ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի` վերջերս Գերմանիա կատարած այցը լավ առիթ էր` հայկական մշակույթը ներկայացնելու ու գերմանական հասարակությանը մեր արվեստի հետ ծանոթացնելու համար:
Սա բարձր մակարդակի այց էր, եւ, բնականաբար, կարող էր լայն արձագանք ստանալ եվրոպացիների մոտ` Հայաստանի արվեստի կշիռն ընկալելու ու ընդունելու գործում: Մեր մշակութային ներկայությունը, սակայն, Գերմանիայում այդպես էլ տեղի չունեցավ, թեեւ, ինչպես հայտնի դարձավ` ՀՀ Մշակույթի նախարարության աշխատակիցները նախաձեռնել էին ժամանակակից արվեստի օրիգինալ ու բովանդակալից մի նախագիծ իրագործել, որը պետք է ընդգրկվեր նախագահական այցի շրջանակներում անցկացվող ծրագրերի շարքում: Այդ նախագիծը, սակայն, չմեկնեց Գերմանիա, ինչը բացատրվում է տարբեր գերատեսչությունների անհամաձայնությամբ ու տարօրինակ զուգադիպություններով (մարդկային կարծիքների տարաձայնություններին գումարվեցին տեխնիկական խնդիրները, ինչը տապալեց նախագծի եվրոպական ցուցադրությունը): Նման թյուրիմացություններ իհարկե, բնավ չազդեցին այդ հրաշալի նախագծի արժեքի վրա, որը հիմնվում էր բնօրինակի ու պատճենի փոխակերպումների գաղափարի վրա: Նախագծի հումքն ու հիմքը կազմում էին նկարիչ Նարեկ Ավետիսյանի «Սիմիլակրում» մուլտիմեդիա պրոյեկտն ու Մնջախաղի թատրոնի ղեկավար Ժիրայր Դադասյանի «Այբուբեն» վիդեոֆիլմը, որը հայկական տառերի կառուցվածքը ցուցադրում է մարդկային մարմնի ճկուն սլացքի օգնությամբ: Երկու ստեղծագործողներն իրենց աշխատանքներում կառուցել են այնպիսի մի տարածք, որտեղ կերպարանափոխումներ են տեղի ունենում: Ասենք` տառի կառուցվածքը ուղղակի «մխրճվում» է մարդու մարմնի մեջ, կամ` մարդկային մարմինների միաձուլումն է հանգեցնում տառերի բնականոն ծննդին… Մեր այբուբենի գեղեցկությունն ու կենսունակությունը բացահայտվում է մարմնի գեղեցկությամբ: Ընդ որում` Ժ. Դադասյանի համար առավել կարեւոր է եղել մարմինների եռամիասնությունը (կին, տղամարդ, երեխա), քանի որ տառը մեր հիմնասյունն է, ինչպեսեւ` ընտանիքը: Տառերն արարվում են հենց հանդիսատեսի աչքի առջեւ, արարվում են պարզ ու օրիգինալ ճանապարհով: Տառաստեղծ մարմինները, կարծես, փորձում են հարմար ու ապահով վիճակում հայտնվել, եւ հենց այն պահին, երբ գտնում են այդ վիճակը` ծնվում է տառը: Հայկական այբուբենի վիդեո-ֆոտո նախագիծը վիզուալ գյուտի է նման, որը միաժամանակ էմոցիոնալ է ու սառնասիրտ: Տառի առանցքը (նաեւ` ընտանիքի սյունը) տղամարդն է, կամարաձեւ գիծը (ընտանիքի «տանիքը») կինն է, իսկ տառի ամենափոքր, սակայն կարեւոր դետալը «պոչիկն» է, որը խորհրդանշում է մանուկին: Եվ տառն ամբողջական տեսք է ստանում միայն այն պահին, երբ հոր ու մոր ծածկի տակ հայտնվում է մանուկ-«պոչիկն» ու հարմարավետ տեղավորվում է ծնողների արանքում: Ժ.Դադասյանի այս նախագիծը շատ ջերմ ուղերձ է իր մեջ պարունակում, եւ մի քանի տարի առաջ սկիզբ առնելով` շարունակում է նոր իմաստներ ձեռք բերել: Հիմքի, առանցքի ու երեւակայության համադրումից ծնված նախագիծը անսպառ մարդկային ունակությունների մասին է վկայում: Եվ այդ ունակություններից կարեւորը իրականության ընդամենը մեկ դետալ լինելն է: Այսինքն` ճկվելով, ծռմռվելով, կուչ գալով կամ թեւերը բացելով` հրաշք ստեղծել: Չէ՞ որ ամբողջականությունը դետալներով է կառուցվում, եւ հենց մանր-մունր դետալների խափանումից կամ էլ պակասից` փլուզվում է: Ո՞ւմ է պետք այն տառը (ընտանիքը, պետությունը, մոլորակը), որը թերի է կառուցված ու զուրկ է բաղադրիչների բազմազանությունից: Ի դեպ, հայկական տառերի ծնունդն ավետող այս նախագիծը Գերմանիայում ցուցադրվելու համար նաեւ լատինատառ դրվագներ էր ձեռք բերել: Գերմաներեն լեզվով «Եղիցի լույս» աղոթք-կոչն էր կազմվում, որն էլ մեկ ընդհանուր տարածության մեջ էր դնում մարդկության իղձերից մեկը` հաղորդակցվելու պահանջը: Ժիրայր Դադասյանի այս նախագծի հետ շատ հետաքրքիր է առնչվում Նարեկ Ավետիսյանի կոնցեպտուալ աշխատանքը, որը կազմված է կտավներից, վիդեոինստալյացիաներից, անիմացիոն հատվածներից ու երաժշտական շերտից:
Ն. Ավետիսյանն իր «Սիմիլակրում» մուլտիմեդիա նախագծի վրա շատ վաղուց է աշխատել: Նա օգտագործել է դասական կերպարվեստի արժեքներից մեկը` դիմանկարը, մասնավորապես Յան Վերմեերի «Մարգարտե ականջօղով աղջիկը» հանրահայտ կտավը: «Սիմիլակրում» բառը նշանակում է գոյություն չունեցող բնօրինակի պատճեն: Այսինքն` պատճենի պատճեն, հնարված մի բան: «Ի՞նչ է արվեստը»` վաղեմի հարցադրումը (որը առաջ է քաշել Պլատոնը, եւ որն անընդհատ տարբեր մեկնաբանություններ է ստանում) Ն.Ավետիսյանը ներկայացնում է մեկ կտավի փոխակերպումների տեսքով: Եթե ճակատագրի բերումով այդ դիմանկարը չնկարեր Վերմեերը, այլ ասենք` տարբեր ոճ ու տեխնիկա ունեցող որեւէ նկարիչ, ապա կստեղծվեր հենց այն տարածքը, որը եւ ձեւավորել է Ն.Ավետիսյանը:
Նա հոլանդացի նկարչի բնորդուհուն պատկերել է տարբեր նկարիչների` Դա Վինչիի, Մալեւիչի, Մարտիրոս Սարյանի, Ռուբենսի, Ռեմբրանդտի, Քոչարի, Պիկասոյի, Դալիի մաներաներով, ինչը եւ հիմնավորում է սիմիլակրումի գաղափարը: Ստացվում է, որ յուրաքանչյուր նկարիչ կարող էր լինել այդ դիմանկարի հեղինակը, քանի որ այդ կտավն այլեւս չի կապվում կոնկրետ ժամանակի, տարածության ու «բրենդ» դարձած նկարչական ձեռագրերի հետ: Փոխակերպումների տարածքը շատ լայն է, քանի որ եւս մեկ անգամ արարվում է արդեն իսկ արարվածը: Եվ նշանակություն չունի, որ այդ արարումները երեւակայական են, կարեւորը արարման սկզբունքի պահպանումն է: Իրար ետեւից արարվում են մարգարտե օղ կրող աղջիկները, որոնց բնօրինակ-դիմանկարն արդեն իսկ պատճեն է, քանի որ այդ աղջկա դիմանկարը իրականում ապրած աղջկա պատճեններից մեկն է: Եվ ուրեմն պատճենահանման սկզբունքը կարող է անվերջ շարունակվել… «Վերմեերի 33 ձեւափոխումները» նախագիծը հենց դա էլ առաջարկում է անել: Հազարամյակներ առաջ սկիզբ առած իդեալիստական պատկերացումները շատ արդիական են ժամանակակից արվեստում, որը հիմնվում է «զրոյական» դիրքի հասցված վերանայումների վրա: Եվ Ն. Ավետիսյանն էլ իր վերանայումներն է անցկացնում` մեկ ընդհանուր հարթության վրա դնելով 33 նկարիչների ձեռագրերն ու գաղափարները: Անիմացիան ու երաժշտությունը (որը հատուկ այս նախագծի համար գրել է Վահան Արծրունին) օգնում են շարժման մեջ դնել «սիմիլակրումի» գաղափարը: Դիմանկարները կարծես մեկը մյուսից են ծնվում ու մեկը մյուսին են «սնում»` կազմելով վարկած-տարբերակների մակերեսը: Կոնցեպտուալ ամուր հիմք ունեցող այս նախագիծն ազդում է դիտողի ենթագիտակցության վրա ու փաստում, որ ամեն բան վերաիմաստավորման կարիք ունի: Եվ բոլորս էլ պատճենահանված միջավայրում ենք ապրում: Ն. Ավետիսյանի ու Ժ. Դադասյանի աշխատանքները մեկը մյուսի շարունակությունն են դառնում (թեեւ, իհարկե, երկուսն էլ ինքնուրույն ու ինքնաբավ նախագծեր են), քանի որ պլաստիկայի ու շարժումի միջոցով փորձում են դրդել ունկնդրին, ճիշտ կլինի ասել` համախոհ դարձած հանդիսատեսին` մտորել այն հարցերի շուրջ, որոնք իրենց բնույթով հավերժ են:
Մա՞րդն է ստեղծել այբուբենը, թե՞, այսուամենայնիվ, հենց այբուբենի գոյությունն է մարդուն մարդ դարձրել: Այս հարցադրումն, օրինակ, շատ արդիական է հատկապես հիմա, երբ հայերեն այբուբենի գործածումը փորձ է արվում փոխարինել օտար այբուբենով կրթություն ստանալու մոդելով: Միգուցե այդ տիպի սիմիլակրումը մեր կործանման սկի՞զբն է: Չէ՞ որ, եթե չկա տառ, չկա նաեւ շարժում, ընտանիք, ամրություն, ի վերջո` չկա նաեւ ապագա: Եվ երբ ապագան տեսանելի է դառնում առաջին հայացքից «մաքուր արվեստի» լեզվով խոսող «Սիմիլակրում» նախագծում, ակամայից ծնվում են հարցեր, որոնք ուղղակիորեն կապվում են մեր ներկայի հետ, որտեղ գործում է պատճենահանման կոնվեյերը, եւ որտեղ բնօրինակի ներուժը ավելի շոշափելի է դառնում մեծ տպաքանակների առկայության դեպքում: Քսերոքսի դար է… Ն. Ավետիսյանը վստահ է, որ արվեստը չի կարող անգիտակից լինել, եւ ժամանակակից արվեստում յուրաքանչյուր շերտ, նոտա կամ գիծ պետք է գաղափարապես հիմնավորված լինի:
Եվ գաղափարապես հիմնավորված ու ազդեցիկ այդ երկու` «Այբուբեն» ու «Սիմիլակրում» նախագծերը չմեկնեցին Գերմանիա` չհիմնավորված մի պատճառաբանությամբ, որը կարելի է մոտավորապես այսպես ձեւակերպել` դե, ի՞նչ արած, չստացվեց: «Չստացվեց»-ների շղթան նույնպես կոնվեյեր է:
Իհարկե, հայտարարվում է, որ հայաստանցիներին այդ նախագծերի հետ ծանոթանալու շանս տրվելու է, եւ գալիք աշնանը նախագծերը կցուցադրվեն Երեւանում: Սակայն վստահությամբ կարելի է պնդել, որ եթե դրանք ներկայացվեին Գերմանիայում, ապա հնչեղ արձագանք կունենային: Մենք կխոսեինք եվրոպացիների հետ ժամանակակից արվեստի լեզվով եւ, միաժամանակ` կպատմեինք մեր մասին: Շարունակելով «Սիմիլակրումի» թեման, կարելի է եզրակացնել, որ, վերջիվերջո, ոչ ոք չի կարող ասել` ո՞րն է բնօրինակը, եւ ո՞րն է պատճենը: Միգուցե բնօրինակը հենց գաղափարն է, այսինքն` բացարձակ աբստրակտ մի բան: Իսկ մեր գործողություններն ու մեր ստեղծածը ընդամենը այդ աբստրակցիայի ստվերներն են, պատճենները: Եթե չկա գաղափար, չկա նաեւ` գործողություն: Եվ ուրեմն առաջնայինը գաղափարն է, կամ էլ գոնե` ի՞նչը, որտե՞ղ եւ ե՞րբ ներկայացնելու գիտակցումը: