Ճամփեզրին կանգնած կնոջը տեղ տվեցինք մեքենայում։ Գնում էր գյուղ։
(Տեղանունները հատուկ չեմ նշում, որովհետեւ ամեն տեղ նույնն է)։ Ասում է՝
արդեն քանի տարի ընտանիքով Ռուսաստանում են ապրում։ Ասում եմ՝ բա ինչո՞ւ
այստեղ չեք ապրում։ Ասում է՝ չենք ուզում։ Ասում եմ՝ բա էս գյուղերում ո՞վ
պիտի ապրի։ Ասում է՝ ով Ռուսաստանում չի կարում ապրի, թող նա ապրի։
Պատասխանի անկեղծությունից ցնցված շարունակում ենք ճանապարհը։ Կինն իջնում
է իր ուզած գյուղում, անհետանում կիսախարխուլ տների ու անմշակ այգիների
մեջ։
Այս օրերին, երբ քննարկումների ու վերաքննարկումների է ենթարկվում
Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը, մտածում եմ, թե մի կետ
անպայման պետք է ավելացնել. «Հայաստանում ապրում են նրանք, ովքեր չեն
կարողանում ապրել Ռուսաստանում եւ այլուր»։ Մի ենթակետ եւս. «Ռուսաստանում
եւ այլուր ապրել չկարողանալու պատճառով Հայաստանում ապրող մարդիկ ազատ
տեղաշարժվելու, բնակության վայր եւ քաղաքացիություն փոխելու իրավունք
ունեն՝ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի համաձայն»։ Սա
առաջարկում եմ, որովհետեւ, իմ կարծիքով, երկրի հիմնական օրենքը եւս պետք է
անկեղծ լինի եւ պետք է արտացոլի իրականությունը։
Իսկ մեր սահմանադրության տեքստը, որ հիշեցնում է շարադրություն «Ի՞նչ եմ
ուզում դառնալ, երբ մեծանամ» թեմայով, մեզանում գերիշխող
մտայնությունների, մեր իղձերի ու ցանկությունների հետ ճիշտ այնքան կապ
ունի, որքան որեւէ այլ երկրի սահմանադրություն։ Հայտնի փաստ է, որ «Ի՞նչ
եմ ուզում դառնալ, երբ մեծանամ» վերնագրով շարադրություններում
արտահայտված ցանկությունների մեծամասնությունը որպես կանոն չի
իրականանում։ Օրինակ՝ երբ ես փոքր էի, ուզում էի դառնալ կինոռեժիսոր։
Այնպիսի հիմնավոր շարադրություն էի գրել, որ անգամ ուսուցչանոցում էին
բարձրաձայն կարդացել, բայց չդարձա, չէ՞։ Եվ չդարձա մի քանի պատճառով։
Առաջինը, որ մեկ-երկու տարի հետո այդ ցանկությունը հօդս ցնդեց, իսկ հօդս
ցնդեց, որովհետեւ ես ծանոթացա ՄԵԾ կինոյին ու հասկացա, որ Հայաստանի պես
երկրում ինչ-որ արվելու էր, արդեն արվել է, եւ ավելին անելու համար մեծ
երկիր է պետք։ Հետո նաեւ չգիտեի, որ տարիներ անց ամեն ինչ փլվելու է, եւ
կինոյից մնալու է միայն Օ՜-ն։ Հիմա մեր Սահմանադրությունն է։ 1995
թվականին, երբ մեր նորաստեղծ հանրապետությունը չորս տարեկան էլ չկար, ազատ
թեմայով այդ շարադրությունը գրվեց։ Դա ցանկությունների հռչակագիր էր կամ
ընթացքի ուղենիշ, որը, սակայն, այդպես էլ մնաց թղթի վրա, ինչպես գրեթե
բոլոր երեխաների ազատ շարադրությունների իղձերը։ Ժամանակը փորձ է բերում,
եւ այդ փորձը ցույց է տալիս, որ փաստաթուղթն ու իրականությունը տարբեր են։
Առաջին Սահմանադրության ընդունումից հետո քանի՞ անգամ խախտված կլինեն
մարդու իրավունքները, անհնար է հաշվել։
Բայց առաջին սահմանադրությունն էլ այդ իրավունքները հստակ սահմանում է,
ի՞նչ կարիք կա նորից սահմանելու, եւ մի՞թե դրանից որեւէ բան փոխվելու է։
Գերագույն իշխանությունը ժողովրդի կամքն է։ Իսկ ի՞նչ է կամենում
ժողովուրդը։ Բացի Հայաստանից գնալուց, ժողովուրդը կամենում է ընդամենը
կարեկից վերաբերմունք։ Երեւանի մի հատվածի բնակիչներից մեկը՝ բողոքելով
այդ հատվածի օլիգարխիկ գործարարներից, որ «Մենակ իրանց են նայում»,
գովերգում էր մի այլ օլիգարխի. «Տենաս իրա ժողովրդին ո՜նց ա նայում»։ Այս
օրինակը չէի բերի, եթե այս մարդն իր մտայնությամբ լիներ եզակի։ Եվ կարիք
էլ չունեմ ասածս ապացուցելու, քանի որ դա կարելի է ամեն օր տեսնել
հեռուստատեսային ալիքներից մեկով։ «Դու Աստված ես» արտահայտությամբ
հեռուստադիտողները հաճախ դիմում են այն մարդուն, ով հնարավորություն է
տալիս իրենց բաղաձայն երեխաներին տելեվիզրով երգելու։ Այդ մարդիկ չեն էլ
մտածում, որ սույն Աստվածն իրենցից ու իրենց երեխաներից խլում է չերգելու
իրավունքը։ Չեն հասկանում, որովհետեւ կարեկից վերաբերմունքի կարիք ունեն։
Ժողովուրդը նաեւ կամենում է պաշտպանվածություն՝ բառի ուղղակի իմաստով։ Ես
մի անգամ չէ, որ տեսել եմ, թե քսան տարեկան տղերքն այս կամ այն ֆիրմա
ավտոյի հետեւից նայելով ինչպես են հառաչել. «Էսինչի թիկնապահն էր»։
Չսխալվենք հանկարծ, քսան տարեկանները ոչ թե ուզում են թիկնապահ ունենալ,
այլ երազում են դառնալ թիկնապահ։ Դա մի թաքուն երազ է, որը չի գրվում ազատ
թեմայով ոչ մի շարադրության մեջ։ Երազում են թիկնապահ դառնալ, որովհետեւ
վերջինս պաշտպանելով պաշտպանված է։
Ժողովուրդը նաեւ ապահովվածություն է կամենում՝ բառի դարձյալ ուղղակի
իմաստով։ Չսխալվենք, ոչ թե սոցիալական ապահովություն (ինչ-որ զամբյուղ,
որի մեջ բոլոր ձվերը չես դնի), այլ ապահովվածություն։ Հազար անգամ լսած
կլինենք «ապահովված մարդ» արտահայտությունը։ Այս ակնածանքը վերաբերում է
ոչ թե սեփական աշխատանքով ապահովվածության հասած մարդկանց (նրանք քիչ են,
բայց կան), այլ նրանց, ովքեր պետական միջոցներ են տնօրինում կամ
պաշտոնական դիրք չարաշահում։
Ժողովուրդը նաեւ ազատություն է կամենում՝ բառի այս անգամ արդեն ոչ ուղղակի
իմաստով։ Ժողովուրդն ուզում է ազատ լինել սեփական բախտը տնօրինելու բեռից։
Ժողովուրդն ուզում է անկախ լինել քաղաքացիական ամեն տեսակ
պարտականություններից։ Եվ այս ազատությունն էլ ծնում է մեր ընդդիմությանը,
որի միակ հաջողված գործը բոյկոտն է։ Դա էլ հաջողվում է, որովհետեւ, ըստ
էության, ոչինչ անել պետք չէ։ «Գեղամյանի ցավը տանեմ» արտահայտությունը
խտացնում է քաղաքացիական բոլոր իրավունքներն ու նախաձեռնությունները։
Հոդվածի սկզբում հիշատակված կինը հիմա երեւի արդեն Ռուսաստանում է։ Ինչո՞ւ
էր եկել՝ չհարցրի։ Երեւի եկել էր ազգականներից մեկի թաղմանը, կամ եկել էր
տանը մնացած վերջին իրերը հավաքելու, կամ էլ եկել էր իր տան սեփականության
վկայականը ստանալու։ Նրա անունն էլ չհարցրի, բայց վստահ եմ, որ նրան
Հայաստան են կոչել ու տանն ասել են Հայո կամ Հայաստ։ Դեմքը, թեեւ տպավորիչ
չէր, բայց լավ հիշում եմ։ Ճակատին մանր պզուկներ կային, քթի մոտ՝ մեծ խալ։
Ոչ մեծ դարչնագույն աչքերը լցված էին նախանձով։
Հիմա, երբ ես կարդում եմ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության
նախագիծն, ամեն էջից ինձ է նայում այդ կինը՝ հարցակա՞ն, թե՞ հանդիմանող
հայացքով, չեմ հասկանում, բայց գնալով ավելի ու ավելի համոզվում եմ, որ
մենք կարիք ունենք ոչ թե Սահմանադրության, այլ՝ կարեկցանքի,
պաշտպանության, ապահովության ու ազատության։