– Լեւո՛ն, ԱՄՆ Կոնգրեսի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի որոշումը թեեւ իշխանությունների կողմից չի ողջունվում, եւ ցեղասպանության հարցը դժվար մտնի Կոնգրեսի օրակարգ, սակայն Հայաստանում շարունակում են սրտատրոփ սպասել ապրիլի 24-ին` կարտաբերի՞ ԱՄՆ նախագահը «ցեղասպանություն» եզրը, թե՞ դա այս անգամ էլ տեղի չի ունենա:
– Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ են Միացյալ Նահանգներն այդ թեման արծարծում հենց ապրիլի 24-ին, եթե ոչ, ի վերջո, «ցեղասպանություն» եզրը օգտագործելու համար: ԱՄՆ երկու նախագահ` Բուշն ու Օբաման, իրենց պաշտոնական ելույթներում օգտագործել են հայկական եզր` եղեռն: Հայաստանում հնչում են դժգոհություններ, թե ինչո՞ւ նրանք չեն ասել «ցեղասպանություն» բառը` փոխանակ ուրախանալու, որ նրանք օգտագործել են հայերեն բառը:
– Պարզապես այդ բառը հասկանալի է միայն հայերին:
– Ավելի լավ, եթե նրանք հայերի հետ նման ուղիղ երկխոսության են դուրս եկել: Այսինքն` հայկական բնորոշումը` «եղեռն» կամ «ջարդ», հայերը չեն պաշտպանում, այլ ուզում են, որ հնչի անգլերեն «ցեղասպանություն» բառը: Իմ կարծիքով` դա տարօրինակ է: Անգամ եթե պահանջեին, որ «ցեղասպանություն» տերմինը հնչեր, պիտի գոնե խրախուսեին, որ «եղեռն» բառն ասվել է: Մե՞զ ինչ, թե ուրիշներն ինչ են լսում, եթե առաջնորդներն ասում են այնպես, որ հայերին հասանելի է:
– Հայերս մխիթարվում ենք, երբ ուրիշներն են ընդունում եղելությունը: Մենք ինքներս գիտենք, թե տեղի ունեցածը ինչ եզրերով կբնութագրենք:
– Եղել է ոչ թե ցեղասպանություն, այլ կրոնական պատերազմ: Ցեղասպանությունն օտարում է իրադարձությունները հայերից, Հայ Առաքելական եկեղեցու հետեւորդներից: 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի պայքարը հայերի համար եղել է ազգայնական ընդվզում Թուրքիայի դեմ։ Բայց 1915թ. թուրքերը հայերի դեմ սանձազերծել են կրոնական պատերազմ: Հասկացողական մակարդակով` եղեռն, որն ավելի նման է հրեական հոլոքոստին` եղեռնագործություն, զոհաբերության մատուցում, այսինքն` ինչ-որ կրոնական իմաստ ունի: Դա ուզում են փոխարինել «ցեղասպանություն» եզրով, որն ունի կենսաբանական իմաստ:
– Իրերի դրությունը դրանից փոխվո՞ւմ է:
– Տեսեք` եղել են մարդիկ, ովքեր կատարել են անձնական, բարոյական, կրոնական ընտրություն: Յուրաքանչյուր հայի առաջարկվել է պահպանել կյանքը` ընդունելով մահմեդականություն: Այսինքն` ոչ թե կենդանիների պես միլիոններով ոչնչացվել են, այլ այդ մարդիկ ունեցել են ֆիզիկական գոյությունը պահելու հնարավորություն։ Եվ կատարել են կրոնական ընտրություն: Եվ դա է նրանց սխրանքն ու մեր պատմական ժառանգությունը:
– Շվեդիայի խորհրդարանն օրերս ընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձեւ: Իսպանիան եւս պատրաստվում է նման քայլի: Մեծ Բրիտանիայի Լորդերի պալատը եւս, ըստ տեղեկատվության, ապրիլի 24-ին պատրաստվում է ընդունել Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձեւ: Նման բան հնարավոր համարո՞ւմ եք: Այդ դեպքում մտավախությունները, թե հայ-թուրքական արձանագրություններում պատմաբանների ենթահանձնաժողովի ստեղծումը կկասեցնի ցեղասպանության ճանաչման հետագա գործընթացը, քննություն չի բռնում:
– Ցեղասպանության ճանաչման կասեցում չի լինի, քանի որ ՀՀ ՍԴ-ի վճիռն արգելեց այդպիսի կապի հաստատում: Մեծ Բրիտանիան տարիներ շարունակ չի ճանաչել ջարդերը` իբրեւ ցեղասպանություն, թեեւ առաջին հրատարակումը ջարդերից մի քանի ամիս անց եղել է հենց Մեծ Բրիտանիայում: Բանն այն է, որ ցեղասպանությունը բրիտանական քաղաքականության արդյունք է, այսինքն` ինչ-որ տեսակ վերացնելը նրանց քաղաքականությունն է: Դա բառացիորեն կարելի է կապել դարվինիզմի հետ` տեսակների պայքար եւ այլն: Այսինքն` մարդուն` իբրեւ կենսաբանական տեսակ դիտարկելն անգլիական քաղաքականություն է, եւ ցանկացած ցեղասպանության վերջնական պատասխանատվությունը կրում է Մեծ Բրիտանիան: Եթե Մեծ Բրիտանիան չի ճանաչում ցեղասպանությունը, ուրեմն նա հայերին վեր է դասում կենդանական մակարդակից: Հուսով եմ` հիմա էլ չի ճանաչի:
– Հուսո՞վ եք, թե՞ մտավախություն ունեք:
– Հուսով եմ:
– Պատմության մեջ կա այսպիսի ընկալում` պատմական ճշմարտությունն, ի վերջո, հաղթում է: Ցեղասպանության դեպքում կարելի՞ է ասել, որ իրականությունն, ի վերջո, կճանաչվի աշխարհի կողմից:
– Պատմական ճշմարտությունն այն է, որ եղել է կրոնական պատերազմ, այսինքն` թուրքերն արտաքսել ու ջարդել են Հայ Առաքելական եկեղեցու հետեւորդներին, այլ ոչ թե «էթնիկ հայերին»` ընդհանրապես: Պատմական ճշմարտության հանձնառուն պետք է լինեն հայերը։ Այսինքն` բոլոր պետությունները կճանաչեն թե չեն ճանաչի, հայկական քաղաքականության խնդիրն է: Հայերի, հրեաների, տուտսիների եւ այլ ցեղասպանությունները մոդայիկ թեմա չեն, որով պետություններն իրենց մարդասիրությունն են հավաստում, այլ կա պատմական խնդիր, իմաստավորում, որը պետք է բխի պատմական նպատակների իրականացումից:
– Ի՞նչ եք կարծում, եթե տեսականորեն Ցեղասպանությունը ճանաչվի ԱՄՆ-ի կողմից, տեսնո՞ւմ եք Հայաստանի վերնախավում գիտակցություն` ո՞րն է լինելու հաջորդ քայլը` հողային պահա՞նջ, ֆինանսական փոխհատուցո՞ւմ է, կամ գուցե հայերիս բավական է նաեւ բարոյակա՞ն հատուցումը:
– Կարծում եմ` ինչ-որ գիտակցում նշմարվում է: Պետք է հաշվի առնել, որ Հայաստանում պատմական հարցերը պետությունը միշտ չէ, որ իր վրա է կրում: Ժողովրդի համախմբությունն անակնկալ կարող է լուծել պատմական հարցեր, երբ պետությունը մի կողմ է քաշվում: Աշխարհաքաղաքական ընկալմամբ` ցեղասպանության ճանաչումն անվերապահորեն նշանակում է տարածքների հանձնում: Աշխարհաքաղաքական եւ իրավաբանական կապը` իրադարձությունների հասունացման հետ մեկտեղ, պիտի որ ավելի ու ավելի գիտակցվի: Այսինքն` չի կարող լինել ցեղասպանության ճանաչում` առանց Արեւմտյան Հայաստանի հարցի:
– Այսօր դժվար է պատկերացնել, որ որեւէ պետություն մեկ այլ պետության անգամ մեկ թիզ հող կտա: Չե՞ք կարծում, որ Արեւմտյան Հայաստանի վերադարձն ուտոպիա է:
– Ես հրավիրում եմ բոլորին աշխարհաքաղաքական այդպիսի բեմականացման. տրամաբանությունը դա է ասում: Դա անհավանական է թվում, սակայն դա պե՛տք է լինի: Ինչպե՞ս: Բոլորը կարող են հետաքրքրությամբ դիտել:
– Ե՞րբ եւ որտե՞ղ:
– Մոտակա տասնամյակում, հավանաբար:
– Դուք խոստացա՛ք: Անդրադառնալով հայ-թուրքական արձանագրություններին` ասացեք խնդրեմ, որքանո՞վ է էական` ով առաջինը կվավերացնի արձանագրությունները` Հայաստա՞նը, թե՞ Թուրքիան:
– Վավերացումն արդեն նշանակում է վավերացման ձախողում: Նմանատիպ փաստաթուղթն ընդունված միջազգային արարողակարգով չի ենթադրում վավերացում:
– Ուզում եք ասել, որ քննարկումները խորհրդարանում, տարբեր հայտարարությունները` բարձր մակարդակով, ժամավաճառությո՞ւն է:
– Այո` մեծ հաշվով: Չնայած` եթե անգամ վավերացվեն, ձախողումը կլինի այլ անհեթեթ դիպվածներով:
– Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ պատերազմի հավանականությունն արեւմտյան մեկնաբանները մեծ են համարում: Իսկ Ձե՞ր կարծիքով:
– Ադրբեջանը վերցրել է ուղղություն դեպի պատերազմ, եւ դա ստույգ որոշում է: Ադրբեջանը կառուցում է ռազմական գործարաններ, իսկ ռազմական գործարանները ենթադրում են ինժեներական կրթություն, ռազմական համագործակցության մասին պայմանագրեր` Ռուսաստանի, Իսրայելի հետ: Մյուս կողմից` Հայաստանի իշխանությունները նմանատիպ քայլեր չեն անում…
– Մի՛ ասեք. մեր իշխանությունները հայտարարում են, թե մեր բանակը տարածաշրջանում ամենամարտունակն է, եւ թող Ադրբեջանը հարձակման փորձ անի, եւ կտեսնի` որտեղ են ձմեռում խեցգետինները…
– Ես միշտ վերապահումով եմ վերաբերվում ինքնագովեստին: Որքան ես եմ նկատում, Հայաստանում կան հատկապես երիտասարդների այլասերման միտումներ, որոնք շատ վտանգավոր են եւ կարող են խարխլել բանակի հիմքերը: Ի՞նչ է նշանակում` հաշվարկել պատերազմ, եթե դու ստանում ես զենքը դրսից: Եթե չես կառուցում երկաթգիծ` դեպի Ստեփանակերտ: Այսինքն` եթե այդ արտահայտություններին զուգահեռ` կառուցվեր թեկուզ փոքր տրամաչափի երկաթգիծ, որը կարող է զենք-զինամթերք, վառելիք փոխադրել, եթե Հայաստանում զարգանար զենքի արտադրությունը, եթե հայրենասիրական քարոզչությունը խրախուսվեր, լիներ հերոսների իրական մեծարում, նրանց ընտանիքների, երեխաների օժանդակությունը դրված լիներ պատշաճ մակարդակի վրա: Իսկ մի քանի տարի առաջ բյուջեի սղությունը հիմք բերելով` կտրեցին ազատամարտիկների, նրանց հարազատների հանգստյան տան ուղեգրերը:
– Այսինքն` եթե Ադրբեջանը ցանկանա պատերազմել, Հայաստանում դրան պատրաստ չե՞ն լինի: Ձեր խոսքերից ճի՞շտ եզրակացություն արեցի:
– Ադրբեջանական բանակի մարտական հատկանիշները, պատմությունը ցույց է տվել, բավական ցածր են:
– Եվ հետո, նույն այլասերությունը կա նաեւ հարեւան երկրում:
– Ուրիշի մեղքերով չես արդարանա: Եթե սկսվի պատերազմ, կամ եթե ադրբեջանցիները հանդգնեն պատերազմ սկսել, չի նշանակում, որ արդյունքն իրենց համար կարող է դրական լինել: Բայց Ադրբեջանի ղեկավարության քայլերն իրո՛ք ռազմատենչ են: Նրանք ստույգ ուժեղացնում են պետությունը: Պետք է սթափ գնահատել, որ այդ միտումներն, ի վերջո, Հայաստանի համար վտանգավոր իրավիճակ են ստեղծում: