– Դուք հաճախ եք լինում ազատագրված տարածքներում, տեղյա՞կ եք, թե ինչ վիճակում են այդ շրջանները, բնակեցվո՞ւմ են, զարգացվո՞ւմ են արդյոք տնտեսական ենթակառուցվածքները: Որոշ տեղեկությունների համաձայն՝ նախկինում այդ տարածքներում բնակություն հաստատած մարդկանց զգալի մասն արտագաղթել է:
– Բարեբախտաբար մեր ժողովրդի տոկունության եւ համառության արդյունքում ազատագրված տարածքները դանդաղ, սակայն իրացվում են: Այսօր այնտեղ արդեն կա ծնված նոր սերունդ, որն այլ տեղ ապրել չի պատկերացնում: Ի տարբերություն մեր շատ շրջանների, որոնք կործանման են գնում, ազատագրված տարածքները, Քելբաջարից մինչեւ Արաքս գետն ընկած հատվածը նկատի ունեմ, ունեն զարգացման միտում: Անշուշտ, այս տարիների ընթացքում ազատագրված տարածքներում զարգացման ու բնակչության թվի անկում տեղի ունեցավ այս ապիկար իշխանությունների պատճառով, սակայն այսօր մեր ժողովրդի տոկունության պատճառով կարծես թե արտահոսքը դադարել է, եւ ներհոսքի միտումներ կան:
– Որքա՞ն բնակչություն կա այդ տարածքներում:
– Թվեր ունեմ, բայց այս պահին չեմ ուզում հրապարակել: Տեսնենք, թե մեր պատկան մարմիններն ինչ են զեկուցելու դրսից եկած միսիոներներին: Հետո նոր մենք մեր ունեցած թվերը կհրապարակենք: Կարող եմ ասել, որ 2001-2002թթ.-ից հետո այդ թիվը համարյա կիսվել է: Ռոբերտ Քոչարյանի եւ Սերժ Սարգսյանի իշխանության օրոք այդ տարածքներում բնակեցման գործընթացն անտեսվեց: Բայց, ի տարբերություն նախորդ իշխանությունների, Ղարաբաղի մերօրյա իշխանությունն ազատագրված տարածքները զարգացնելու շատ ավելի լուրջ միտում ունի: Այս առումով ուրախալի լուրեր լսում ենք, ինչը մինչ օրս չի եղել: Օրինակ, շատ մատչելի տոկոսներով գյուղատնտեսական ծրագրերի ֆինանսավորում է տեղի ունենում, ինչը աննախադեպ երեւույթ է: Մինչ օրս դա ոչ ՀՀ-ում է եղել, ոչ էլ Արցախում:
– Իսկ տնտեսական ենթակառուցվածքներն ի՞նչ վիճակում են:
– Հոսանք կա, ճանապարհները` ոչինչ: Կան տարածքներ, որոնք քիչ վերանորոգման կարիք ունեն, բայց ընդհանուր առմամբ այսօր առկա է այնպիսի իրավիճակ, որ հնարավոր է նույնիսկ թռիչքային զարգացումներ ապահովել, եթե պետությունը լուրջ մոտենա այդ հարցին: Ուրախալին այն է, որ այնտեղ մի կորիզ է ձեւավորվել, որն այլեւս ոչ մի գնով տեղից շարժվողը չէ: Այդպիսի արդեն մի քանի հազար մարդ են այնտեղ բնակվում: Վստահ եմ, որ գալու է ժամանակ, երբ հայությունը լրջանալու է, եւ տնտեսական լուրջ ներհոսքեր են սկսելու կոնկրետ ազատագրված տարածքների ուղղությամբ` Քելբաջարից մինչեւ Զանգելան ու Մինջեւան: Հորադիզի հատվածում երբեք չի եղել վերաբնակեցում, Աղդամում ինչ-որ չափով կա, Ֆիզուլիում կա, Ջեբրայիլում` ավելի քիչ, սակայն Մինջեւան, Զանգելան եւ դեպի հյուսիս` դեպի Քելբաջարում շատ ավելի ակտիվ են: Այսինքն՝ այնտեղ ենթակառուցվածքները բավական լավ վիճակում են:
– ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը պատրաստվում է հատուկ առաքելություն, մոնիտորինգ իրականացնել ազատագրված տարածքներում, ուսումնասիրել վերաբնակեցման աստիճանը, ենթակառուցվածքների վիճակը եւ արդյունքները ներկայացնել ԼՂՀ հիմնախնդրով շահագրգիռ միջազգային այլ կառույցներին: Միջազգային կառույցներին ազատագրված տարածքներում ի՞նչն է հետաքրքրում: Այն, որ այդ տարածքներն արդեն վերաբնակեցվե՞լ են, թե՞ բավարար չափով չեն բնակեցվել:
– Չեմ ուզում օտարին որեւէ խոսք ասել, նրանք իրենց գործն են անում: Բայց որ հասել ենք այն աստիճանի, երբ Մինսկի խումբը կամ ԵԱՀԿ-ի եւ այլ միջազգային կազմակերպությունների շրջանակներում արդեն միսիոներներ են ուղարկվում ուսումնասիրելու նպատակով փաստացի վիճակը, սա ամոթալի է: Դրա մեղքը մերն է: Եթե Ռ.Քոչարյանի օրոք խոսվում էր այդ տարածքների օկուպացված լինելու մասին, այսինքն՝ նշանակում էր, որ պետք է հայերը դրանք վերադարձնեն, ապա Ս.Սարգսյանը գերազանցեց իր նախորդին եւ նույնիսկ փորձեց արդարանալ օտարի մոտ: Հիշում ենք, Սիրիայում «Ալ Վաթան» թերթին տված հարցազրույցում ասել էր, թե՝ չհավատաք հակառակորդի այն խոսքերին, որ մենք այդ տարածքներն իրացնում ենք: Ոչ, այդպիսի բան չկա, մենք այդ տարածքները չենք վերաբնակեցրել: Եթե նման խոսքերը հնչում են նախագահի աթոռը ստանձնած մարդու կողմից, եւ դրանից հետո երբ հայտնվում են այսպիսի միսիոներական խմբեր, զարմանալի չէ, միայն ամոթալի է: Բայց ասեմ, որ այդ այցերը մեծ հաշվով անիմաստ են լինելու, որովհետեւ այդ տարածքները զիջել-չզիջելը մերօրյա իշխանության ֆունկցիաների մեջ չի մտնում: Տարածքների տերը ժողովուրդն է, եւ օտարների բոլոր փորձերը այսպիսի որակի իշխանության հետ որեւէ լուծումների հանգելը անիմաստ է: Այս պահին կարող ենք օտարին խորհուրդ տալ, որ գործ չունենան մի ռեժիմի պարագլուխների հետ, որոնք չեն ներկայացնում այս ժողովրդին: Ասեմ, որ անիմաստ զբաղմունք է: Մինսկի խմբի պարագլուխներն ըստ էության այնքան էլ միտված չեն այս խնդրի լուծմանը: Նրանք ավելի շատ ուզում են օգտագործել արցախյան խնդիրն իրենց շահերն այստեղ սպասարկելու նպատակով, քան խնդիրը լուծեն, եւ կոնֆլիկտը վերանա: Բայց անկախ մեր կամքից՝ միջազգային պրոցեսներն ի նպաստ մեզ են գնում: Կարծես թե ժամանակ է տրված, որ օր առաջ պետություն ստեղծենք: Ես համարում եմ, որ մենք դեռ պետություն չենք ստեղծել: Այսինքն՝ պիտակը կա, բայց բովանդակությունը չկա: Չունենք պետական մտածողություն ունեցող այրեր, որոնք զբաղեցնում են բարձրագույն պաշտոններ:
– Բայց շատերը կարծում են, որ Ձեր նշած ժամանակը չաշխատեց Հայաստանի օգտին, կամ Հայաստանը չկարողացավ այդ ժամանակն ի շահ իրեն օգտագործել:
– Այո, 18 տարի կորցրեցինք եւ դեռ շարունակում ենք կորցնել: Բայց ես լավատես եմ, որ եկող ժամանակահատվածում վերջապես ստացվելու է դադարեցնել այս ընթացքը, եւ վերջապես պետությունը ստեղծվելու է: Երբ ունենանք նորմալ պետություն, այն ժամանակ արդեն կբացառվեն այսպիսի խայտառակ բանակցային պրոցեսները:
– Խոսվում է, որ ազատագրված շրջանները հարուստ բնություն եւ բարեբեր հողեր ունեն: Ինչո՞ւ այդ հնարավորությունը չօգտագործվեց, երբ թե ՀՀ-ն, թե ԼՂՀ-ն գյուղմթերքի մեծ խնդիր ունեն: Ճի՞շտ է, որ այնտեղ հիմնականում բանակի գեներալներն ու մեծահարուստներն են գյուղատնտեսությամբ զբաղվում:
– Այո այդպես է: Այնտեղ կլիմայական պայմանները շատ ավելի հարմար են, եղանակը մեղմ է: Հանձինս Արցախի հարավ-արեւելյան հատվածի` մենք համարյա մի ամբողջ Արարատյան դաշտ ունենք: Եվ չօգտագործել այդ հնարավորությունը, ուղղակի աններելի է: Ինչպես որ մեր երկիրն է այսօր ղեկավարվում, նույն վիճակն էլ այնտեղ է եղել: Հարուստները, մեծահարուստները հեկտարներով տարածքներ են վերցրել եւ ոչ ռազմավարական նշանակություն ունեցող ցանքսերով են զբաղվել, փոխանակ այդ տարածքները ֆերմերային ծրագրերի համար իրացնելի դարձնեին: Եղել են այնպիսի ներդրումներ, որոնք շուտ վերադարձ են ապահովել: Նույնն էլ Հայաստանում է, չէ՞: ՀՀ-ում գյուղատնտեսությունը ռազմավարական նշանակության զարգացման ռելսերի վրա դրվե՞լ է: Ոչ: Նույնն էլ այնտեղ է:
– Միգուցե պատճառներից մեկն այն է, որ հողերը ականապատվա՞ծ են:
– Ես կասեի, որ նման «կեղտոտ» տարածքներ այսօր այնտեղ գրեթե չկան: Շատ հազվադեպ տարածքներ են մնացել ականապատված, հիմնականում մաքրված են: