դավաճանել, բաժանվել ու տանջվել են: Եվ թող այս հարցը տարբեր փաթեթների մեջ ներկայացվի, միեւնույն է` այն հուզում է բոլորին: Երեւի մեղք եմ գործում, բայց ասեմ. ինձ այսօր Շեքսպիրը չի հետաքրքրում: Ավելի արժեքավոր է սովորական մարդկային կյանքը, նաեւ` կենցաղը, որը նույնպես իր թատերական արժեքն ունի: Կյանքն այնքան հարուստ է հարաբերություններով, որ դրանց նայելը, ուսումնասիրելը, զգալը շատ ավելի հետաքրքիր է, քան բեմից մեծ-մեծ խոսքեր ասելն ու լսելը: Շատերն ասում են, որ «Closer»-ը մոդեռն պիես է մեր իրականության համար (նաեւ «բաց» տեսարաններ ենթադրող է): Այո, այդպես, բայց նույնիսկ այդ փաթեթի մեջ մենք ինքներս մեզ կտեսնենք, եթե, իհարկե, փոքր-ինչ ուշադիր նայենք: Կարծում եմ` հենց այդ ուշադիր նայելու համար նախատեսված դաշտի ստեղծումն էլ «ռեժիսուրա» է կոչվում: Հանդիսատեսը պիտի մի կողմ դնի քարոզը, այլաբանությունը ու պարզապես ուշադիր նայի: Ինչպես ասում էր Պիտեր Բրուկը` թատրոնը դերասան, հանդիսատես ու տարածք է, եւ երբ այդ երեքը հանդիպում են մի վայրում, թատրոնը կայանում է: Այս միտքը կարող է հասարակ թվալ շատերին, բայց դա ճշմարտություն է:
– Գիտեք, շատ տարօրինակ վիճակ է. մեր թատրոնի (նաեւ` արվեստի բոլոր ճյուղերի) պատմությունը կարծես կանգ է առնում 20-րդ դարում: Եվ բուհերում այլեւս ոչ ժամանակակից արվեստ, ոչ էլ թատրոն են ուսումնասիրում:
– Երեւի այդ պատճառով էլ որպես նորարարություն` աբսուրդի թատրոնի գործեր են բեմադրում, մինչդեռ աբսուրդի թատրոնը վաղուց արդեն վերջացած էջ է: Ես տեսել եմ, որ նույնիսկ դպրոցական դասագրքերում պատմությունը կանգ է առնում 1960-ական թվականներին: Դա նոնսենս է: Սակայն, միեւնույն ժամանակ, մի մոռացեք, որ հիմա ամեն բան հասանելի է ինտերնետի միջոցով: Ահռելի ինֆորմացիա կա եւ պիեսների, եւ ներկայացումների մասին: Ինձ, օրինակ, շատերը քմծիծաղով ասում են` դե, դու անգլերեն ու ֆրանսերեն գիտես, դրա շնորհիվ էլ լավ պիեսներ ես ընտրում: Ասում եմ` է, դուք էլ ընտրեք, ռուսները շատ լավ թարգմանություններ են անում: Կարդացեք, հետեւեք, ոգեւորվեք, բեմադրեք: Իմ կարծիքով, հիմա մարդկանց իրար շուրջ հավաքելու ժամանակն է: Եթե փոքրիկ կենտրոններ լինեն, որտեղ հնարավոր կլինի իմպրովիզացիա անել, նյութեր որոնել, անպայման շարժ կլինի:
– Նման կենտրոնների ստեղծումն իրատեսակա՞ն է:
– Առավել, քան վստահ եմ. կան մարդիկ, ովքեր ոչ միայն հետաքրքիր են մտածում, այլեւ պատրաստ են գործել: Ինձանից շատ ավելի հետաքրքիր ռեժիսորներ կան, ովքեր, սակայն, պասիվության են մատնված: Ընդ որում` այդ պասիվությունը բավականին վարակիչ է: Նույնիսկ իմ էնտուզիազմն է «մարել», նախկինում ես անընդհատ պիեսներ էի թարգմանում, հանդիպում, խոսում, քննարկում էի, իսկ հիմա (ինչպես, թերեւս, շատերը) մշակութային դեպրեսիայի մեջ եմ:
– Ինչո՞ւ:
– Որովհետեւ զգում եմ, որ մենակ եմ: Մարդը միշտ էլ իր կողքին կանգնած համախոհների կարիք ունի: Միայն այդպես կարող ես առաջ շարժվել: Կենտրոնն իրականում միասին լինելու դաշտ պիտի դառնա, յուրատեսակ հավաքատեղի: Իսկ դրա համար շատ քիչ բան է պետք: Բյուջե է պետք, որպեսզի դերասաններն ու ռեժիսորները նվազագույն գումար ստանալով` կարողանան իրենց ժամանակը հանգիստ սրտով հատկացնել փորձերին (ասեմ, որ գումարը ես արտասահմանից կբերեմ, այստեղ գումար որոնելու ցանկություն ու սպասելիք չունեմ): Կարեւորն այն է, որ կենտրոնը ինքնուրույն լինի ու կարողանա աշխատանքները շարունակաբար կատարել ու անընդհատ թարմացնել: Եվ եթե այդ կենտրոնի ուժերով նաեւ թատերական ամսագիր ստեղծվի, ապա հնարավոր կլինի նաեւ ինֆորմացիա տարածել ու վերջիվերջո` թատերական քննադատների գնահատականներին ծանոթանալ: Այսօր Հայաստանում նոր ներկայացումներ են պատրաստվում, բայց ոչ ոք դրանց մասին մասնագիտական գրախոսականներ չի գրում:
– Իսկ այդ կենտրոնին բեմ պետք չէ՞:
– Ոչ, բեմը առաջնային չէ, վերջիվերջո, այն կարելի է վարձել: Առաջնայինը մարդկանց համախմբելն է: Այսօր Հայաստանում շատ են չեզոքացված ստեղծագործողները, ովքեր ունակ են աշխատել, բայց (տարբեր պատճառներով) չեզոքացել են: Եթե աշխատանքային միջավայր ստեղծվի, ապա այդ մարդիկ կներքաշվեն գործի մեջ: Միգուցե հետո կրկին կնախընտրեն չեզոքանալ, բայց ամեն դեպքում կիմանան, որ ալտերնատիվ միջավայր կա, որտեղ կարելի է ինքնադրսեւորվել: Թատերական միջավայրն, առաջին հերթին, երիտասարդներին է հարկավոր, ովքեր ոչ թե գլխավոր ռեժիսորների «օգքեյը» ստանալու, այլ ազատ շունչ քաշելու պահանջ ունեն: Ավտորիտար թատրոնն արդեն թատրոն չէ: Ստեղծված հարաբերությունները պետք է փոխել: Երբ, օրինակ, փորձերի ժամանակ ինձ հետ աշխատող դերասանները հարցնում են` լա՞վ էր, ես ոչինչ չեմ կարող պատասխանել: Լավի ու վատի խնդիր թատրոնում չկա: Համոզելու կամ չհամոզելու խնդիրն է կարեւոր: Դերասանը չպիտի ռեժիսորին աստվածացնի: Ոչ, նրանք միասին նույն գործն են անում (մի քանի տարի տանջվել եմ, որ դերասաններն ինձ «Դուք»-ով չդիմեն): Եվ այդ պատճառով էլ ես թույլ չեմ տալիս, որ իմ փորձերին ներկա գտնվեն այլ մարդիկ, չէ՞ որ փխրուն անհատական վիճակ է ծնվում, հասունանում, որը չի կարելի ընդմիջել կամ խախտել: Եվ ես հավատում եմ, որ անգործության մատնված չեզոքացված շատ ստեղծագործողներ դա հասկանում են: Բոլորս էլ մեր սեփական աշխարհն ենք կառուցում (եւ թող սկզբում այն շատ փակ ու փոքր լինի), բայց ամրապնդվելու (կամ էլ փլուզվելու) շանս ստանա: Ամեն տարի Հայաստանը փոխում է ասֆալտե ծածկը, թող սա էլ նման մի փորձ համարվի: Եվ թատրոնում ալտերնատիվ ճանապարհային ծածկ կփռվի: