– Օրեր առաջ նշեցինք Հայաստանի անկախության տոնը: Անկախությունը, թերեւս, նշանակում է, որ պետք է անկախ լինենք նաեւ տնտեսական առումով: Իհարկե, խոսքը փակ շուկայական համակարգ ունենալու մասին չէ: Ձեր կարծիքով, 1991 թվականից ի վեր որքանո՞վ է մեզ հաջողվել տնտեսապես անկախ լինել:
– Անկախ տնտեսություն ձեւավորել մեզ չի հաջողվել, եւ նման անհրաժեշտություն ես չեմ տեսնում: Հակառակը` գլոբալիզացիայի գործընթացների զարգացման ներքո մենք պետք է ներգրավվենք համաշխարհային տնտեսությանը, որոշակի իմաստով կորցնելով նաեւ որոշ անկախության տարրեր` հօգուտ գերազգային շահերի: Բայց ես հասկանում եմ հարցի ենթատեքստը. եթե նայենք այն տեսանկյունից, թե որքանով է Հայաստանի տնտեսությունը կախյալ օտարներից, ապա, ցավում եմ, բայց այս իմաստով, դուք ճիշտ եք: Անկախության ձեռքբերումից հետո մենք շատ հեռու չենք գնացել եւ լիարժեք անկախություն ձեռք չենք բերել: Կան երկրներ, որոնք շատ ավելի կախյալ են, քան մենք, բայց բոլոր առումներով շատ ավելի արդյունավետ են, քան մենք: Խնդիրը շատ ավելի խորքային է: Օրինակ, թեեւ շատերին դուր չի գալիս, բայց ինձ շատ է դուր գալիս, որ Ռուսաստանի հետ ունենք տնտեսական եւ քաղաքական ֆունդամենտալ հարաբերություններ:
– Բայց չէ՞ որ ռուսական կամ այլ երկրի կապիտալի հետ Հայաստան է թափանցում նաեւ այդ երկրի կառավարման կուլտուրան, եւ թելադրողը դառնում են նրանք: Միայն Ձեր նշած ռուսական կապիտալով աշխատող ընկերությունների թիվը հասնում է արդեն 1300-ի, իսկ կապիտալի չափն անցնում է մոտ 3 միլիարդ դոլարից:
– Դա շատ լավ է, ավելին` հրաշալի է: Այ, օրինակ, Հայ-ռուսական սլավոնական համալսարանը, որը միջպետական ինստիտուտ է: Այստեղ մենք գործում ենք Ռուսաստանի Դաշնության կրթական չափանիշներով, սա մրցակցության հրաշալի օրինակ է: Անուններ չեմ ուզում տալ, բայց համեմատեք մեր ինստիտուտի զարգացման դինամիկան այլ բուհերի հետ, կհամոզվեք, որ սա ամբողջությամբ հաջողված ծրագիր է` ամբողջությամբ հայ ժողովրդի շահերի ներքո:
– 1999 թվականից մինչ այժմ Հայաստանում որեւէ բարեփոխում չի իրականացվել, այնինչ մեծ շանսեր ունեինք դրա համար: Ձեր կարծիքով` անցած ավելի քան 10 տարիներին չե՞նք ունեցել որեւէ ձեռքբերում:
– Եկեք վերլուծենք, թե ինչ ենք մենք արել 19 տարում: Ոչի՛նչ, ըստ էության` միայն մեյմունություն: 19 տարի ձախողվել ենք ու պարտվել ենք պատմությանը: Մենք դեռ շանսեր ունենք լավ երկրում ապրելու, բայց հիմա հայտնվել ենք մի դժվարագույն վիճակում, որից եթե դուրս չգանք, արդեն համակարգային մուտացիայի ենք ենթարկվում, որը կլինի այլեւս անշտկելի: Անկախացումից հետո մենք գնացինք շուկայական տնտեսության ստեղծման ճանապարհով, բայց ի՞նչ ստեղծեցինք: Եթե 2010 թվականը համեմատենք 1991-ի հետ` կտեսնենք, որ բոլոր չափորոշիչներով հիմա առավել ոչ շուկայական ենք, քան այն ժամանակ: Մեր մեծագույն սխալների արդյունքում այսօր կանգնել ենք դեմոգրաֆիկ լրջագույն խնդիրների առաջ, մենք վաղուց արդեն ոչնչացող ազգերի ակումբի անդամ ենք: Մենք այսօր գտնվում ենք շարունակական միգրացիայի դաշտում: Ես չեմ ուզում վախեցնել, բայց մենք այսպես կկործանենք մեր ապագան: Նման տեմպերով շարունակելու դեպքում կարող է՝ 30-40 տարի հետո Հայաստանի Հանրապետություն այլեւս չլինի, ու ոչ թե սխալ տնտեսվարման կամ ինչ-ինչ այլ սխալների համար, այլ կարող է այստեղ արդեն մարդ չմնա: Սա վերաբերում է նաեւ Ղարաբաղին: Եթե չգտնենք պատճառը, թե ինչո՞ւ են մարդիկ լքում իրենց երկիրը, ու չփոխենք այս մոդելը, մենք կգնանք կործանման: Այսօր ունենք նեոօլիգարխիկ կամ նեոճորտատիրական հասարակարգ: Օրինակ, վարձու աշխատողները ոչ մի առումով պաշտպանված չեն Հայաստանում: Եթե նրանք գործատուի բոլոր, այդ թվում՝ նաեւ քաղաքական հանձնարարականները չկատարեն, ապա կզրկվեն աշխատանքից, նրանց ցանկացած պահի գործատուն կարող է շպրտել դուրս, դրա համար էլ մարդիկ դառնում են ճորտեր: Դրա համար էլ մենք հիմա շատ ավելի հուսալքված հասարակություն ունենք, քան 91 թվականին:
– Այսօր Կենտրոնական բանկը սեփական պահուստների հաշվին կարողանում է դրամի փոխարժեքը քիչ թե շատ կայուն պահել: Արդարացվա՞ծ եք համարում այս քայլը:
– Այսօրվա ամենամեծ խնդիրներից մեկը դա է, ինչին ես խիստ բացասական եմ վերաբերվում: Մենք պետք է այդ հարցը վաղուց լուծած լինեինք: Բայց ամբողջ խնդիրն այն է, որ այս պահին դա լուծել հնարավոր չէ, քանի որ շուկայական կարգավորման համար ինստիտուտներ չունենք, Կենտրոնական բանկն այլ ելք չունի եւ ստիպված է դիմել այդ քայլին: Ես էլ այնտեղ նստած լինեի, նույն սխալները ես էլ թույլ կտայի: Մենք անցած 19 տարիներին չենք հասցրել ստեղծել անհրաժեշտ ֆինանսական միջնորդության ինստիտուտներ, անհրաժեշտ կապիտալի շուկա եւ այլն: Այստեղ շատ խնդիրներ կան` սկսած քաղաքականից, վերջացրած մասնագիտականով:
– Իբրեւ հակաճգնաժամային ծրագիր, ՀՀ կառավարությունը միջազգային շատ կառույցներից բավականին բարձր տոկոսադրույքներով վարկեր ներգրավեց եւ դրանց միջոցով ներդրումներ արեց այս կամ այն ձեռնարկությունների կապիտալում, որոշ դեպքերում՝ նաեւ որոշակի բաժնեմաս ունենալով: Ըստ Ձեզ, որքանո՞վ էր ճիշտ կառավարության այլ քայլը, եթե նկատի ունենանք, որ գոյություն ունի բանկային համակարգ, որտեղ, թերեւս, ռիսկերն ավելի լավ կգնահատվեին, եւ չէր ստեղծվի այն իրավիճակը, ինչը կա հիմա: Հայտնի է, որ բացահայտվեցին դեպքեր, երբ վարկ էր տրամադրվել այնպիսի ընկերությունների, որոնք մի քանի ամիս անց դադարեցրին իրենց գործունեությունը, կամ գումարներն օգտագործեցին այլ նպատակներով:
– Չգիտեմ, թե այդ գումարները ինչպես են օգտագործվել, բայց ամենապրիմիտիվ բանն ասեմ: Եթե այդ ներգրավված փողերը բաժանեին մեր բնակչությանը հավասարաչափ, հաստատ արդյունքն ավելի լավ կլիներ: Մենք կընդլայնեինք պահանջարկը շուկայում, մարդիկ կգային այդ գումարներով շուկա եւ ձեռք կբերեին ինչ-ինչ ապրանքներ ու դրանով տնտեսական աճ կապահովեին: Իհարկե, նման բան չի կարելի անել, բայց այն, ինչ արվեց, շատ ավելի քիչ արդյունավետ էր, քան այն, ինչ ես ասացի: Եթե հարցին մոտենանք այն տեսանկյունից, թե պե՞տք էր արդյոք ներգրավել այդ միջոցները, ապա, իհարկե, պետք էր, որովհետեւ այդ խորը ճգնաժամից դուրս գալը շատ լուրջ էր: Մենք այսօր էլ շարունակում ենք մնալ խորը ճգնաժամի մեջ, այս տարվա օգոստոսին ունեցել ենք 3,1 տոկոս աճ, բայց դա ունեցել ենք նախորդ տարվա 14,4 տոկոս անկման բազայի վրա: Մենք դեռ շատ հեռու ենք 2008թ. ցուցանիշից: Թվում է, թե Հայաստանը համաշխարհային շուկայի հետ կապ չունի, բանկային համակարգն օտարերկրյա բանկերից ներգրավված պարտավորություններ չունի, կապիտալի շուկա չունենք, որ արժեզրկվեին արժեթղթերը, մնում է ընդամենը երկու կարեւորագույն գործոն: Առաջինը դա այն ապրանքների գների անկումն է, որն արտահանվում է Հայաստանից, եւ ապա` տրանսֆերտների եւ ներդրումների կրճատումը: Այսինքն` այս գործոնները էկզոգեն էին, եւ ընդամենն ապացուցվեց, որ ոչ թե աշխարհում տեղի ունեցած ճգնաժամը մեզ դիպչեց, քանի որ մենք եւս աշխարհի մի մասնիկն ենք, այլ ստացվեց, որ ինստիտուցիոնալ համակարգը, որի անունն է՝ Հայաստանի Հանրապետություն, բացարձակ անպաշտպան էր դրսից եկող շոկերի նկատմամբ: Հենց սա՛ է մեր հիմնախնդիրը:
– Արդեն 8 տարի է` զբաղվում եք գիտական-կրթական գործունեությամբ: Դրանից առաջ մասնակցել եք երկրի տնտեսական կառավարմանը` զբաղեցնելով տնտեսական ոլորտի ղեկավարի պաշտոնը: Ցանկություն չկա՞ դասախոսական աշխատանքից վերադառնալու նորից նախկին գործունեությանն ու ուղղակի մասնակցություն ունենալու Հայաստանի ֆինանսաբանկային համակարգի կառավարմանը:
– Վերջին տասը տարվա ընթացքում ես զբաղվել եմ շատ ակտիվ խորհրդատվական եւ գիտահետազոտական աշխատանքներով, նաեւ՝ դասախոսական աշխատանքով տարբեր երկրներում, որը շատ լավ վարձատրվող եւ շատ շնորհակալ աշխատանք է: Ավելին ասեմ, շատ հետխորհրդային երկրներում փորձարկվել եւ ներդրվել են բազմաթիվ իմ մշակումներից եւ առաջարկներից, որոնք այստեղ պահանջարկված չեն: Ցավում եմ, որ շատ երկար ժամանակ ստեղծած իմ հետազոտությունները, գիտական առաջարկները պահանջարկված չեն մեզանում, որովհետեւ, երբ ընտրված է այլ հայեցակարգ, այդ հայեցակարգի մեջ ներդնել ինչ-որ օտարածին տարր չի կարելի: Եթե մենք իսկապես նպատակ ունենանք դիմակայելու գերիշխող դիրք ունեցող բիզնես սուբյեկտների բացասական ազդեցությանը եւ ներդնելու այնպիսի համակարգային լուծումներ հարկային, բյուջետային, հակամոնոպոլային քաղաքականության դաշտում, որպեսզի իսկապես լուծվի այս խնդիրը, այստեղ իսկապես կարելի է աշխատանք տանել: Բայց ես չեմ հավատում, որ մենք այսօր պատրաստ ենք նման լուծումների: Այս իմաստով, ես չեմ կարծում, որ ես կամ իմ նման մի մասնագետ անհրաժեշտ է մեր պետական համակարգին: Ինքս էլ եմ գիտակցում, որ դրա կարիքը չկա, եւ ձգտումներ էլ չունեմ, որովհետեւ ես այստեղ ինձ շատ լավ եմ զգում: