Զրույց Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Հասարակական գիտությունների եւ լեզուների ֆակուլտետի դեկան, Փիլիսոփայության եւ սոցիոլոգիայի ամբիոնի վարիչ, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Էդվարդ Կյուրեղյանի հետ
– Պարոն Կյուրեղյան, ինչպես բոլոր ժամանակներում, այսօր էլ մարդիկ ունեն բազմաթիվ անպատասխան հարցեր, չեն գտնում շատ խնդիրների լուծման ճանապարհները: Նման դեպքերի համար ասում են` կյանքին պետք է նայել փիլիսոփայորեն: Դուք փիլիսոփա եք եւ, հետեւաբար, կյանքին նայում եք փիլիսոփայորեն: Այսինքն` ինչպե՞ս:
– Տիեզերքն ունի իր օրենքները, կանոնները, որոնք շատ մահկանացուների համար անմատչելի են։ Կան նաեւ զարգացման համընդհանուր օրինաչափություններ: Թե որքանով ենք մասնակից կամ հեղինակ այդ օրինաչափություններին, կրոնի ու փիլիսոփայության հարց է: Այստեղ էականը բացարձակի (անփոփոխի, անվերջի, անսահմանի, հավերժի) եւ հարաբերականի (փոփոխականի, զարգացողի) հարաբերակցության հարցն է։ Այս «խրթին» դատողությունից ես դուրս եմ բերում հետեւյալ նախադասությունը. համոզված եմ, որ եթե ես Տիեզերքի մասնիկ եմ, իմ մեջ կա եւ՛ մահը, եւ՛ անմահությունը: Ինչո՞ւ, որովհետեւ որեւէ կերպ դուք ձեզ բացարձակ իմաստով չեք կարող կորսված համարել: Եթե անգամ մարդը մահանում է, եթե անգամ արեգակնային համակարգն է վերանում, միեւնույն է, անսահման Տիեզերքից դուք ոչ մի տեղ չեք կորչում:
– Բայց դրանով կարելի՞ է մխիթարվել: Եթե մարդը չի գիտակցում իր գոյությունը, Տիեզերքի ինչ-որ մասնիկ լինելու միտքն արդեն այնքան էլ չի սփոփում:
– Փիլիսոփայության իմաստը այդ բանը հասկանալն է` մինչեւ կյանքի վերջին պահը: Ժամանակավորի ճիրաններից պետք է կարողանալ դուրս պրծնել: Տիեզերքն այնպես է ստեղծված, որ եթե քեզ վերագրված ժամանակահատվածը ապրես խելամտորեն, ենթադրվում է, որ դա բավարար է զգալու համար անժամանակը: Եթե չես զգում, պիտի ձգտես ապրել հնարավորինս երկար. որքան շատ ապրես, հնարավորությունդ մեծանում է:
– Ուզում եք ասել` մեծանում է կյանքի իմաստը հասկանալո՞ւ հնարավորությունը: Դուք ունե՞ք այդ հարցի պատասխանը:
– Կյանքի իմաստը կյանքի իմաստը որոնելու մեջ է, այն գիտակցելու պահից մինչեւ վերջին շունչը: Իմ ըմբռնմամբ կյանքի իմաստի մեջ այլ իմաստ լինել չի կարող: Մնացած ամեն ինչը ծառայում է դրան:
– Բարձր գիտակցություն ոչ բոլորին է տրված: Ի վերջո, ինչո՞ւ կյանքը վատնել ինչ-որ իմաստներ որոնելու եւ, որպես կանոն, չգտնելու վրա: Մեր իրականությունը ունի կյանքի իմաստի իր բացատրությունը` կյանքը վայելելու մեջ է կյանքի իմաստը:
– Բարձր բանականություն ունեցող մարդը չի կարող ժամանակ կորցնել անմիտ վայելքների վրա, որովհետեւ ավելի լուրջ բաների համար ժամանակ չի մնա: Իսկ դատարկ բաների վրա ժամանակ կորցնել` նշանակում է՝ մսխել ժամանակը։ Թե ինչ է անմիտ վայելքը եւ ժամանակի մսխումը՝ կոնկրետ հարց է։
– Բայց ի՞նչ են կորցնում նրանք, ովքեր չունեն բարձր բանականություն:
– Արեւելքում հավատում են հոգու վերաբնակեցմանը: Եթե հավատում ես Տիեզերքի օրինաչափություններին եւ քեզ այդ օրինաչափությունների մեջ ես պատկերացնում, այն, ինչ հիմա չարեցիր, հաջորդ կյանքում ես անելու:
– Քրիստոնեությունը ենթադրում է Ահեղ դատաստան:
– Դրանք պիտի ընդհանուր հարթություն բերվեն: Դարաշրջանի ոգին ինտեգրալ հավատքի որոնումն է: Կրոնները պետք է դառնան համերաշխ, եւ կարծում եմ, 21-րդ դարում կստեղծվի «կրոնների կրոնը», այսինքն՝ կրոնական այն «ակադեմիան», որը, հանուն մարդկության բարերարության, կկազմակերպի եւ կկառավարի յուրաքանչյուր անձնավորության վրա տարբեր հավատքների ազդեցության գործընթացը։ Մոտավորապես այնպես, ինչպես դա արվում է մեծ քաղաքականության, մեծ գիտության եւ մեծ արտադրության մեջ։
– Կրոնը մարդի՞կ են ստեղծում:
– Իհարկե, մարդկությունը` բանականության տեսքով: Կրոնների մերձեցման գաղափարն առաջացել է 19-րդ դարի վերջերից: Մարդկության բանականության նվաճումները որքանո՞վ են մեզ անհրաժեշտ եւ օգտակար, եթե ճանաչողության, գիտության պտուղները բարոյականությամբ չեն առաջնորդվում եւ հայտնի դեպքերում ուղղվում են իր իսկ՝ մարդկության դեմ: Ժամանակակից գոյապահպանման հայտնի խնդիրները՝ ձեզ ցայտուն օրինակ։ Խզումը բարոյականության եւ բանականության միջեւ հանգեցնում է այնպիսի խնդիրների, որոնց չլուծելը սպառնում է մարդկության գոյությանը։
– Փիլիսոփայությունն ու կրոնը որքանո՞վ են ներդաշնակ: Աստվածաբանները գտնում են, որ, օրինակ, քրիստոնեությունը փիլիսոփայություն չէ, այլ անհամեմատ բարձր հասկացություն է:
– Նման հարցերին մոտենում ենք անսահմանության եւ սահմանափակության հարաբերակցության տեսակետից: Փիլիսոփայությունը կրոնի եւ գիտության միջեւ եղելություն է: Չենք կարող կրոնից կամ գիտությունից անջատել այն, ինչ առնչվում է անսահմանության, Արարչի հետ: Փիլիսոփայությունն ու կրոնը եղբայրներ են, գիտությունը՝ նրանց զավակը:
– Աստծուն հավատո՞ւմ եք: Սովորաբար այս հարցին իրարամերժ, անգամ տարօրինակ պատասխաններ են տալիս ֆիզիկոսներն ու բժիշկները: Հետաքրքիր է փիլիսոփայի պատասխանը:
– Իհարկե: Անհավատ մարդը մարդկային լիարժեքություն չէ: Տեսեք, քանի որ արդեն առկա է կամ հորինված է անսահմանությունը, անվերջությունը, ուրեմն գուշակությունը, հույսը, երազանքը եւ հավատը ճանաչողության անբաժանելի ուղեկիցն են։
– Անսահմանությունը հորինվա՞ծ է: Ինձ թվում էր` օբյեկտիվ իրականություն է:
– Սուբյեկտիվ իրականություն է, բայցեւ տարբեր չափով օբյեկտիվացված, քանի որ տարածության ու ժամանակի մեջ կատարվում են հետազոտություններ, հայտնագործվում են օրինաչափություններ։ Այսօր ճանաչողությունը հասել է մի հանգրվանի, ուր կրոնի, գիտության, փիլիսոփայության սահմանները գրեթե լղոզվել են: Արիստոտելի միտքը, թե Տիեզերքում նպատակ կա, դասական գիտությունը գրեթե երեք հազարամյակ մերժում էր, սակայն այսօր արդեն Մեծ գիտությունը ստիպված է «հաշտվել» արիստոտելյան գաղափարի հետ: Տիեզերքի մեջ նպատակ տեսնելը նշանակում է գիտականորեն հիմնավորել Արարչի գոյությունը: Բայց սա էլ պիտի սուբյեկտիվորեն ընկալել: Հավատի վրա հիմնված կյանքը հազար ու մի փորձություններով, զոհողություններով լի կյանք է, որը կոչվում է մարդկային կյանք: Կենսաբանական, մարմնական գոյությունը սահմանափակ է: Անսահմանությունը հնարե՞լ ենք, թե՞ գոյություն ունի, մնում է անսահմանություն, հետեւաբար՝ կա նաեւ անմահության գաղափարը:
– Իսկ այն մի՞տքը, թե փիլիսոփայությունը մահանալ սովորելու գիտություն է:
– Մահը ճանաչելով` անմահանում ես: Մահ ճանաչել` նշանակում է՝ հասկանալ ժամանակավորի ժամանակավորությունը: Իսկ եթե անժամանակի, անանցի գաղափարը կա, ժամանակավորը չի կարող անանցին ծածկել: Սա իմ համոզմունքն է: Եթե դու քեզանից առաջ եւ քեզանից հետո քեզ չես զգում, քո պտուղի նկատմամբ սիրո, զոհողության զգացողությունը արհեստական է դառնում: Անէությունը, անանձնությունը, անսահմանությունը, անվերջությունը «չեն հանդուրժում» որեւէ սահմանափակում, ուրեմն, պետք է կարողանալ անցնել բարուց եւ չարից այն կողմ: Եթե քո գոյությունը դու նույնացնում ես զուտ գենետիկական բաղադրիչի կամ մարդկության պատմության հետ, կամ էլ որեւէ այլ կոնկրետ գոյության, անսահմանություն չի ստացվում: Մենք գիտենք, որ արեգակնային համակարգը ստեղծվել է, եւ գիտենք, որ ինչ-որ ժամանակ անց այն չի լինելու: Եթե նույնիսկ վաղը հիմնավորվի նրա հավերժական գոյությունը, միեւնույն է, այն չի սպառնա մեր բացարձակ գոյությանը։
– Ձեզ չի՞ վշտացնում, որ ֆիզիկական կյանքը խիստ ժամանակավոր է:
– Բացարձակապես: Ես փիլիսոփայական քառյակներ հիշեցի: Սա Օմար Խայամինն է.
Եթե քո կյանքի գեթ մի պահն անցնի,
Չթողնես առանց խնդության անցնի,
Կյանքի իմաստը հենց այդ մի պահն է.
Ինչպես որ ապրես, այնպես էլ կանցնի:
Հիմա տեսեք Թումանյանն ինչ է ասում.
Անց են կենում սեր ու խնդում,
Գեղեցկություն, գանձ ու գահ,
Մահը մերն է, մենք` մահինը,
Մարդու գործն է միշտ անմահ:
Ստացվում է, որ մահն ու անմահությունը միահյուսված են: Նույն բանն են:
– Վայ այն երկրին, ուր փիլիսոփաները արքա չեն եւ արքաները` փիլիսոփաներ: Մեր երկրում Ձեզ արքա զգո՞ւմ եք:
– Դժվար է արքա զգալը` առհասարակ: Յուրաքանչյուրն ունի իր ճակատագիրը, առաքելությունը, դրան ընդառաջ գնալու բանական եւ բարոյական հնարավորությունը։ Ես իմ ճակատագրով եւ առաքելությամբ իմ համեստ հնարավորությունները սթափ եմ գնահատում եւ ավելորդ փառքի չեմ ձգտում։ Ով սիրում է ղեկավարել, նա պետք է հասկանա նաեւ ճիշտ ենթարկվելու հմայքը։ Ամեն դեպքում, ինձ հեշտ է ղեկավարվել իմաստուն, սեփական փորձի վրա եզրակացություններ անող եւ կյանքը իր ենթակաների, քաղաքացիների եւ ժողովրդի համար զոհելու պատրաստ ղեկավարի կողմից: Պատմությունը ցույց է տվել, որ բոլոր ժամանակներում առաջնորդները եղել են մարդիկ, ովքեր անհրաժեշտության դեպքում պատրաստ են եղել մեծ զոհողությունների, ընդհուպ՝ մինչեւ ամենաթանկ բանը՝ կյանքը:
– Բոլոր փիլիսոփաները կյանքը տարբեր ձեւով են ընկալել, սակայն բոլորն էլ փորձել են հասնել ճշմարտությանը, ասել ճշմարտությունը, իսկ ճշմարտությունն, արի ու տես, մեկն է: Ըստ Ձեզ` ո՞րն է ճշմարտությունը:
– Ճշմարտությունը կարելի է ձեւակերպել անհամար քանակությամբ եւ անհամար ձեւերով, եւ այդ բոլորը կլինեն ճշմարիտ: Պարզ է` բանախոհությունը թելադրում է, որ, ի վերջո, ճշմարտությունը մեկն է, բայց նաեւ Տիեզերքը մենք ընկալում ենք բազմազանության մեջ, իսկ այդ դեպքում ճշմարտությունը չի կարող մեկը լինել:
– Ասացիք, որ բոլորն, անգամ մահից հետո, Տիեզերքից չեն փախչում: Այսինքն` Ձեր տեսությամբ` միեւնույն է, բոլորին` արդարին ու անարդարին, սպասվում է նույն բա՞նը:
– Աստվածային իմաստով թերեւս Ձեզ հետ համաձայն եմ։ Սակայն հարաբերական կյանքը պահանջում է ընտրություն եւ դրա համար չափանիշներ։ Այդպես է բանական կյանքում առաջացել բարոյականությունը, պաշտոնական կյանքը, եւ դրանց հետ կապված՝ արդարության եւ անարդարության ըմբռնումները։ Այն, ինչը զարգացող է, հետեւաբար՝ նաեւ փոփոխվող։ Ոչ ոք չի կարող մերժել, որ ցանկացած հարաբերական արդարության մեջ կա անարդարության տարր, եւ՝ հակառակը։ Մարդկությունը նաեւ ճանապարհ է անարդարությունից դեպի արդարություն, որի հիմքում կրթությունն է եւ ինքնակրթությունը՝ ամենավեհ իմաստով։ Ինչպես իմ սիրելի իմաստունն է ասում. «Չկա ոչ բարեգործություն, ոչ էլ մեղսագործություն, այլ կա միայն չիմացություն»: Այսինքն` ամեն սխալի հիմքը չիմացությունն է:
– Բայց չէ՞ որ իմանալ ձգտելու համար արդեն իսկ որոշակի բազա պետք է ունենալ, ճանաչելու, սովորելու համար` հետաքրքրություն:
– Պետք է իմանաս, որ դա քեզ պետք է: Իմացողը եւ իմանալ ցանկացողը մեր իրականության մեջ պիտի գնահատվեն: Կրթությունը մի տեղ ընդունվելը չէ: Կրթությունը ինքնակրթությունն է, իմացության կամավոր ձգտումը, ճանաչելը, հասկանալը:
– Մարդկությունն ունի խիստ հետաքրքիր նախադեպեր, որոնցից կարելի էր օրինակ վերցնել կամ իմաստություն սովորել: Նույն Դիոգենեսի օրինակը` ժուժկալության եւ իմաստասիրության առումով, ապա քրիստոնեությունը` Հիսուս Քրիստոսի օրինակով: Կա գիտություն, արվեստ: Բոլոր հարցերի պատասխաններն, ի վերջո, կան, կարող ես դրանց հիման վրա նաեւ քո սեփական պատասխաններն առաջարկել: Ի վերջո, կարելի է փիլիսոփայությունը կիրառել կյանքում` ամեն օր. այսինքն` բավարարվել նրանով, ինչ ունես, հանգիստ ընդունել իրականությունը, ողբերգություն չդարձնել դժվարությունը եւ հակառակը` հաջողությունից գլուխը չկորցնել:
– Դուք գովազդում եք մեր աշխարհը: Իմաստությունը մարդուն թույլ է տալիս ամեն ինչ չողբերգականացնել: Փիլիսոփայությունն է, որ քեզ կապում է քո նախորդ եւ հաջորդ գոյությունների հետ, շղթա է ստեղծում եւ թույլ է տալիս չողբերգականացնել կամ չբացարձակացնել հարաբերական գոյությունը: Դա ճանապարհ է դեպի լույսը:
– Կյանքը հնարավորությո՞ւն է, թե՞, միեւնույն է, մենք` չծնված վիճակում կամ մահացած վիճակում, նույնն ենք: Այսինքն` այդ երեք վիճակները համարժե՞ք են, թե՞ կյանքը, ուր դու գիտակցում ես, շարժվում ես, ունես ընտրելու հնարավորություն, ունի առավելություններ:
– Մի ակնթարթի բանական գոյությունն ամեն ինչ է: Յուրաքանչյուր հասկացող մարդ` ինչպես Աստծու առաջ, խոնարհվում է իր ծնողների առաջ: Ի վերջո, մենք ակնթարթի համար ենք ապրում: Երբ այդ ակնթարթը գալիս է, հասկանում ենք լույսը, անմահությունը:
– Ունեք կյանքի մեծ փորձ, գիտելիքի պաշար: Ո՞վ է այն գրողը, փիլիսոփան, մտածողը, ում աշխատանքները Ձեզ հետաքրքիր են նաեւ այսօր:
– Պլատոնը, Սոկրատեսը, Նարեկացին, Վիվեքանանդան, Թումանյանը, արեւելյան ու արեւմտյան իմաստուններ, ովքեր հարյուրավոր տարիներ չկան, կենդանի իմ ուսուցիչը՝ ակադեմիկոս Հովհաննես Բարսեղյանը, ովքեր ամեն վայրկյան քեզ հետ խոսում են, ուղղորդում: Հորս հետ ես մինչեւ հիմա էլ զրուցում եմ։ Նա իմ ուսուցիչն է եղել եւ կա ուղիղ ու փոխաբերական իմաստով։ Այժմ, երբ ֆիզիկապես այլեւս ինձ հետ չէ, թերեւս նրանից ավելի շատ եմ խորհուրդ հարցնում եւ համաձայնվում իր հետ, քան, երբ ֆիզիկապես կենդանի էր: Ովքեր մարմնով չկան, բայց սովորեցնում են, նրանք մեզ համար առավել քան փիլիսոփայորեն կենդանի են…