Արդյո՞ք կարելի է տեսնել անտեսանելին, լսել անլսելին, ըմբռնել անըմբռնելին: Ինչ-որ մեկին կթվա, թե հենց հարցն ինքը ժխտական պատասխան է բովանդակում: Իրականում, մարդն անդադար ընդլայնում է տեսողության ոլորտն առ անտեսանելիի ոլորտ, լսողության ոլորտն առ անլսելիի ոլորտ, բանականության ոլորտն առ անհնարինի ոլորտ: Բեթհովենը լսում էր այն, ինչը չէր լսում Պյութագորասը, իսկ Շոստակովիչը, Շյոնբերգն ու Շնիտկեն լսում էին այն, ինչը երբեք չէր լսել Բեթհովենը: Մինչեւ Վերածննդի շրջանը մարդկությունը ծավալը չէր ընկալում: Հին եգիպտական, հունական եւ հռոմեական որմնանկարների աշխարհը հեռանկարից զուրկ է: Դյուրերն ու Լեոնարդոն սուզվեցին անվերջանալի ծավալի մեջ, հայացքի առաջ բացեցին ծավալային հեռանկարը: Իսկ մտքի բնագավա՞ռը: Այստեղ հաջողություններն այնքան էլ ակնհայտ չեն: Խնդիրները, որոնք լուծում են ժամանակակից փիլիսոփայությունն ու տիեզերաբանությունը, կեղեքում էին հին հնդիկ, հույն եւ չին փիլիսոփաների ուղեղները: Ի՞նչ կար, երբ ոչինչ չկար: Այն ժամանակ չկար ոչ սկիզբ, ոչ վերջ, ոչ անցյալ, ոչ ապագա, ոչ ներկա: Անսյուք, ինքն իրենով շնչում էր Միասնականը: Այդպես են ասում հնդկական Ուպանիշադները: Հին չինացիք այդ Միասնականը կոչում էին աստվածային Դաո: Դաոն` երկնքի ճանապարհն է, ողջ գոյողի անտեսանելի ուղեծիրը:
Ուղեծիրը` երկրի ճակատագիրն է:
Թե այն, եւ թե մյուսը միմյանց համար անտեսանելի են: Պավել Ֆլորենսկին ասում էր, որ ժամանակի եւ տարածության մեջ ծառը տեսնելը կնշանակի՝ տեսնել ողջ անտառը, իսկ մեր տեսողությունը չի բավում: Այդժամ օգնության է գալիս երեւակայությունը, եւ մենք խոսում ենք դրիադների եւ անտառային աստված Պանի մասին: Դա տիեզերական անտառի մարմինն ու հոգին է: Ուրեմն այնտեղ, ուր ընդհատվում է տեսողության հորիզոնը, բացվում է երեւակայության հորիզոնը: Օգնության է գալիս զգացողությունը: Միտքն ու զգացողությունը ստեղծում են անտառի պատկերը: Պատկերը հնարավորություն է ընձեռում տեսնելու անտեսանելին, լսելու անլսելին, պատկերացնելու անպատկերացնելին: «Ես դուռն եմ առ անմահություն»,- իր մասին ասում է Հիսուս:
«Բերկրիր, սանդուղք երկրից դեպ երկինք»,- ասվում է Աստվածամոր օրհներգության մեջ: Դուռն ու սանդուղքը, այդպիսի հասարակ առտնին առարկաներ, օրեցօր շոշափելի, իրենց մեջ թաքցնում են Հիսուսի եւ Մարիամ Աստվածածնի պատկերները: Ծառը ժամանակի մեջ` ողջ անտառն է: Ողջ անտառը ժամանակի մեջ` ողջ մարդկությունն է: Ողջ մարդկությունը հավերժության մեջ` Հիսուս է, իսկ Հիսուս` դուռն առ անմահություն: Ուշադրություն դարձրեք, ինչպես ծավալվելով առ անվերջություն, մարդը դարձյալ վերադառնում է ելման կետին, ինքն իրեն, դռանը: Դրանում գեղարվեստական պատկերի էությունն է: Այն անտեսանելին տեսանելի է դարձնում եւ անվերջությունը վերադարձնում է երկիր, ձգելով այն դեպի մարդը: Այդպես Հերմես Եռամեծարը, ձգտելով անմահության միստիկական գաղտնիքի բացահայտմանը` դիմում է թիթեռի կերպարին: Մարդկային մարմինը` բոժոժ է, որում հասունանում է թիթեռ-հոգին: Բայց ինչպե՞ս ենք մենք պատկերացնում այդ թիթեռը: Ինչպիսի՞ն են այդ թիթեռի չափերը: Ինչպիսի՞ տեսք ունեն նրա թեւերը: Շատ թիթեռներ ապրում են մեկ օր: Իսկ հին հնդիկներն ասում են, որ Բրահմայի օրը ձգվում է հազարավոր տարիներ:
Այժմ պատկերացնենք, թե ինչ է տեղի ունենում բոժոժի ներսում: Բոժոժը` սեւ խոռոչ է, իսկ բոժոժը ժամանակի մեջ` մի ողջ խառնակույտ սեւ խոռոչների, որոնցից էլ բաղկացած էր մեր տիեզերքը մինչ ի հայտ գալը: Նորագույն տվյալների համաձայն՝ այդ բոժոժ-սեւ խոռոչների ներսում կա ինչ-որ կարծեցյալ տարածություն-ժամանակ, քանզի բանաձեւումների համաձայն՝ այնտեղ ժամանակը տարածականայնանում է, իսկ տարածությունը ժամանակայնանում: Դա դժվար է երեւակայել եւ առավել դժվար է պատկերացնել: Սուրբ Հովհան Աստվածաբանը տվել է այդ երկնային քաղաքի իր նկարագրությունը: Այնտեղ հոսում են կենդանի ջրի գետերը: Ով խմում է դրանցից, նա հավետ ծարավ չի ճանաչում: Այնտեղ աճում է կենաց ծառը, եւ նա, ով ճաշակել է նրա պտուղներից, քաղց չի ճանաչում: Գետն ու ծառը, որոնց մասին խոսում է Հովհան Աստվածաբանը, Քրիստոսի սիրելի աշակերտը` հավերժական տարածություն-ժամանակ պատկերներն են: Բայց մեզ հետաքրքիր է ոչ թե տարածություն-ժամանակը, որ մեր տիեզերքի նկատմամբ նշագրված է որպես կարծեցյալ մեծություն, այլ մեր մտքերն ու զգացմունքները հավերժության մեջ: Այժմ հասկանալի է դառնում, որ հավերժությունը` կարծեցյալ տարածություն-ժամանակ է, որը սովորական մարդկային գիտակցության մակարդակով ընկալվում է, որպես մահ: Մահը ընդհատում է երկրային տարածության եւ ժամանակի սահմանը, բայց մեր տեսողությունը, մեր միտքն ու լսողությունը չեն կարող հաղթահարել զրոյական անջրպետը, որպեսզի սուզվեն հավերժական կարծեցյալության մեջ: Սակայն կան գաղտնատեսներ, գաղտնահանդիսատեսներ եւ բանաստեղծներ, որոնք տեսել են հավերժությունը: Հավերժությունը` թիթեռ չէ, թրթուր չէ եւ բոժոժ չէ, որի փոխակերպվում է թիթեռը՝ մահանալիս, եւ որից նա դուրս է թռչում՝ կրկին հարություն առնելիս: Հավերժությունը` եռամեկ է, եռամարմին, սակայն միեղեն էություն: Թիթեռ-բոժոժ-թրթուր: Ժամանակի առումով դուք կարող եք այդ երրորդություններից ցանկացածը կոչել ինչպես ձեզ հարմար է: Ասենք, թիթեռը` ներկան է, բոժոժը` անցյալը, թրթուրը` ապագան: Կամ թիթեռը` ապագան, թրթուրը` ներկան, բոժոժը` անցյալը: Բայց մարդու համար այս կյանքում ավելի բնական է բոժոժը տեսնել՝ որպես ապագա, թիթեռը՝ որպես ներկա, թրթուրը՝ որպես անցյալ: Քանի որ կարծեցյալ տարածականայնացված ժամանակի մեջ կարելի է փոխադրվել, ինչպես տարածության մեջ, դուք կարող եք միասնական հայացքով աչք ածել անցյալապագաներկան: Թիթեռթրթուրբոժոժը: Եվ այդժամ ձեր առջեւ հառնում է ամենակատարյալ մարդու` Ադամ-Կադմոնի կերպարը, ինչպիսին որ նա դրախտում էր` մինչ արտաքսվելը: Ադամ-Կադմոնը Եվայի համեմատ բոժոժ էր, ով հենց հանց թիթեռ ելել է նրա կողից: Հնարավոր է, որ օձը` Ադամի եւ Եվայի երկրային, սողացող էությունն է, այսինքն՝ թրթուրը:
Ռուբլյովի «Երրորդությունն» ասես պարփակված է ինչ-որ թափանցիկ, բյուրեղապակյա գնդաձեւ բոժոժի մեջ: Այստեղ հրեշտակներից յուրաքանչյուրը` Հայր-Որդի-Սուրբ Հոգին է, բայց նաեւ ժամանակն է` անցյալապագաներկան: Եռաստիճան հավերժություն: Բայց եւ ինքը՝ թիթեռը` երեք սկիզբների սիմվոլն է մի էակի մեջ: Երկու թեւերը` անցյալն ու ապագան, եւ մեջտեղի մարմինը` ներկան: Երբ թիթեռը թռչում է, նա կազմում է հավերժությունը, սակայն, ըստ երկրային ժամանակի, երբեմն մեկ օր է ապրում: Աստծո համար մեկ օրը, ասես հազար տարի, եւ հազար տարին, ասես մեկ օր:
…Եթե Սթիվեն Հոքինգը չգրավեր Քեմբրիջի համալսարանի միեւնույն ամբիոնը, ինչ որ եւ Նյուտոնը, եւ եթե նրան նույնիսկ նոր Էյնշտեյն չկոչեին, նա, միեւնույն է, հայտնի կլիներ ոչ միայն Անգլիայում: Կաթվածով երիտասարդ տարիներին ճոճաթոռին գամված, նա շարունակեց աշխատանքը տիեզերաբանությանը նվիրված դիսերտացիայի վրա եւ մեկեն համաշխարհային ճանաչման հասավ: Ծանր վիրահատությունից հետո Հոքինգը ձայնը կորցրեց: Հատուկ նրա համար կառուցված համակարգիչը թույլ էր տալիս շփվել աշխարհի հետ մեկ ստեղնի օգնությամբ: Սթիվենն այդուհանդերձ ողջ աշխարհը ոտնատակ արեց, եղավ Խորհրդային Միությունում եւ ռուս տիեզերաբան Լինդեի հետ շփվելու շնորհիվ հանգեց միանգամայն սենսացիոն եզրակացությունների: 1988 թվականին ես ներկա եմ եղել Լինդեի վերջին զեկույցներից մեկին: Լինդեն ծիծաղելով պատմեց, թե ինչպես իր տիեզերաբանական վարկածը քննարկում էին կուսկոմում: Կուսղեկավարների եզրահանգումը հիրավի ապշեցուցիչ էր` «Դե դա արդեն չափազանց է»: Այդպիսի խորիմաստ եզրակացությունից հետո Լինդեն առաջին իսկ հնարավորության դեպքում ԽՍՀՄ-ը լքեց:
Լինդեի տեսության էությունն այն է, որ Տիեզերքը գոյություն ունի, գոյություն է ունեցել եւ հավերժ գոյություն կունենա: Տիեզերքի հավերժությունը, ըստ Լինդեի տեսության, մեր ժամանակից եւ տարածությունից անդին է ծավալվում: Չէ՞ որ մեր աշխարհի ժամանակն ու տարածությունը ծնվել են մոտավորապես քսան միլիարդ լուսային տարիներ առաջ մեծ պայթյունի արդյունքում, որի հետեւանքը դարձան կաթնածիրերի, աստղերի, մոլորակների, Արեւային համակարգի եւ երկրի վրա կյանքի ծնունդը:
Իսկ ի՞նչ է այնտեղ, ժամանակի շեմի ետեւում: Այդ հարցը ֆիզիկայի եւ տիեզերաբանության մեջ արգելված է համարվում: Բոլոր բանաձեւերը գործ ունեն ժամանակի եւ տարածության հետ, իսկ եթե ժամանակ չկա, ապա խոսելու բան էլ չկա: Անդրսահմանային աշխարհի ոլորտները, ուր ժամանակն ու տարածությունը կարող են նշվել միայն հանածի նշանի կարծեցյալ թվերով, դարձան Սթիվեն Հոքինգի հետազոտությունների առարկան: Նրա եզրահանգումը լիովին անսպասելի եղավ: Մինչեւ մեր աշխարհի ծնունդը եւ սեւ խոռոչների ներսում գոյություն ունի կարծեցյալ ժամանակը: Կարծեցյալ չի նշանակում՝ անիրական: Կարծեցյալ ժամանակի կարեւորագույն հատկանիշն այն է, որ այն ոչ մի բանով տարածությունից չի տարբերվում: Ինչպես տարածության մեջ կարելի է ճամփորդել հյուսիսից հարավ եւ հարավից հյուսիս, այնպես էլ նախասկզբնական աշխարհի կարծեցյալ ժամանակի մեջ կարելի է ճամփորդել անցյալից առ ապագա եւ ապագայից առ անցյալ: Սթիվեն Հոքինգի բառերով ասած, մեր Տիեզերքը «վերջավոր է, բայց անսահման»: Դրա զուգահեռն է` երկրագնդի մակերեւույթը: Այն վերջավոր եւ տեսանելի է, բայց դրանով կարելի է անսահմանորեն ճամփորդել:
Ըստ Հոքինգի, Աստված մեր Տիեզերքին տվեց սոսկ սկզբնական պարամետրերը: Այնուհետեւ այն ինքն է արարվում: Մնում է առեղծված, թե Աստծո ինչի՞ն էին պետք այդ պարամետրերը: Որպեսզի վաղ թե ուշ հայտնվեինք մենք եւ սկսեինք Աստծուն տալ այդ հարցերը: Դրանց պատասխաններն արդեն տալիս են ոչ թե ֆիզիկոսներն ու տիեզերաբանները, այլ փիլիսոփաներն ու աստվածաբանները: Այսպես Փիլիսոփա եւ աստվածաբան եպիսկոպոս Վասիլի Ռոձյանկոն հանգեց այն եզրակացության, որ Սթիվեն Հոքինգի կարծեցյալ ժամանակը այլ բան չէ, քան նախասկզբնական նկարագրությունը դրախտի, որից մենք բոլորս զրկվել ենք առաջին պայթյունի պահին եւ առ որը վաղ թե ուշ կվերադառնանք:
Արդյո՞ք կամենում էր, թե՞ ոչ Սթիվեն Հոքինգը, բայց նրա աշխատությունները ամենաանսպասելի կերպով տիեզերաբանությունը մոտեցրին ապոֆատիկ (հուն.՝ ժխտական) աստվածաբանությանը: Ապոֆատիկները համարում են, որ նախասկզբնական աստվածային իրականությունը չի կարող արտահայտվել մեր աշխարհի պատկերներով, եւ այդ պատճառով նկարագրությունը տրվում է «չէ» մասնիկով: Աստված աստղ չէ, նյութ չէ, հավերժություն չէ, երկինք չէ եւ այլն: Կարծեցյալ ժամանակն էլ նույնպես գոյություն ունի լոկ հանածի նշանով նկարագրություններում: Ավելորդ անգամ մենք համոզվեցինք, որ իմացության գործընթացը միասնական է: Եվ չի կարելի բնական գիտությունները զատել կրոնից եւ հումանիտար խնդիրներից: Պարզ է, որ կա ինչ-որ անդրսահմանային մի բան: Այժմ այդ անդրսահմանայնությունը որսված է Սթիվեն Հոքինգի տիեզերաբանության ցանցում:
Վասիլի Ռոձյանկոյի փիլիսոփայությունն ու աստվածաբանությունը եզրափակում է 20-րդ դարի ռուսական ուղղափառ միտքը: Երկար ժամանակ այն քրիստոնեական մտքի միակ աղբյուրն էր միլիոնավոր մարդկանց համար, որ ընդմեջ խլացուցիչների լսում էին նրա քարոզները Բի-բի-սիով: Այժմ մենք Բի-բի-սին լսում ենք առանց որեւէ խլացուցիչի, բայց այսօր չկա այն մտածողը, ով իր թափով եւ մեծությամբ համազոր է Վասիլի Ռոձյանկոյին: Նրա հիմնական աշխատությունը, որն առանց չափազանցության կարելի է մեծ կոչել, մեզանում համարյա աննկատ մնաց, քանզի արդի հասարակությունը աստվածաբանության հետ կապ չունի: «Տիեզերքի քայքայման տեսությունը եւ հայրերի հավատը» կառուցված է բավական սրամիտ վարկածի վրա, որը սուրբ Բարսեղ Կեսարացու հայտնությունները կապում է արդի տիեզերաբանության նորագույն ձեռքբերումների հետ:
Այսօր լուրջ գիտության մեջ ոչ մեկին կասկած չի հարուցում այն, որ մեր տիեզերքը ծագել է Մեծ պայթյունի հետեւանքով: Հաշված վայրկյանների ընթացքում գնդասեղի մեծություն ունեցող լույսի փոքրագույն թանձրուկից հայտնվեցին տարածությունը, ժամանակը, բոլոր քիմիական գոյացությունները, որոնցից բաղկացած ենք մենք, աստղերը, մոլորակները, կաթնածիրերը` մի խոսքով, ողջ աշխարհը: Իսկ ի՞նչ էր մինչ այդ: Ֆիզիկական տեսանկյունից այդ հարցն իմաստ չունի, քանզի «մինչ այդ» չկար ոչ տարածություն, ոչ ժամանակ, ոչ նյութ, ոչ էներգիա: Ֆիզիկոսներն ու տիեզերաբանները այդ դեռեւս ի հայտ չեկած աշխարհի վիճակը կոչում են սինգուլյարություն (տարօրինակություն): Իրոք տարօրինակ է: Եթե ոչինչ չի եղել, ապա ինչի՞ց է ամեն ինչ ծագել: Դեռ սուրբ Թովմա Աքվինացին բերում էր Աստծո գոյության ապացույցի առաջին փաստարկը: Ոչնչից ոչինչ չի ծնվում: Ուրեմն, կա ինչ-որ «ամենայն ինչ», ինչից ծնվել է մեր աշխարհը, եւ այդ «ամենայն ինչը» հենց Աստված է: Եպիսկոպոս Վասիլի Ռոձյանկոն համարում էր, որ Մեծ պայթյունն այլ բան չէ, եթե ոչ պատվիրազանցությունը: Աշխարհի եւ մարդու անջատումն Աստծուց, Դրախտից արտաքսումը: Իսկ դրախտ է հենց այն նախաստեղծ սինգուլյարությունը, որտեղ չկա երկրային ժամանակը, տարածությունը, էներգիան եւ նյութը: Դե ուրեմն ի՞նչ կա այնտեղ: Նկարագրելու համար այն, թե ինչ կա այնտեղ, բոլոր ժամանակների սահմաններից դուրս՝ Ռոձյանկոն դիմում է անտիկ մեծագույն փիլիսոփա Պլոտինոսի աշխատություններին: Ահա թե ինչ է գրում Պլոտինոսը նախաստեղծ դրախտի մասին իր «Մտային գեղեցկություն» տրակտատում. «Ամենայն ինչ այնտեղ երկինք է, եւ երկինքը նույնպես երկինք է, ինչպես նաեւ ծովը, կենդանիները, բույսերը եւ մարդիկ: Ամեն ինչ այնտեղ թափանցիկ է, եւ չկա ոչինչ մութ եւ անթափանց, եւ ամենայն ինչ պարզ է եւ տեսանելի ամենքին եւ ներսում, եւ բոլոր կողմերից: Քանի որ լույսն ամենուր հանդիպում է լույսին: Եվ արեւը, որը շողում է այնտեղ, իր մեջ է ներառում բոլոր աստղերը, եւ յուրաքանչյուր աստղ արեւ է եւ ամենայն աստղերը»: Եվ այդ ամենը՝ գնդասեղի չափ լույսի թանձրուկում: Սակայն չմոռանանք, որ այդպիսի թանձրուկ է պատկերանում մեզ Դրախտը մեր երկրային Աստծուց անջատ աշխարհից, ուր կա տարածություն եւ ժամանակ: Իսկ այնտեղ՝ Դրախտում, չկա ոչ մեր ժամանակը, ոչ մեր տարածությունը: Այնտեղ հավերժությունն է, որ մեզ ոչինչ է պատկերանում:
Բայց եթե անջատումն ու մեղանչումը միաժամանակ մեր աշխարհի արարումն են, ապա ինչպիսին է մարդու սերը այդ անսահման վիթխարի տիեզերքում: Առանց մարդու նույնիսկ այդ անջատ Տիեզերքը չէր կարող գոյություն ունենալ, քանի որ Աստծուց այն հեռացել էր եւ, այդպիսով, լիովին կանհետեր, տեսադաշտից դուրս կլիներ: Նա գոյություն ունի եւ լիովին չի կործանվում այն պատճառով, որ մարդն այն տեսնում է: Եվ որքան կատարյալ լինի հոգեւոր տեսողությունը, այնքան այս աշխարհը հեռու կլինի կործանումից եւ մոտ կլինի Աստծուն, քանզի նույնիսկ մեղանչման մեջ մարդը մնում է մի էակ, որ ստեղծվել է ըստ Աստծո պատկերի եւ նմանության։
Ուղղափառ պատարագն այլ բան չէ, քան մեր աշխարհում նախաստեղծ դրախտի մշտատեւ վերականգնումը, եւ որը գոյություն ունի բոլոր դարերի, բոլոր ժամանակների սահմաններից անդին:
Այսօր միանգամայն ակնհայտ է, որ ժամանակակից ֆիզիկայի եւ տիեզերաբանության ճգնաժամը, որ դեմ է առել սեւ խոռոչի սինգուլյարությանը, վաղուց լուծված է Ֆլորենսկու աշխատություններում եւ հաղթահարված է Ռոձյանկոյի գրքում: Ֆիզիկան եւ տիեզերաբանությունը մեծագույն հաջողությունների են հասել, պատասխանելով «ինչպես է» կառուցված աշխարհը հարցին, սակայն միայն փիլիսոփայությունը, աստվածաբանությունը եւ գրականությունը կարող են պատասխանել՝ «ինչու»: Վասիլի Ռոձյանկոյի պատասխանն ինձ ոչ միայն համոզիչ է թվում, այլ նաեւ ճիշտ: Մարդը տիեզերքում այն բանի համար է, որ այն չկործանվի: Իսկ Տիեզերքը՝ այն բանի համար, որպեսզի լինի մարդը:
20-րդ դարի այլմոլորակայինները
…Պրուստն այդպես էլ մնաց 20-րդ դարի մեծագույն առեղծվածը: Նրան փորձել են մոտենալ թե Ֆրեյդի բանալիներով, եւ թե զանազան փիլիսոփաների` Բերգսոնից եւ Հայդեգերից մինչեւ Դերի եւ Մամարդաշվիլի` բազմատոննանոց հատորներով: Ամեն ինչ ապարդյուն է: Շատ ավելի դժվար է հասկանալը մագնիսականությունն այդ արձակի, որը շարադրում է՝ առանց շարադրելու, պատմում է՝ առանց պատմելու, ամեն ինչ նկարագրում է՝ ոչինչ չնկարագրելով, եւ խորհրդածում է՝ առանց խորհրդածելու:
Ոչ ոք չգիտի, թե ինչու սերնդեսերունդ իրենց համար հայտնաբերում են Պրուստի արձակը եւ չեն կարողանում դրանից կտրվել: Պրուստն իր սենյակը խցանապատում էր, որպեսզի ավելորդ ձայներն իրեն չխանգարեին: Սենյակում միշտ տիրում էր կիսախավարը: Գրողը մեկ այնքան էր մրսում, որ ատամն ատամի վրա չէր գալիս, կամ նրան տանջում էր բուխարուց եկող անտանելի ջերմությունը: Այդ երկվության մեջ նրա ողջ կյանքն է: Նա սիրում է՝ առանց սիրելու, տառապում է՝ առանց տառապելու, խորհրդածում է՝ ասես առանց մտածելու: Նրա արձակից խլացնող, արբեցնող լռություն է ծորում: Միայն գրականագետներն են ունակ որսալու սուժեների կղզյակներ Պրուստի շարահյուսական ջրապտույտներում: Նրան ընթերցում ես՝ տեղնուտեղը մոռանալով կարդացածը, սակայն այնուհետեւ, հաջորդ հատորներում, հանկարծ նույն ջրապտույտը քեզ ի սկիզբ է բերում: Եվ այդժամ Պրուստ ընթերցելը՝ արդեն մոռացություն չէ, այլ՝ հիշողություն:
Ինչ-որ տեղ սալոնային հայելիների արտացոլքերում կորչել է Ալբերտինա անունը: Ոչ մարդ, ոչ կերպար, այլ հենց անուն, որ ահագնանում է ինչ-որ մանրամասներով, այն բանի համար, որ ինչ-որ պահի դարձյալ փշրվի հայելային հազարավոր բեկորների:
Պրուստը իմպրեսիոնիստ է, եւ դրանով շատ բան է ասված: Իմպրեսիոնիստներին հետաքրքրում էին միայն լրացուցիչ գույները: Ոչ թե կապույտն ու կարմիրը, այլ այն, ինչ ծնվում է կապույտի եւ կարմիրի շփումից։ Նույնը կարելի է ասել եւ զգացմունքների մասին: Պրուստը դրանք չունի, ինչպես եւ բառիս ընտել իմաստով գույն չկա Մոնեի կտավներում: Երկու զգացողություն փոխհպվում են, եւ ինչ-որ երրորդ բան է մի ակնթարթ ծնվում, որպեսզի տեղնուտեղն անհետանա, հանց միրաժ: Որպեսզի շոշափելի դարձնի Պրուստի կենսագրությունը, Անդրե Մորուան հիշում է նաեւ Դրեյֆուսի գործը, եւ Պրուստի սիրահարվածությունը մի մարկիզի, ում նա վերագրել էր Ալբերտինայի դիմագծերը: Խոսվում է նաեւ գրողի տենդով, ասթմայով հիվանդանալու, բույրերի հանդեպ ալերգիայի մասին: Բայց տարօրինակ է, որ բոլոր այդ մանրամասները թվում են սոսկ Պրուստի արձակի շարունակությունը: Նույնիսկ, ոչ թե շարունակությունը, այլ դրանց վերապատմումը:
Հնարավոր է, որ աշխարհում գոյություն ունեն սխրագործներ, ովքեր ծայրեծայր կարդացել են Պրուստի բազմահատոր էպոպեան: Ինձ երբեք դա չի հաջողվել: Ի դեպ, չէ՞ որ մի անգամ Ալեն Բոմբարը ռեզինե նավակով կտրել է օվկիանոսը: Ճիշտ է, երկրորդ փորձի ժամանակ զոհվեց: Նավակը մնաց, իսկ Բոմբարն անհետացավ: Ճիշտ նույն կերպ անհետանում է ընթերցողը, լուծվելով Պրուստի օվկիանոսում: Մի անգամ ես կարդում էի Պրուստի մասին Մամարդաշվիլիի դասախոսությունները: Դրանք ինձ Պրուստի էպոպեայից երկար թվացին: Պրուստը հրահրում է հավերժության եւ անվերջության:
Նա այնքան զգայուն էր, որ արդեն ոչինչ չէր զգում եւ մեզ փոխանցել է կյանքի այդ կիսաուշակորույս զգացողությունը, երբ ամեն ինչ գահավիժում է անհատակ լռության մեջ, կամ ցրվում է հուշերի հոսքում առ այն, ինչ եղել է եւ չի եղել: Պրուստի դեպքում երազը հիշողությունից չի զանազանվում: Անհնար է հասկանալ, եղե՞լ է, կա՞, թե՞ լինելու է, թե՞ երբեք չի եղել եւ չի լինելու այն, ինչի մասին նա պատմում է, ավելի ճիշտ, անրջում է:
Համարվում է, որ Պրուստ թարգմանելը շատ դժվար է: Ես նրան կարդացել եմ երկու միանգամայն տարբեր թարգմանությամբ, եւ դա, միեւնույն է, Պրուստ էր: Ինչ-որ մեկը Պրուստի գաղտնիքը փնտրում է աստվածաշնչյան արմատներում. Պրուստի մայրը հրեուհի էր, իսկ նրան նա աշխարհի երեսին ամենից շատ էր սիրում: Նրան եւ տատին: Սակայն Աստվածաշունչը կարճառոտ է: Այնտեղ ամեն մի նախադասության մեջ հազարամյակներ են: Իսկ Պրուստի համար մի անթարթը, հանց հազար տարի: Նա անդրշիրիմյան կյանքին չէր հավատում, ասելով, որ ուղեղի հետ մահանում է եւ հոգին: Արդյո՞ք դրանից չէ այսքան վաղանցուկ եւ փխրուն կյանքի ամեն մի ակնթարթը մինչ անվերջություն ձգելու նրա մոլեգին ծարավը: Պրուստը ողջ կյանքում մահանում էր, այդ պատճառով է նրա արձակում կենաց ակնթարթի այդչափ սուր զգացողությունը: Ոչ թե յուրաքանչյուր ակնթարթի, այլ մեն միակի, որը նա ձգել է իր նրբին արձակի հազարավոր էջերով մեկ:
Պրուստը կենսագրություն չունի, կյանքը չափազանց կոպիտ է նրա համար: Նա նրանում երբեք չի ապրել: Փոխարենը՝ ապրում է իր արձակում:
… Այսօր միանգամայն պարզ է դառնում, որ 20-րդ դարի բանաստեղծներից շատերը իրականում ապրել են 21-րդ դարում: Պատահական չէ, որ Վելիմիր Խլեբնիկովն իրեն «բուդետլյանին էր» անվանում: Նա իսկապես այլ դարաշրջանի պոետ դարձավ: Մայակովսկին չափազանց լավատեսորեն նրան կոչեց բանաստեղծ բանաստեղծների համար, քանզի այդպիսիք էին երեւի թե ինքը՝ Վլադիմիր Վլադիմիրովիչը եւ մեկ էլ գուցե ֆուտուրիզմի գծով նրա մի քանի ընկերները: 20-րդ դարում բանաստեղծները շրջանցեցին նրան: Իսկ ահա պոեզիան նրան չի կարող շրջանցել: «Յա լյուբոչ, լյուբիմի, լյուբանոյ»,- շշնջում էր բանաստեղծը: Ոչ մի արձագանք: Սեր առ Խլեբնիկովը չկար եւ չէր կարող լինել: Այժմ էլ այն չկա: Որովհետեւ նրա պոեզիան խախտում է ինտելեկտուալ անխռովությունը, այստեղ մենք դեմ ենք առնում տիեզերական եկվորի բարձրագույն բանականությանը, թեպետ քաջ հայտնի է, որ բանաստեղծը ծնվել է վոլժյան հովտամասում Աստրախանի մոտ Ստավկա գյուղակում, եւ մահացել է Սանատալովո գյուղում:
Ինչ-որ շատ նրբին եւ անպատկերացնելի խորունկ մի բան է, ուր ճերմակությունը հանգավորվում է ցավի հետ: Այդպիսի նուրբ հնարքները Խլեբնիկովի պոեզիայում բազում են: Այստեղ նույնիսկ սյուրռեալիզմ կամ աբսուրդ չէ, այլ ինչ-որ բան, որ սահմաններից անդին է: Դե էլ ով կարող էր այսպիսի բան ասել Պուշկինի մասին.
Ա իզ Պուշկինա տրուպով կումիրնիխ
Պուշեկ նադելաեմ սնա
Կուռքային կամ պաշտամունքային դիակները` դե, դեռ մի կերպ կարելի է հասկանալ, իսկ ահա երազի թնդանոթները` դա արդեն անդրսահմանային է: Դե այո, կա անսթափ քնի հեռավոր զուգահեռը` «թնդանոթով էլ չես արթնացնի», բայց չէ՞ որ Խլեբնիկովինը երազի թնդանոթներն են: Ինչ-որ միանգամայն հակառակ մի բան: Նրա պոեզիան բազմապլան է, ինչպես ճապոնական մանրանկարը, եւ տեղադրված է ինչ-որ այլ տարածության մեջ.
Նրա պոեզիան շատ է նման Դեբյուսիի «Մեհյաններին»: Դեբյուսին` նրբագույն անցումների եւ դեռ չօրինականացված հնչերանգների երաժշտությունն է:
Ընդ որում, արդեն սկսվել էր համաշխարհային սպանդի արհավիրքը: Խլեբնիկովը զարմանալի մի բանաստեղծություն է գրում, որտեղ պատերազմը վերածվում է մայրերի եւ մանկանց մարտի.
Պուստ նետ եսչո վոյսկ մատերեյ
Օ պուլեմյոտի իզ մլադենցեւ
Ասես Միքելանջելոյի որմնանկարներում երկնքով մեկ սուրում են «ամպերն արգանդային մանկական ոտքերի»: Ամենաարձակ ժամանակակից վիրտուալ ֆանտազիա՝ համակարգչային գրաֆիկայի համար: Այսօր պարզ է, որ բանաստեղծը կլիպներ էր գրում, ուր հեռուստաէկրանի վրա մանուկը հեշտությամբ փոխակերպվում է թնդանոթի, իսկ թնդանոթը` մանկան:
Այսօրվա ընթերցողը այդպես էլ չզորեց հասնել հանճարեղ Վելիմիրին: Սակայն բանասերները նրան արդեն սիրում են: Թվում է, փոքր-ինչ եւս, եւ Խլեբնիկովը կդադարի լինել ռուսական պոեզիայի տիեզերական հյուրը:
Այսօր պարզ է դառնում, որ Խլեբնիկովը եկել է մեզ մոտ այլ տեսողությամբ: Նա նայում էր երկնքին ոչ թե ներքեւից վերեւ, այլ վերեւից ներքեւ: Երկիրը նրա համար երկինք էր, իսկ երկինքը՝ պատվանդան:
… Թվում է, թե համաշխարհային դիցաբանությունը հագեցած է պերսոնաժներով, որոնց նույնիսկ ուսանողներն ունակ չեն հիշելու: Եվ, այդուհանդերձ, 20-րդ դարը նոր առասպելներ է ստեղծել: Ոչ ոք չգիտե, թե ով է հորինել Վեներային եւ Ապոլոնին, փոխարենը՝ բոլոր նորմալ երեխաները գիտեն, որ երկնքում կորսված փոքրիկ մոլորակի վրա ապրում է Փոքրիկ իշխանը, ու կան նաեւ Գառնուկը եւ Վարդը: Եվ թեպետ բոլորին հայտնի է, որ այդ հերոսներին հորինել է օդաչու Անտուան դե Սենտ-Էքզյուպերին, ոչ ոք այդ հերոսներին չի ընկալում՝ որպես երեւակայության ծնունդ: Զարմանալի բան կատարվեց` հեղինակը մտավ իր աստվածների պանթեոն։ Համանման մի բան կատարվեց Ռուսաստանում Ալեքսանդր Գրինի հետ: Գրինը եւ Ալիքների վրայով վազողը, Գրինը եւ Ասսոլը բնակվում են միեւնույն տարածության մեջ: Նոր առասպել կարող է ստեղծել միայն երկնից ընտրյալը: Էքզյուպերին, բառիս բուն իմաստով, երկնային մարդ էր: Նա սովորեց թռչել ավիացիայի արշալույսին, երբ ինքնաթիռները դեռ ձեռքով էին կառավարվում, իսկ օդաչուների մեծ մասը կործանվում էր: Վերեւից երկրին նայելով, Անտուանն ապշում էր մեր մոլորակի անբնակությունից: Ամենուր անտառներ են, լեռներ, անապատներ, ծովեր, իսկ կյանքը խռնվում է գետերի նեղ ժապավենների մոտ: Դե ուրեմն ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Անապատ անունով տարածքը: Նա թռչում էր անապատի վրայով թե խաղաղ ժամանակ, եւ թե պատերազմի օրոք, մինչեւ որ հալվեց ոչ այն է՝ երկնքում, ոչ այն է՝ ավազուտներում, ոչ այն է՝ ծովային տարերքում: Չէ՞ որ «Փոքրիկ իշխանն էլ» յուրահատուկ հոգեւոր միրաժ է անապատում: Անապատում, բիբլիական մարգարե Եզեկիելի նման, Էքզյուպերին հանդիպեց իր հրեշտակին` Փոքրիկ իշխանին: Հրեշտակը նրան պարգեւեց 20-րդ դարի գլխավոր պատվիրանը. «Մենք պատասխանատու ենք բոլորի համար, ում ընտելացրել ենք»:
Գառնուկն ու Վարդը` հինավուրց կաթոլիկական սիմվոլներ են: Գառնուկը` Հիսուս, եւ Աստվածամայրը` Վարդ: Դե եւ ինքը՝ Փոքրիկ իշխանը, նման է մանուկ Հիսուսի ռեինկարնացիային: Չմոռանանք, որ Էքզյուպերին գոյում է ոչ ինքն իրենով, այլ ազնվական «դե» մասնիկով, Անտուան դե Սենտ Էքզյուպերի: Այդ պատճառով էլ նրա Հիսուս` Իշխան է:
Փոքրիկ իշխանը միայնակ չէ: Չէ՞ որ կա նաեւ Յանուշ Կորչակի արքա Մատիուշ 1-ը, ով իր փոքրիկ իշխանների հետ այրվեց գերմանական համակենտրոնացման ճամբարի վառարանում: Այն տարիներին, երբ Էքզյուպերին ստեղծում էր իր Փոքրիկ իշխանին, Ֆրանսիայում թափ էր հավաքում եւ իշխում էր սեւ վեպը, որն այժմ Ռուսաստան է հասել Սորոկինի եւ Լիմոնովի արձակում: Մեր բախտը բերել է, որ սկզբում մենք կարդացել էինք Էկզյուպերիի արձակը: Բարին միշտ խոցելի է եւ պաշտպանված չէ, ինչպես մերկ Քրիստոս խաչի վրա, ում շուրջ ծղրտում եւ հռհռում է հռոմեական զինվորականությունը: Բայց ինչ-որ այնպես ստացվեց, որ Էքզյուպերիի վրա չհամարձակվեցին քմծիծաղել նույնիսկ ամենաանուղղելի սրախոսները: Ժամանակը նրան ոչ մի վնաս չհասցրեց, որովհետեւ նրա արձակն ամենահուսալի պաշտպանության տակ է: Նրան սիրում են երեխաները: Իսկ «եթե չլինեք հանց երեխաները, չեք մտնի Աստծո արքայությունը», ուր իշխում են Փոքրիկ իշխանը եւ նրա հավատարիմ առաքյալ Անտուան դե Սենտ Էքզյուպերին: Նրա արձակը լեցուն է կողմնացույցների սլաքների եւ այլ ավիացիոն հարմարանքների նկարագրություններով: Եվ զարմանալի չէ, չէ՞ որ այդ սլաքների ուղղությունից է հաճախ կախված կյանքը: Այսօր ժամացույցների եւ կողմնացույցների սլաքները ակներեւաբար շեղված են փրկության ազիմուտից: Զարմանահրաշ անբաժան երրորդություն` Օդաչու, Իշխան եւ Գառնուկ` ինչ-որ զուգահեռ աշխարհներում, որ գնալով ավելի քիչ են առնչվում մեզ հետ: Սակայն չմոռանանք, Անտուանը ռոմանտիկ չէ, այլ խիզախ ռազմական օդաչու: Նրա բարությունը թուլությունից չէ, այլ` ուժից: Քաղաքակրթությանը հատուկ է մոլորվելը, այդ պատճառով, բոլոր նրանց համար, ովքեր անապատում աղետ են ապրում, վստահելի ուղեցույց ունեն` «Փոքրիկ իշխանը»:
Այդ օդաչու-պայծառատեսի արձակում ինչ-որ անհաղթահարելի գաղտնիք կա: Նրա անապատային եւ երկնային տեսիլքների ճշմարտացիությունն ավելին է, քան գեղարվեստական երեւակայությունը: Նա գաղտնատես է եւ գաղտնահանդիսատես: Նրան կարելի է լսել ուրիշի պատմածով, ինչպես ավանդություն եւ լեգենդ, կամ ծայրեծայր կարդալ, բայց անհնար է մոռանալ:
Վարդը, որ ջրում է Իշխանը անկենդան տիեզերական անապատում, դա գերբ է, էմբլեմ եւ օրիֆլամ (ոսկեհուր դրոշ), իսկ գուցե եւ դարի սրբապատկերը: Այնպիսիներին, ինչպիսին Էքզյուպերին է, Դանիիլ Անդրեեւը կոչում էր Ավետաբերներ: Կարելի է եւ այդպես: Չէ՞ որ Ավետարանը թարգմանաբար նշանակում է՝ «Բարի ավետիս»: Բարի ավետիսը գալիս է առ մարդիկ, երբ նրանք շատ ու շատ վատ են: Գալիս է ժամանակին: Իսկ ահա Ավետաբերների հեռացումը միշտ ժամանակից շուտ է: Նրանք մեկնում են, որպեսզի գան ընդմիշտ: