– ՀԱԿ-ի համոզմամբ` Հայաստանում ռուսական ռազմակայանի տեղակայման ժամկետի երկարաձգումը վկայում է սոսկ այն մասին, որ` «ՌԴ-ն չի տեսնում հուսալի, երկարաժամկետ եւ վստահելի գործընկերոջ, եւ փորձում է վստահության պակասը լրացնել չափազանցված իրավական երաշխիքների ապահովմամբ»: Իսկ Բաքվում ՌԴ նախագահ Դմիտրի Մեդվեդեւը հայտարարել է, թե` այդ պայմանագրի ստորագրումն ուղղված է կովկասյան տարածաշրջանում խաղաղության եւ կայունության ապահովմանը. «Մենք շահագրգռված ենք, որ այստեղ լինի խաղաղություն ու կարգուկանոն, հենց այդպես էլ պետք է ընկալել Հայաստան կատարած իմ այցի արդյունքները: Դրա հետ կապված ոչ մի հետին միտք կամ նկատառում գոյություն չունի»։ Արժանահավա՞տ են այս գնահատականները:
– Չեմ կարծում, թե ՌԴ-ն ժամկետը երկարաձգեց «հուսալի, երկարաժամկետ եւ վստահելի» գործընկեր չտեսնելու պատճառով: Դա ՀԱԿ-ի հերթական քաղաքական հայտարարություններից է: Բաքվում Մեդվեդեւի արած հայտարարությունը շատ բաներ է վկայում: Շատերը դրանում էական բան չտեսան, բայց, իմ կարծիքով` դա Մեդվեդեւի ամենակարեւոր հայտարարությունն էր Բաքվում, որը, պարզ է` վերաբերում էր հենց Ադրբեջանին: Որովհետեւ Ադրբեջանն իր ամբողջ քաղաքականությունը կառուցում է պատերազմի շանտաժի վրա, իբր` անկայունություն կմտցնի այս տարածք` դրանով հրավիրելով հաշվի նստել իր դիրքորոշումների հետ: Եվ Մեդվեդեւն էլ ասաց, որ իր նպատակը կայունությունն ու խաղաղությունն է, եւ մենք պետք է հասկանանք, որ Ռուսաստանն իսկապես կատակ չի անում: Այս պարագայում Հայաստանի ռեժիմին, դիրքորոշմանը ինչ-որ գնահատական տալը ճիշտ չէ: Խնդրի էությունը մանրացնում են` ասելով, թե` ՌԴ-ն շտապում է ՀՀ-ում ամրապնդել իր դիրքերը, քանի որ չգիտի, թե վաղն ով է գալու Հայաստանում իշխանության, որ կարող է նրա հետ չկարողանա լեզու գտնել, եւ այլն: Սա զուտ քաղաքական հայտարարություն է: Եթե ուզենանք ավելի ճիշտ հասկանալ Ռուսաստանի մոտեցումը, պետք է նայենք, թե ինչի հետ կարող է կապված լինել այդ քայլը եւ այն վերաբերմունքին, որը ցուցաբերվեց կոնկրետ Արեւմուտքի, մասնավորապես՝ ԱՄՆ-ի կողմից: ԱՄՆ-ը, եթե չասենք՝ ողջունեց, ապա շատ նորմալ վերաբերվեց այդ քայլին` հայտարարելով, որ ՌԴ-ն Մինսկի խմբի անդամ երկիր է, եւ նրա գործողությունները ճիշտ են: Ճիշտ գնահատեցին: Չեմ կարծում, թե ՌԴ-ն այդ քայլին գնաց այն տրամաբանությամբ, որը եղավ 2008թ. Վրաստանի դեպքում, որտեղ ՌԴ-ն վա-բանկ գնաց Արեւմուտքին: Կարծում եմ` սա լրիվ նոր մոտեցում է: Իսկապես ՌԴ-ին բավականին մեծ քարտ-բլանշներ է տրված հենց Արեւմուտքի կողմից, որ այս տարածաշրջանում նա ավելի մեծ դերակատարում ունենա: Դա արտացոլվեց հենց այս պայմանագրով: Երեւի ուրիշ քայլեր էլ կլինեն: Մտածում են նաեւ Ադրբեջանի հետ ինչ-որ հատուկ համաձայնություններ կնքելու մասին: Սրանք էլեմենտներ են այն նոր քարտ-բլանշ ստացած ՌԴ-ի քաղաքականությանը, որը մենք դեռ կտեսնենք: Հայաստանի համար մեկ բան պետք է կարեւոր լինի. ի՞նչ ենք մենք ստացել: Սա լուրջ հարց է: Մի բան կա` Հայաստանը այն ստորագրելով՝ ՌԴ-ին շատ մեծ լիազորություններ տվեց: ՌԴ-ն կօգտվի դրանից, իսկ թե ո՞նց իրեն կպահի այս կամ այն իրավիճակում, դա արդեն ուրիշ հարց է: Ցանկացած որոշում, որը ՌԴ-ն ընդունելու է` լինելու է քաղաքական տեսանկյունից: Այսինքն` երբ իրեն պետք է՝ կարող է աջակցել Հայաստանին, եւ նաեւ Հայաստանի շահերով կարող է թիկունքում խաղալ` բարեկամություն հաստատելով եւ Թուրքիայի, եւ Ադրբեջանի հետ:
– Բայց այդ լիազորությունները նոր չի ձեռք բերել ՌԴ-ն, չէ՞ որ այդ պայմանագիրը եղել է եւ այժմ միայն ժամկետն է երկարաձգվել:
– Ճիշտ եք ասում: Բայց նաեւ ճիշտ են ասում, որ այդ պայմանագրում նոր էական էլեմենտներ են մտցվել: Այդ ամենը կարող է ՀՀ-ի համար որեւէ նշանակություն չունենա, իսկ ՌԴ-ի համար շատ մեծ նշանակություն ունի, որովհետեւ լծակները ՌԴ-ի ձեռքին են: Մի մոռացեք` 2000թ. էլ որեւէ էական բան չի կատարվել. ռուսները կանգնած էին եւ Աբխազիայում, եւ Օսեթիայում: Նրանք ընդամենը մի պահ ավելացրին այնտեղից, եւ Վրաստանը փլուզվեց: Ընդամենը: Բայց ո՞նց հիմնավորվեց այդ ամենը. մինչ այդ եղած պայմանագրերով եւ փաստաթղթերով: Մեդվեդեւն ամեն ինչ հստակեցրեց ըստ եղած պայմանագրերի դրույթների: Դրա համար ցանկացած քայլ, որ կարող է վաղը ՌԴ-ն անել մեր տարածաշրջանում, հետո կբացեն, կասեն` մենք ՀՀ-ի հետ ունենք այս-այս պայմանագրերը, խնդրեմ, բացեք, նայեք: ՌԴ-ն այդ պայմանագիրն իր համար է ստեղծել: Դրա համար ՀՀ-ն պետք է հասկանա, որ ամեն ինչի մեջ կա եւ վտանգ, եւ օգուտ: Օգուտի մասին մեզ մոտ շատ են խոսում (ռուսները կգան` մեզ կպաշտպանեն, եւ այլն), իսկ վնասի մասին` ոչինչ չեն ասում:
– Ի՞նչ վտանգների մասին է խոսքը:
– Այն, որ մեծ լիազորություններ ունեցող գերտերությունը շատ մեծ ավանտյուրաների է գնում: Չենք կարող իմանալ, թե ՌԴ-ն ինչ ավանտյուրա կանի` իր ձեռքի տակ ունենալով նման փաստաթուղթ: Վրաստանում, Ադրբեջանում վաղն ինչ-որ բան կանի, ու հետո Հայաստանին որպես գործոն կներքաշի այդ պրոցեսների մեջ: Բայց հիմա խնդիրը դա չէ. ստեղծվել է նոր իրավիճակ, որովհետեւ, արդեն ասացի` դրա հետ կապված, ՌԴ-ն, ըստ էության, ստացել է այդ քարտ-բլանշը, իսկ սա արդեն նոր իրավիճակ է: ՌԴ-ԱՄՆ հակադրության պրիզմայով նման բան քննարկելը միայն սխալների կհանգեցնի: Սա այս տրամաբանության մեջ չի կատարվում:
– Ինչո՞ւ:
– Որովհետեւ գերտերությունների համար պիտի լինի միասնական մեկ մտահոգություն, որ նրանք գնան նման քայլի:
– Իշխանությունները որպես այդ պայմանագրի երկարաձգման առավելություն՝ շարունակ հայտարարում են, թե ԼՂՀ խնդրի կարգավորման հարցում ՌԴ-ն կաջակցի ոչ թե Ադրբեջանին, այլ` Հայաստանին: Իսկ քաղբանտարկյալ, ազատամարտիկ Սասուն Միքայելյանը հակադարձել էր` ասելով. «Ռուսական կամ Խորհրդային բանակի անմիջական օգնությունը ես չեմ տեսել: Մինչդեռ մեր հակառակորդին այդ օգնությունը եղել է անթաքույց եւ էական: Պատերազմի այն փուլում, երբ ազերիների դիմադրությունը վերջնականապես կազմալուծված էր, եւ ոչ մի դժվարություն չկար եւս 1-2 շրջան ազատագրելու, հենց ՌԴ-ի միջամտությամբ էր կասեցվում մեր առաջխաղացումը»:
– Բոլորս էլ գիտենք, որ ՌԴ-ն զենք եւ օգնություն է տրամադրել եւ՛ հայկական, եւ՛ ադրբեջանական կողմին: 1991թ. Ռուսաստանն Ադրբեջանի ոստիկանության հետ կազմակերպել է հայկական գյուղերի դեպորտացումը: Կոնկրետ իրենք էին մասնակցում, նրանք ռեժիմ են դրել ԼՂՀ-ում: Այդ ամենը կա, բայց դա հենց այն ճիշտ քաղաքական տրամաբանությունն է, որից պետք չէ գանգատվել: Պետք է այդ տրամաբանությամբ հասկանալ, թե այսօր իրեն ոնց կարող է պահել ՌԴ-ն: Այսօր էլ նույն ձեւով իրեն կարող է պահել ՌԴ-ն. զինել մեկին, խփել մյուսին, հետո պաշտպանել այդ մյուսին եւ խփել մյուսին, եւ այլն:
– Այսինքն` կայուն ռազմավարական գործընկեր չէ, ինչպես պնդում են:
– Կայուն գործընկեր աշխարհում չկա, ամեն ինչ շահերի վրա է հիմնված: Եթե չլիներ Թուրքիայի խնդիրը, որը խնդիր է ամբողջ Արեւմուտքի համար, Արեւմուտքը ՌԴ-ի հետ չէր խոսի: Երբեք: Սա շատ լուրջ խնդիր է: ՀՀ-ում չկա երկարատեւ գործող քաղաքական ապարատ, ուստի երբեք չի կարող որեւէ որոշում ընդունել, որը կբխի իր շահերից: ՀՀ-ն ուղղակի մասնակցում է ուրիշի խաղերին եւ ընդունում է կամ չի ընդունում այն: Հիմա ՌԴ-ն առաջարկել է, ՀՀ-ն` վազելով ընդունել է, որովհետեւ սեփական խաղաքարտ ունի սեղանին դնելու: Ի՞նչ կարող էր անել Հայաստանը: Ոչինչ: Տեսնում ենք, էլի, այն հոգեբանական վիճակը, որը կա այս իշխանությունում` էս մեկը կգա մեզ կփրկի, մյուսը` չի թողնի Թուրքիային սա անել, մեկ ուրիշն էլ` Ադրբեջանին այսպես կանի… Դա ցույց է տալիս, որ գոյություն չունի քաղաքական ծրագրավորում, որից ելնելով կարող է ինչ-որ քայլ կատարել: Օրինակ, ԼՂՀ-ի ճանաչման հարցը: Մարդ կծիծաղի` տեսնելով այն պատկերացումները նման կարեւոր հարցի շուրջ: Մարդիկ ստրատեգիա չունեն, չգիտեն, թե այդ քայլն ինչ կարող է տալ: Եթե չգիտես` անընդհատ պատճառներ ես փնտրում` ոչ մի բան չանելը որպես քաղաքականություն ներկայացնելը, որը ոչ մի արդյունք չի տալիս: Ժամանակը շատ լուրջ վերաբերմունք է պահանջում հարցերի նկատմամբ: Դե հիմա թող նստեն ու իրար ուտեն` ճանաչե՞ն ԼՂՀ-ն, թե՞ ոչ: Ու այդպես 100 տարի կանցնի:
– Ընդդիմադիր ՀԱԿ-ն էլ կարծես հակված չէ ԼՂՀ ճանաչմանը:
– Բայց ՀԱԿ-ն ինչո՞վ է տարբերվում: Ոչ մի բանով:
– Ումի՞ց:
– Գործող իշխանություններից: Այս ստրատեգիական հարցերում նրանց մոտեցումները լրիվ նույնն են` իրավիճակային քաղաքականություն: Գոյություն չունի հստակ ստրատեգիա. ավելորդ քայլեր չանենք, այսպես մնանք, փորձենք զիջել… Հարց ես տալիս` զիջելով այս հարցը ո՞նց ես լուծում, պատասխան երբեք չկա: Սա ոչ մի բան է: Քաղաքական ուժը` լինի իշխանական թե ընդդիմադիր, պետք է ցանկացած հարցի պատասխան շատ կոնկրետ տա: Մեզ մոտ նման բան չկա: Ասում են` դե գիտեք, հես ա կանենք` կտեսնեք, եթե մեզ լսեիք` այսպես չէր լինի: Սա հարցերից խուսափելու ձեւ է: Կոնկրետ հարց կա, չէ՞: Եթե Ադրբեջանը 15 տարի խոսում է միայն սպառնալիքի լեզվով, ո՞րն է կոմպրոմիսային լուծման հասնելու մեխանիզմը: Այս հարցի պատասխանը, 15 տարի է, ոչ ոք չի տալիս:
– Բայց ՀԱԿ առաջնորդ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը բազմիցս անդրադարձել է այդ խնդրին:
– Ես երբեք նրանից այդ պատասխանը չեմ լսել: Մի անգամ է ճիշտ ասել: Նա ասել է` ԼՂՀ հարցում ես չգիտեմ` ինչ կարելի է անել: Ես փայլուն հիշում եմ: Դա եղել է նրա ճիշտ պատասխանը: Իհարկե, չգիտի, որովհետեւ այդ հարցի պատասխանը ոչ ոք չգիտի:
– Ի՞նչ եք կարծում` ՀԱԿ-ին կհաջողվի՞ կատարել իր խոստումն ու աշնանը իշխանափոխություն իրականացնել:
– Ամբողջ խնդիրն այն է` կդրվի՞ այդ խնդիրը լուրջ, թե՞ ոչ: 2008թ. օգոստոսին արդեն այդ հարցը հանվել է օրակարգից: Պատճառաբանելով արտաքին քաղաքական վտանգները` իշխանության փոփոխության խնդիրը հանվել է քաղաքական ասպարեզից, եւ մինչեւ այսօր այդ հարցը նորից չի դրվել: 2008թ. օգոստոսի 1-ին փայլուն, հստակ խնդիր կար դրված` Սերժ Սարգսյանն ուզուրպացրել է իշխանությունը, եւ մենք դրոշ ենք բարձրացնելու նրան հեռացնելու համար: Մնում էր տակտիկան, բայց հետո դա հանվեց օրակարգից, հետո համագործակցության առաջարկներ արվեցին իշխանություններին, եւ վերջ: Հիմա հարցը դա է` կդրվի՞ այդ հարցը, թե՞ ոչ, եւ ի՞նչ տակտիկական ծրագրերով: Հիմա նման բան չկա:
– Այսօր արդեն առաջ են քաշում նոր ընդդիմադիր ուժի ստեղծման գաղափարը, որը կձեւավորվի ոչ թե լիդերի, այլ գաղափարի շուրջ: Ձեր կարծիքով` կա՞ դրա անհրաժեշտությունը, եւ արդյո՞ք դա իշխանությունների հերթական նախագիծը չէ:
– Կարծում եմ` ոչ: Դա իշխանական պրոյեկտ չէ, որովհետեւ այն մարդիկ, ովքեր խոսում են դրա մասին, բոլորը ՀԱԿ-ի կողմնակիցներն են: Այնպես որ` այդ մասին խոսք լինել չի կարող: Կարծում եմ` սա 2008-ի արձագանքն է: Շատ հետաքրքիր երեւույթ է սկսվել քաղաքական կյանքում. ընդդիմադիր կուսակցությունների հասարակական կարգավիճակը փոխվել է: ՀՀ-ում երբեւէ չի եղել, որ լայն զանգվածները խիստ քննադատության ենթարկեն շարժման ղեկավարին: Ո՞վ կարող էր Կարեն Դեմիրճյանին, հետո էլ՝ Ստեփան Դեմիրճյանին պահանջներ ներկայացնել: Նման բաներ չեն եղել: 2008-ից հետո հասարակությունը սկսեց պահանջներ ներկայացնել ընդդիմադիր լիդերներին: Մարդիկ արդեն կույր աչքերով չեն նայում իրենց լիդերներին, որ` եթե ասել եք, ուրեմն` այդպես է: Ո՛չ: Մենք պահանջում ենք` ասել եք՝ արեք: Կամ` այսինչ բանը սխալ եք արել: Ես հենց դրա մեջ եմ տեսում այս նոր ալիքը: Չի կարելի սա չտեսնել: Արդեն երկրորդական է` կլինի՞ դա, չի՞ լինի, իշխանությունները կկարողանա՞ն օգտվել դրանից, թե՞ ոչ: Բայց էությունը լրիվ ուրիշ է: Առաջին անգամ է ՀՀ-ում սկսում պրակտիկայի մեջ մտնել հասարակական պահանջը ոչ միայն իշխանություններին, այլեւ ընդդիմությանը: Շատ առողջ բան է դա, եւ աշխարհը ցույց է տալիս, որ դրանից երբեմն լավ պրոցեսներ են սկսվում: Իրավական գիտակցությունը խորանում է ՀՀ-ում, մարդիկ արդեն հարցերը շատ ճիշտ են դնում: Այսօր արդեն նոր փրկչի, իմաստունի կերպարով ժողովրդի հետ խոսելը շատ դժվար է դարձել: Այդպես չի լինում, խոսք ես տվել, չես արել` արդեն իսկ կասկածի տակ ես:
– Ձեր կարծիքով` իշխանությունները վախենո՞ւմ են ընդդիմությունից:
– Նման օլիգարխիկ իշխանություններն ունեն իրենց բնորոշ հոգեբանությունը: Այս մարդիկ երբեւէ ոչ մի բան կասկածի տակ չեն դնում: Նրանք խորը համոզված են, որ իրենց դեմ խաղ չկա եւ չի էլ լինելու: Կարեւոր չէ` իրենք կարող է փլուզման փուլին լինեն, բայց այդպես մտածեն: Նմանատիպ երկրներում փոփոխությունները սկսվել են այն ժամանակ, երբ իշխող օլիգարխիան համոզվել է, որ հասարակությունը ձեռք է բերել իրենց պատժելու շնորհք: Այն պահին, երբ տեսնում են, որ այլեւս անպատիժ չեն մնա, սկսում են փոփոխություններ տեղի ունենալ: Կամ` իրենք են հրաժարական տալիս, կամ` սկսում են պայմանավորվածություններ ձեռք բերել ընդդիմության հետ (զենք չեն կիրառի, ընտրություններ չեն կեղծի, եւ այլն), որովհետեւ գիտեն, որ հակառակ դեպքում` պատժվելու են: ՀՀ-ում դեռեւս այդ գիտակցությունը գործող էլիտայի մեջ չկա, եւ չեմ կարծում, թե իշխանությունների հետ նման ձեւով խոսելու պատրաստակամությունը կա նաեւ քաղաքական ուժերի մեջ: Այսինքն` երբեք անպատիժ չթողնել: Մարտի 1-ը դրա արդյունքն էր: Իշխանությունը հաշվարկել էր, որ ինքն անպատիժ էր մնալու եւ մինչեւ վերջ դրեց իր ուժերը, իսկ ընդդիմությունը շատ կարճ ժամկետում հանեց խնդիրը օրակարգից: Եթե չհանվեր, համոզված եմ` այդ պոտենցիալն ավելի ռացիոնալ կլիներ: Մենք չենք կարող հույսը դնել ՀՀ-ում ձեւավորված այն ավանդույթի վրա, որը ստեղծվել է մասսայի միջոցով, ժողովրդի քանակով… դա ավտորիտար իշխանությունների ժամանակ իր արդյունքը տալիս է, երբ մի մարդուց է ամեն ինչ կախված` վախեցնում ես, փախչում-գնում է: Սա կուռ համակարգ է` տակից վերեւ, օլիգարխիկ: Դրա դեմ պայքարելու ուրիշ ձեւեր կան` շտաբային: Դրա համար ինձ համար անհասկանալի էին ընդդիմության պատճառաբանությունները` շարժումը դադարեցնելու վերաբերյալ: Իշխանությունը պետք է տեսներ այդ վտանգը եւ հասկանար, որ` ոչ, այլեւս պատժվելու է իր ցանկացած սխալ քայլի համար: Դա չեղավ, դրա համար շարունակում են նույնն անել: Հենց մի մարդ է դուրս գալիս հրապարակ, ոստիկանները քշում են: Բոլոր օլիգարխներն ունեն մի շատ խոցելի տեղ, որի դեմ իրենք խաղ չունեն. դա նրանց կադրային կազմի մորթապաշտությունն է: Երբեք որեւէ մեկը չի գնա այնպիսի քայլի, եթե զգա, որ անձամբ իրեն վտանգ է սպառնում: Այդ համակարգերի թուլությունը դա է, դրա համար են շուտ փլուզվում, երբ հասարակությունը հայտ է ներկայացնում: Նրանք պարզապես մկների պես փախչում են: Սինգապուրում եւ Իռլանդիայում հասկացան դա եւ սկսեցին այդ մարդկանց հետ այդպես խոսել: Նման քաղաքականություն տանող ուժերը հենց այդ նոր ուժերն են: Հայաստանում պետք է ստեղծվի նոր ուժ, որը կիմանա` ինչպես խոսել մորթապաշտների հետ: Նման ուժ մենք չկարողացանք ստեղծել 2008թ. հետո: Դա բերում է բալանսի: