«Լինում են թեթեւ մարդիկ, բայց թեթեւ ժամանակներ չեն լինում»,- նկարիչ Ռոբերտ Էլիբեկյանի այս խոսքերը կարելի է Ժամանակակից արվեստի թանգարանում բացված՝ 3 արվեստագետների` Էդուարդ Խարազյանի, Արա Շիրազի ու հենց իր` Ռոբերտ Էլիբեկյանի համատեղ ցուցադրության թաքնված խորագիրն անվանել: Այդ խորագիրն իրոք թաքնված է, քանի որ զուտ արվեստից բացի, այստեղ պատմություն է ներկայացվում: Ցուցադրվում է ժամանակի հետ կատարված մետամորֆոզը, որը կամա թե ակամա զգացվում է եւ թանգարանի աշխատաոճում, եւ հանրության ուշադրության մեջ, եւ հենց արվեստագետների սպասելիքներում:
Ժամանակն ու արվեստ արարող մարդը տարօրինակ կապվածություն ունեն. համ պայքարում են իրար դեմ, համ էլ սնում են իրար: Երբեմն արվեստագետը կարողանում է փոխել ժամանակի ընթացքը, երբեմն էլ` պարզապես հնազանդվում ու հանգստանում է: Սակայն ամեն դեպքում արվեստագետը իր էպոխայի դրոշմն է կրում (երբեմն էլ՝ միանգամից մի քանի էպոխաների):
Երեք արվեստագետներն էլ` իրենց խառնվածքով, անցած ուղով ու ոճով լինելով խիստ տարբեր, խորհրդանշում են այն պատմական շերտը, որը մեր կերպարային արվեստի հարստությունն է դարձել: 40 տարի առաջ հենց նրանց անմիջական մասնակցությամբ Հայաստանում բացվեց ԽՍՀՄ տարածքում եզակի եւ ունիկալ թանգարանը, որը կոչվեց Ժամանակակից արվեստի թանգարան: Այն լուսավոր ու թարմ գաղափարի ծնունդ էր, որը դժվարությամբ ու համարձակությամբ իրականացրեց թանգարանի հիմնադիր Հենրիկ Իգիթյանը: 1970-ականներին այդ թանգարանը մարդկանց ու ժամանակը կապող օղակ էր, հայելի, որի մեջ արտացոլվում էր ազատական շունչը եւ դիսիդենտական որոշակի շերտ ու կուլտուրա էր ներկայացնում: Թանգարանը 1970-ականներին ձեւավորված ու հենց 70-ականների արվեստը ցուցադրող պլատֆորմ էր: Ինչպես նկատում է արվեստաբան Պողոս Հայթայանը, ով այս ցուցահանդեսի կատալոգի հեղինակն է` այդ տարիները համընդհանուր վերելքի, նոր տաղանդների ի հայտ գալու արգասաբեր շրջան էր: 1960-ականների «ձնհալի» տարիները պատմության մեջ մնացին ոչ միայն որպես սովետական տոտալիտար համակարգի ճնշման մեղմացում, այլեւ որպես արվեստի, գրականության, կինոյի զարթոնքի տարիներ: Օդում սավառնում էր ազատության շունչը, որն էլ տեղափոխվում ու կախվում էր թանգարանի պատերին:
Հետո եկան այն տարիները, երբ թանգարանը դադարեց մեծ ու լուսավոր լինել` սահմանափակվելով փոքր ու անշուք տարածքում: Կարելի է ասել, որ դիմակայելով տոտալիտար սիստեմին` թանգարանը կարողացավ սեփական դեմքն ունենալ, իսկ երբ եկան իրական անկախության ու ազատության տարիները` վերածվեց անհասկանալի կոնցեպտ ունեցող մռայլ խուցի: Թանգարանի հայտնի «կլորները» դադարեցին թանգարան լինել, իսկ Հ. Իգիթյանն էլ մինչեւ իր կյանքի վերջին օրը փորձում էր թանգարանի համար նոր տեղ որոնել ու շենք կառուցել: Ինչո՞ւ, ինչպե՞ս եւ ո՞ւմ մեղքով դա տեղի ունեցավ` այժմ նշանակություն չունի: Կարեւորն այն է, որ հիմա Ժամանակակից արվեստի թանգարանը (արվեստագետներից շատերի բնորոշմամբ) վերածվել է մի փոքր կոշիկի տուփի: Նույնիսկ թանգարանի մուտքն է քողարկված: Կարծես քաղաքապետարանը (որի հովանու տակ է գտնվում թանգարանը) այն ցանկացել է որքան կարելի է հեռու պահել մայր պողոտայից` թանգարանի ճակատային հատվածը հանձնելով մանր-մունր խանութներին: Համենայնդեպս Մաշտոցի պողոտայով անցնող հայաստանցուն ոչ մի բան չի հուշում, որ հագուստի, կոշիկի ու կենցաղային տեխնիկայի խանութների ետեւում ցուցադրվող արվեստ կա: Թանգարան կարելի է մտնել միայն ետնամուտքով: Եվ դա նույնպես ժամանակի դրոշմն է, քանի որ այսօրվա արժեքային համակարգը անընդհատ փորձում է հուշել մեզ` կարեւորը խանութն է, այլ ոչ թե թանգարանը: Եվ թանգարանն էլ ամոթխածությամբ պատսպարվում է խանութների ետեւում:
Նման դիտարկումները հենց այս ցուցահանդեսի հետ կապելը միգուցե տեղին չէ, սակայն այսօր 21-րդ դարում ցուցահանդես այցելող հայաստանցիների հսկայական զանգված տեսնելով` չես կարող չնկատել, որ մարդն ու միջավայրը հակասության մեջ են գտնվում: Նույնիսկ հեռավոր 1970-ականներին այդ հակասությունն ավելի քիչ էր նկատվում: Փակ տարածքներն ու ազատական արվեստագետները նորմա էին սովետական տարիներին, իսկ հիմա նորմա է ետնամուտքային հոգեբանությունը: Իսկ դա ակնհայտ ետընթաց է հասարակական կյանքում: Մինչդեռ առանց ավելորդ պաթոսի կարելի է ասել, որ ապրիլի 16-ին բացված ցուցահանդեսի ցանկացած աշխատանք կարող է բեկումնային դեր խաղալ այդ հոգեբանության փոփոխման գործում: Շատ գործեր արժանի են ճակատային ներկայությանը: Եվ խոսքը միայն անվանի նկարիչների ու քանդակագործի վաստակած հեղինակության մասին չէ, խոսքը նրանց այսօրվա գործերի մասին է: Էդուարդ Խարազյանի մինիմալիստական գունեղ, էներգիայով լեցուն, թրթռացող կոմպոզիցիաները, Արա Շիրազի փոքր ֆորմաների մոնումենտալ եւ միաժամանակ` փխրուն քանդակները, Ռոբերտ Էլիբեկյանի նուրբ, մեղեդային, կարծես մշուշոտ ամպի ետեւից նշմարվող դեմքերն ու դեպքերը փաստում են այն մասին, որ հայ կերպարային արվեստի այդ 3 «հսկաները» գիտեն՝ ինչպե՞ս եւ որտե՞ղ գտնել ներշնչանքն ու դիտողի սրտին «դիպչելու» բանալին: Է.Խարազյանը վստահությամբ պնդում է, որ ազատության ընկալումը երբեք չի մարում, կյանքը դառնում է նկարչություն, իսկ նկարչությունը` կյանք: Արա Շիրազի դիտարկմամբ` կյանքը հեքիաթ-կղզի է, ուր գալիս, ապրում ու հեռանում ես: Ռոբերտ Էլիբեկյանն էլ ստեղծագործելը նմանեցնում է բնությանը, ամպրոպին, հրաբխի ժայթքմանը:
Տարիների պտույտը հանգեցրեց նրան, որ այդ 3 խոշոր արվեստագետները իրենց պատմած հեքիաթներով, թատերականացված կտավ-ներկայացումներով ու պլաստիկ արձաններով կրկին վերադարձան Ժամանակակից արվեստի թանգարան: Եվ վերադարձան՝ որպես ազատության շունչը կոնսերվացրած ու վերամշակած դասականներ, որպես գույնի ու ֆորմաների մոգեր: Նրանց վերադարձին շատերն էին սպասում: Ժամանակակից արվեստի թանգարանի տնօրենի պաշտոնակատար Լեւոն Իգիթյանը գտավ նրանց վերադարձի ամենագեղեցիկ ֆորման: Նկարիչները եկան զրուցելու ժամանակի մասին: Այն ժամանակի, որը Խորհրդային Հայաստանում համընկավ «ձնհալի» հետ, իսկ աշխարհում իր արտացոլումը գտավ հիպիների փիլիսոփայության մեջ: Եվ այսօրվա համընդհանուր կապիտալիստական տարածքում հայտնվելով` հայ արվեստագետները իրենց սեփական ազատության գաղափարը գրեթե անփոփոխ բերել-հասցրել են 21-րդ դար: Նրանք դասական ազատական վարպետներ են:
Իհարկե, այսօր տերմինների վերանայման կարիք կա, քանի որ 3 արվեստագետներն էլ արդեն դասական են, իսկ Ժամանակակից արվեստի թանգարանում վաղուց արդեն ժամանակակից արվեստ չի ներկայացվում (ներկայացվողը կարելի է մոդեռն անվանել, սակայն մոդեռնը նույնպես կլասիկա է): Եվ եթե տասնամյակներ առաջ մոդեռն արվեստը ֆորմաների փոփոխություն իրականացրեց, ապա ժամանակակից` «contemporary» արվեստը ընդհանրապես փոխեց արվեստի լեզուն` նույն ժամանակահատվածում ապրող ու իրար հետ հաղորդակցվող մարդկանց մեկ տարածքի մեջ դնելով: Ժամանակակից արվեստը դիտողին արվեստի համամասնակիցն է դարձնում (չկա հեղինակ ու չկա դիտող, այլ կան արարողության համամասնակիցներ), դրդում է նրան վերանայել իր իմացությունը կյանքի մասին, ենթարկում է պրովոկացիոն զուգահեռներ անցկացնել ու կլիշեների շերտի միջից անցնելով` ընդունել, որ ամեն պատմություն զրոյից է սկսում պատմվել: Է. Խարազյանը, Ա. Շիրազն ու Ռ. Էլիբեկյանը իրենց ստեղծած գունային դիմակահանդեսով պատմությունը զրոյից չեն սկսում, նրանք շարունակում են ժամանակի ու միջավայրի հետ ունեցած իրենց հավերժական զրույցը: Եվ այդ զրույցին հետեւելը շատ հետաքրքիր է, քանի որ նրանց թիկունքում ազատականության հսկայական փորձ կա: Այդ զրույցը չի ավարտվել, այն շարունակում է զրնգալ ու թրթռալ թանգարանային տոթ ու փոքր դահլիճներում: Եվ ետնամուտքով (գողի նման) թանգարան մտնող մարդկանց դրդում է մտորել ներկայի մասին: Հզոր էներգետիկա պարունակող գործերը հայելի չեն, նրանք ավելի շուտ մանրադիտակ են, որի մեջ երեւում է մեր քաղաքի ու մարդկանց խոշորացված գլուխկոտրուկ-դիմանկարը: