Նրանք հանդիպել են 1952 թվականին սիբիրյան ճամբարներում՝ նշանավոր հայ
գրողն ու լիտվուհի ուսանողուհին: Անտոնինա Պավիլայտիտեն, հետագայում՝
Անտոնինա Մահարին, մինչեւ վերջ կիսեց Գուրգեն Մահարու ծանր ճակատագիրը:
82-ամյա Անտոնինան այսօր էլ դեռ ապրում է ամուսնու հետ կապված
հիշողություններով: Երեւանյան նրանց բնակարանում Գուրգեն Մահարու մահից
հետո ոչինչ չի փոխվել: Միայն կյանքն է սառել…
– Ինչպե՞ս եք, տիկին Մահարի, տեսնում եմ՝ առավոտ շուտ ոտքի վրա եք արդեն…
– Առավոտյան վաղ եմ վեր կենում, ժամը 7-ին, միշտ այդպես է եղել, այդպես էլ
կշարունակվի, թեեւ չեմ աշխատում ոչ մի տեղ: Առավոտյան զով է՝ կարդում եմ
շատ, հիշողություններս եմ գրի առնում: Երբեմն ինչ-որ մեկը զանգում է,
հյուր է գալիս, ավելի հաճախ սփյուռքահայեր են հյուր գալիս: Ի դեպ, ես
նրանց շատ եմ սիրում, եւ, մեր մեջ ասած՝ առանց նրանց ես երեւի չկարողանայի
ապրել: Նրանք ինձ չեն մոռանում:
– Ինչպե՞ս եք կարողանում ապրել եւ հոգալ ձեր խնդիրները:
– Թոշակ եմ ստանում, Գրողների միությունն է օգնում, ապրել լինում է…
Արդեն վարժվել եմ անընդհատ հոգ տանել՝ սկզբում Գուրգեն Մահարին էր, նա
կարծես անօգնական երեխա լիներ, երեխայի նման հոգ էի տանում, հիմա էլ
երկրորդ անօգնական երեխան՝ մեր տղան, նրան նույնպես անընդհատ մեծ խնամք է
պետք: Ահա այսպիսին է իմ ճակատագիրը:
– Ձեր հիշողությունները, կարծեմ, հրատարակել եք գրքով:
– Այո, շուտով երրորդ գիրքը լույս կտեսնի: Առաջինը՝ «Իմ ոդիսականը»,
վաղուց էր պատրաստ, դեռ 70-ականներին, սակայն միայն վերջերս հրատարակվեց,
այն էլ՝ Գրողների միության նախագահի ջանքերով: Սա այնպիսի նյութ է՝ ոչ
բոլորը կուզենային տպագրել, եւ ահա ԳՄ նախագահը հասկացավ ու գնահատեց,
շնորհակալ եմ: Սա, կարելի է ասել, պատմական գիրք է, այստեղ եւ Մահարին կա,
եւ ժամանակի մեծերը, որոնց հետ նա շփվում էր:
– Մահարու հետ ե՞րբ Հայաստան եկաք, այդ նոր միջավայրում ո՞ւմ հետ էիք
շփվում, հավանաբար այն գրողների կանանց, ում հետ Մահարի՞ն էր շփվում:
– Գրողները բոլորը մեր տուն գալիս էին առանց կանանց: Իրենց կանանց հետ
գալիս էին միայն Վահագն Դավթյանն ու Համո Սահյանը: Ես միայն Վահագնի
Վարդուշին գիտեի ու Համոյի Մարիային: Մնացած գրողները գալիս էին շատ ուշ,
համարյա կեսգիշերին, նստում էին մինչեւ լուսաբաց, խոսում էին, խմում էին
(սովորաբար արդեն խմած էլ գալիս էին), վիճում էին՝ հետաքրքիր երեկոներ
էին: Ես ահավոր հոգնում էի: Երբեմն չէի դիմանում, գնում քնում էի, հետո
արթնանում, գալիս տեսնում էի՝ նրանք դեռ խմում ու խոսում են: Առավոտյան
մեր տանից միայն դատարկ շշեր էին դուրս հանում, ես տանը օգնական ունեի,
ինքս կմեռնեի՝ մենակ չէի հասցնի ամեն օր այդքան հյուրեր ընդունել ու
ճանապարհել: Կյանքը եռում էր մեր տանը: Իսկ հիմա… հիմա ամեն ինչ մեռած
է: Ես այնպես կուզենայի մի անգամ էլ նրանց բոլորին այս սեղանի շուրջը
տեսնել…
– Նրանցից ոչ ոք հիմա ձեզ չի՞ այցելում:
– Նրանք բոլորը մահացել են, սիրելիս… Մնացել է միայն այժմյան «Գրական
թերթի» խմբագիրը՝ այն ժամանակ նա դեռ շատ-շատ էր երիտասարդ, բայց Գուրգենը
հարգում էր նրան: Երբեմն նա է զանգում, երբեմն՝ ես, «Գրական թերթում»
երբեմն իմ հիշողություններից պատառիկներ է տպագրում…
– Վերջին անգամ ե՞րբ եք ձեր հայրենիքում եղել:
– Ստույգ չեմ հիշում, բայց Գորբաչովը դեռ կար: Հայաստանի անկախությունից
հետո այլեւս չեմ եղել, Լիտվան էլ անկախացավ, ու մեծ դժվարությունների հետ
է կապված հիմա գնալը, հատկապես, որ այստեղ Լիտվայի դեսպանատուն չկա, պետք
է Մոսկվա գնալ կամ Թբիլիսի, հետո նոր Լիտվա: Իսկ առաջ ամեն տարի Գուրգեն
Խանի հետ մենք մեկնում էինք Լիտվա, 3-4 ամիս հանգստանում էինք
Պալանգայում: Ամեն ինչ հրաշալի էր: Ճիշտ է, Գուրգենն անընդհատ հիվանդ էր,
բայց մենք հետաքրքիր էինք ապրում:
– Հարազատներ ունե՞ք Լիտվայում:
– Հարազատներ գրեթե չկան, սակայն կան թանկագին մարդիկ, որոնց հետ մենք մինչեւ հիմա նամակագրական կապ ենք պահում, երբեմն զանգում ենք:
– Տիկին Մահարի, այսօրվա մեր երիտասարդությունը շա՞տ է տարբեր ձեզանից:
– Գիտեք, մեր երիտասարդությունը շատ է փոխվել, առաջ այսպիսին չէին: Ախր
այս աղջնակները պետք է ռոմանտիկ լինեին, եթերային, հանելուկային մի քիչ
էլ, բայց չես հասկանում ինչ է կատարվում, երեւի արտասահմանյան հովերն են
նրանց փչացնում, էդ հեռուստատեսություններն ու թերթերը ինչ հիմար բաներ
ասես չեն լցնում նրանց գլուխները, երիտասարդությունն էլ առանց մտածելու
վերցնում ու այդպես էլ ապրում է: Ամեն ինչ այնպես խառնվել է: Առաջվա
ռոմանտիկ սերը չկա, միայն սեքս, սեքս, սեքս…Այնպիսի խայտառակ նկարներով
ամսագրեր են վաճառում, էն օրը վաճառող տղային ասում եմ՝ ինչո՞ւ եք սա
վաճառում, ասում է՝ բա ի՞նչ վաճառենք, սա է վաճառվում, ասում եմ՝ է՜,
խիղճդ էլ վաճառի: Երիտասարդությունը կորցրել է հոգեւոր արժեքները…
– Գուցե միշտ էլ այդպիսի՞ն են եղել, ուղղակի ժամանակներն են տարբեր եղել, եւ ամեն ինչ բարձրաձայն չի ասվել:
– Ո՛չ, ո՛չ, ի՜նչ ես ասում, ես էլ եմ ուսանող եղել, ես հո գիտեմ՝ մենք
ինչպես էինք սիրում: Հետո հագուստն էլ նշանակություն ունի, աղջկա հագուստը
պետք է տարբերվի, իր մեջ թաքուն հմայք ունենա: Ես երբեմն քայլում եմ
փողոցով ու չեմ հասկանում՝ դիմացից աղջի՞կ է գալիս, թե՞ տղա:
– Ձեր գրապահարանում Մերիլին Մոնրոյի նկարն եմ տեսնում…
– Դու չե՞ս նկատում ինչ մեծ տրագեդիա կա նրա դեմքին: Նա տաղանդավոր աղջիկ
էր, հանճարեղ աղջիկ, հանճարեղ ու մերժված: Եվ ողջ կյանքում դժբախտ եղավ:
Այնպես մտել է իմ սրտի մեջ այդ փոքրիկ գառնուկը… Եվ ես մտածեցի՝ քանի որ
այս տանը բոլորը յուրովի դժբախտ են, թող այս մի դժբախտն էլ մեզ հետ լինի:
Ահա մի դժբախտ էլ այն պատին՝ Եսենինը, նա էլ ինքնասպան եղավ, չէ՞… Ես
նրա բազմաթիվ ստեղծագործություններ անգիր գիտեմ ռուսերեն, իսկ լիտվերեն
այնքան գիտեմ՝ խոսք չկա: Նրա բանաստեղծությունները եւ սրտի համար են, եւ
մտքի: Իսկ, ահա, այսօր ես նայում եմ մեր գրականությանն ու զարմանում եմ՝
կարող է ե՞ս եմ քոռացել՝ ոչ մի զգացմունք, ոչ մի իմաստ, հոգեւորի ոչ մի
նշույլ…
– Երջանկություն կա՞, տիկին Մահարի:
– Ռուս գրողներից մեկն ասել է՝ իմ երիտասարդ բարեկամ, ապրիր այնպես, որ եւ
ձեռքերդ մաքուր լինեն, եւ խիղճդ: Եթե ձեռքերդ ու խիղճդ մաքուր լինեն,
երջանիկ կլինես, եւ հանգիստ կշնչես, եւ հանգիստ կքնես: Իսկ եթե ինչ-որ
մեկին ցավ պատճառես, գողանաս, վատ բաներ անես, ի դեպ, ինչպես հիմա շատերն
են անում Հայաստանում ժողովրդի հետ, գրողը դրանց տանի, հնարավոր չի, որ
երջանիկ լինես, հնարավոր չի, որ այդ մարդիկ էլ երջանիկ լինեն: Ժողովուրդն
այսքան վատ ապրի, իսկ նրանք անընդհատ իրենց գրպանները լցնեն, լցնեն ու
լցնեն՝ առանց գիտակցելու, որ, միեւնույն է, գերեզման չեն տանելու…
– Իսկ որ ասում են՝ կանացի երջանկությո՞ւն…
– Ընտանեկան երջանկությունը նկատի ունեն երեւի, բայց ես դեռ չգիտեմ մի
կին, որ ընտանիքում գտած լինի երջանկությունը: Երբ Գուրգեն Մահարին
մահացել էր, մի կին, կարելի է ասել՝ պատմական կին, ինձ ասաց. «Անտոնինա,
ես քեզ նախանձում եմ, ահա դու հանգիստ ես արդեն, այլեւս ոչ ոք քեզ հոգս ու
տառապանք չի պատճառի, իսկ ես շարունակում եմ դեռ տառապել»: Ես զարմացա,
փաստորեն եւ այսպես է վատ, երբ մեռնում են, եւ վատ է, երբ կենդանի են
դեռ… Հայ տղամարդիկ շատ ծանր ժողովուրդ են, շատ ծանր (դու այս մասին մի
գրի, թե չէ նրանք ինձ կսպանեն), դրա համար էլ հայ կանայք երջանիկ չեն,
միշտ տառապում են: Քանի դեռ ամուսինները երիտասարդ են, տղամարդիկ աջուձախ
են վազում, իսկ կանայք միշտ կարոտ են քնքուշ սիրո:
– Իսկ մեր կանայք ինչպիսի՞ն են:
– Հայ կանայք շատ են գեղեցիկ: Ես խելագարի պես սիրում եմ նրանց աչքերը,
դրանք այնքան արտահայտիչ են, երբեք չեն ծերանում: Եվ ինձ բոլորովին դուր
չի գալիս, որ հայ աղջնակները ներկում են աչքերը, չեն հասկանում, որ
վնասում ու փչացնում են այդ գեղեցկությունը:
– Դուք հավանաբար շատ գեղեցիկ եք եղել երիտասարդ տարիներին…
– Այո, ես գեղեցիկ էի, լավ էի սովորում, լավ էլ հագնվում էի, այն ժամանակ
մենք այդ հնարավորությունն ունեինք: Շատ ռոմանտիկ էի եւ իդեալիստ:
Երիտասարդ էի, երբ պատերազմը սկսվեց, հրեաների ջարդը, ես իմ տեղը չէի
գտնում, ներսս այրվում էր այդ անարդարություններից: Որոշել էի իրավաբան
դառնալ եւ պաշտպանել արդարությունը, սակայն, ինչպես տեսնում եք, ոչինչ էլ
չդարձա…
– Ի՞նչ հետաքրքիր հիշողություններ կան կապված Մահարու եւ ժամանակի գրական էլիտայի հետ:
– Այ, եթե դուք իմ այս գիրքը կարդաք, այնտեղ բոլորի մասին ամեն, ամեն ինչ
կա, ինչ հիշել եմ՝ գրի եմ առել: Գուրգեն Խանը, երբ ես ջղայնանում էի, երբ
նրանք շատ էին խմում, միշտ ասում էր. «Անտոնինա, մեր այս տղաները,
կտեսնես, բոլորը մնայուն հետք կթողնեն հայ գրականության մեջ»:
– Այդ տաղանդավոր մարդիկ ինչո՞ւ էին այդքան խմում…
– Գուրգենն ասում էր. «Մի զարմացիր, Անտոնինա, մենք լավ կյանքից չէ, որ
խմում ենք, մեր հոգսերն այնքան շատ են ու բարդ, որ նույնիսկ կես լիտրով
գլուխ չես հանի»: Իսկ այն ժամանակ նրանք հավաքվում ու խոսում էին
ամենատարբեր ցավոտ խնդիրներից՝ եւ գրականությունից, եւ ազգային
խնդիրներից, եւ Ղարաբաղի հարցն էին դեռ այն ժամանակ շոշափում, էլ չեմ
ասում՝ որքան էին տառապում Չարենցի, Բակունցի բացակայությունից… Ու այդ
սպիրտի մեջ կարծես ուզում էին խեղդել ողջ այդ ծանրությունը, մի խոսքով՝
շատ էին խմում…
– Ձեզ համար, հավանաբար, շատ դժվար է եղել:
– Նրանք բոլորն ինձ շատ սիրում ու հարգում էին: Բայց, միեւնույն է,
գրողներն ու բանաստեղծները շատ դժվար մարդիկ են, նրանց կարելի է կարդալ,
հեռուստացույցով տեսնել, լսել, բայց Աստված չանի, ստիպված լինես նույն
տանիքի տակ ապրել, ահավոր է…
– Մահարու ներկայությո՞ւնն էլ էր շատ ծանր ընտանիքում:
– Իհարկե, սիրելիս, նա էլ է նույն հայը, չէ՞, հետո նա այնքան հիվանդ էր,
միշտ թույլ, անօգնական, դժբախտ: Ես բոլորին ասում էի՝ իմ բախտը երեւի
միայն նրանով է բերել, որ Գուրգենը շատ տնային մարդ էր, աջուձախ չէր կարող
անել, որովհետեւ հիվանդ էր, բացի այդ՝ 20 տարով մեծ էր ինձանից:
– Դուք սիրել եք այդ հիվանդ մարդուն…
– Այո, սիրում էի: Ավելի ճիշտ, կարելի է ասել, որ դա նախ՝ սեր էր մարդու
հանդեպ, հիվանդ մարդու… Ախր երբ ես տեսա նրան Սիբիրում, նա շատ վատ էր,
շատ հիվանդ, 45 կիլոգրամանոց կենդանի դիակ: Դա սեր էր տառապող մարդու
հանդեպ: Եվ վերջապես՝ նա իմ ընկերն էր ու բախտակիցը, մենք նույն
ճակատագրով էինք Սիբիրում հայտնվել: Գուրգենն անընդհատ ասում էր՝ «Ես
գիտեմ, դու ինձ խղճում ես, չես սիրում, ես ուզում եմ, որ դու ինձ սիրես»:
Ես ասում էի՝ «Ինչ ես ասում, ես քեզ սիրում եմ»… Հո չե՞ս վիճի հիվանդ,
մեռնող մարդու հետ… Բժիշկները հույս չէին տալիս: Իսկ ես նրան միայն
հուսադրում էի, ասում էի՝ «Այ, կտեսնես, կգնաս Հայաստան, ամեն ինչ լավ
կլինի, գրքերդ կտպագրեն»… Նա ասում էր՝ «Առանց քեզ չեմ գնա, առանց քեզ
ես կմեռնեմ»: Ասում էի՝ «Ինչո՞ւ պետք է մեռնես, իհարկե, ես էլ եմ քեզ հետ
գալու»… Բայց ո՞վ կհավատար, ես ինքս անգամ չէի հավատում, որ ստիպված
կլինեմ մի օր նրա հետ Հայաստան գալ, պարզապես մեռնող մարդու հետ չի կարելի
վիճել, ահա թե ինչ… Ահա այսպիսին էր մեր սերը…
– Թույլ կտա՞ք ձեզ լուսանկարել…
– Ո՛չ, ո՛չ, սիրելիս, այդպիսի բան չանես, ավելի լավ է երիտասարդ տարիների
լուսանկարներից տպագրեսլ, չեմ ուզում մարդիկ դեմքիս տեսնեն տարիների հետքն
ու տառապանքը…