Որոշ հոգեբաններ համակարծիք են, որ գոյություն ունի աչքերի արտահայտության երեք խոշոր խումբ. գործնական, սոցիալական եւ ինտիմ: Դրանք են` շեշտակի հայացքը, հայացքը կողքից, հայացքը ներքեւից, հայացքը վերեւից, խուսափողական հայացքը եւ այլն: Մարմնի լեզու ուսումնասիրող Ա. Ակիշինն իր «Ժեստերը եւ միմիկան ռուսերեն լեզվում» գրքում մի ամբողջ տեսություն է զարգացնում այս ուղղությամբ: Իսկ Լիլիան Գլասը ներկայացնում է աչքերի արտահայտության հետեւյալ շարքը:
– Զարմացկոտ: Աչքերը «չռված են»: Այս արտահայտությունը առաջ է գալիս այն ժամանակ, երբ մարդը զարմացած է կամ հանկարծակիի է եկել: Հոնքերը բարձրացած են եւ կազմել են կամար, ներքին ծնոտը կախված է, բերանը` կիսաբաց:
– Վախեցած: Այս վիճակում մարդը նորից լայն բացում է աչքերը: Կարծես հատուկ է սառել նման դիրքում, որպեսզի որսա մոտեցող վտանգի յուրաքանչյուր պահը: Ներքին կոպերը լարված են, հոնքերը` բարձրացած, սակայն` ի տարբերություն զարմացկոտ արտահայտության, նրանք միացած են, շրթունքները եւս միացած, ձգված են:
– Բարկացկոտ: Երբ մարդը բարկանում է, նա սովորաբար սեւեռուն հայացք է գցում այդ ապրումը պատճառողի վրա: Աչքերը կկոցելով՝ լարված նայում է դիմացինին: Իր աչքերը գրեթե չեն երեւում: Եթե մարդը մի պահ շեշտակի նայում է ձեզ, բացառված չէ, որ նա ցանկանում է ձեզ վախեցնել կամ ենթարկել իրեն:
– Խիստ-սեւեռուն: Եթե դիմացինը նայում է երկար ու սեւեռուն, հնարավոր է երկու բացատրություն: Հայացքը արտահայտում է տարփանք` սեքսուալ ցանկություն կամ թշնամանք: Սեւեռուն հայացքը հատուկ է մաքիավելական խառնվածքի մարդկանց: Նրանց նայվածքը անհանգիստ է, անբնական: Այն նպատակ է հետապնդում՝ ազդել մարդկանց վրա, շահարկել նրանց:
– Անվճռական: Զրուցակիցը միաժամանակ աչքերը կկոցում է, հոնքերը` բարձրացնում, խոժոռում: Նա հավանաբար կասկածի տակ է դնում եւ՛ ձեր, եւ՛ իր ասածը: Դեմքի նման արտահայտություն ունենում են նրանք, ովքեր չգիտեն, թե ինչ որոշում ընդունեն:
– Ցնցված: Դիմացինը ծայր աստիճան զարմացած է եւ հայացքը գցում է առաստաղին: Նա հավատ չի ընծայում ձեզ, ոչ էլ կատարվածին, որի հետեւանքով դեմքին հայտնվում է թերահավատության եւ ծաղրանքի խառը ժպիտ:
– Ամոթխած: Նեղվածության եւ շփոթվածության դեպքում մարդը ձեր երեսին չի նայում: Հայացքը գաղտագողի է, ծածուկ: Երեխայի նման կախում է գլուխը եւ խեթ-խեթ նայում աչքի տակով: Արտահայտության մեջ կարող են լինել կամակորության եւ պերճամոլության տարրեր: Մարդաբան Դեզմոնդ Մորիսը գտնում է, որ այս հայացքը կոնֆլիկտային է, արտահայտում է «հանդուգն ամոթխածություն», իսկ հիմքում կարող է լինել հակասական: Մարդը մի կողմից` համեստ եւ խոնարհ կերպով հայացքը շեղում է, մյուս կողմից` իր մեջ ճնշում է ձեր երեսին ուղիղ նայելու ցանկությունը: Նման պահվածքը գրավում է մարդկանց ուշադրությունը եւ կարող է նրանց նյարդայնացնել:
– Տխուր, ամաչկոտ: Տխրություն, շփոթվածություն կամ ամոթխածություն զգացող անձնավորությունը նայում է ոտքերի տակ, խուսափում է ուրիշի հայացքից: Սովորաբար խոժոռված է: Երբ հայացքը շեղում է` կամ տրտմած է, կամ պատրաստ է զիջել:
– Աչքի տիկ, դիմամկանունքի կծկում կամ ջղաձգություն: Հետեւանք է լարվածության կամ սպազմի: Եթե դա լինում է ձեզ հետ, աշխատեք գտնել պատճառը եւ հասկանալ, թե ինչ է կատարվում ձեր կյանքում: Դուրս եկեք այդ վիճակից:
– Հաճախակի թարթում: Նյարդայնության կամ հուզմունքի հետեւանք է: Առաջանում է նաեւ սուտ խոսելիս կամ այն դեպքում, երբ մարդը հուզվում է, վախենում, որ իրեն չեն հավատա:
– «Վազող» հայացք: Եթե դիմացինը խուսափում է նայել ձեր դեմքին, վստահ եղեք, որ ինչ-որ բան այն չէ: Պատճառները կարող են լինել մի քանիսը. նա ձեզ չի սիրում, հետաքրքրություն չունի ձեր նկատմամբ, չի կարող հակադարձել, վախենում է: Ստելիս եւս չի նայում ձեր երեսին: Զգում է մեղավորություն եւ չի կարողանում հանդիպել ձեր հայացքին: Մյուս կողմից, եթե հայացքը փախցնում է, պարտադիր չէ, որ ստում է: Կարող է պատահել, որ անհարմար է զգում, սպասում է վատ վերաբերմունքի կամ էլ որեւէ բան թաքցնում է: Եթե տառապում է ցածր ինքնագնահատմամբ կամ ունի թերարժեքության բարդույթ, ապա դրանք թաքցնելու համար է փախցնում հայացքը: Իսկ եթե ընդունելության ժամանակ զրուցակիցը ձեզ նայելու փոխարեն ձեր ուսի վրայից դիտում է շրջապատը, կարող եք փաստել, որ տվյալ կոնտակտը ձեւական է, եւ նա փնտրում է մեկ ուրիշին: Դիվանագետի համար ընդունելի չէ «վազող» կամ «թափառող» հայացքից օգտվելը:
Որքան էլ ոչվերբալ հաղորդակցության արվեստը երիտասարդ է, այնուամենայնիվ, դիվանագիտության պատմության ընթացքում աչքերի արտահայտության վերաբերյալ էմպիրիկ անդրադարձներ եղել են: Դեռեւս XVIII դարում իտալական գաճաճ պետությունների դիվանագետներին ուսուցանել են. «Մարդկանց հետ խոսելիս, միշտ նայիր աչքերին: Եթե դրանից խուսափես` մարդիկ կմտածեն, որ քեզ ինչ-որ բանում մեղավոր ես զգում: Բացի այդ, դու կկորցնես նրանց դեմքի ա՛յն արտահայտությունը հասկանալու հնարավորությունը, որով դու պետք է ստուգես քո խոսքերի տպավորությունը դիմացինների վրա»: Մեր կողմից ավելացնենք: Հաղորդակցության ընթացքում զգույշ վարվեք աչքերի արտահայտության հետ: Օպտիմալ տարբերակը դիմացինի վրա «մեղմ» հայացք գցելն է: Հիշեք, որ օտար մարդը առանց նեղվելու տանում է այն հայացքը, որի տեւողությունը չի գերազանցում 3 վայրկյանը: Բայց մի մոռացեք նաեւ, որ աչքը հզոր գործիք է, որը Պլատոնը անվանել է մարդու ամենաարեւաշող օրգան: Իսկ Ջորդանո Բրունոն XVI դարում հայացքը համարել է խորհրդավոր ճառագայթ: Այդ խորհրդավորությունը մինչեւ օրս էլ լրիվ բացահայտված չէ: Գոյություն ունի այն կարծիքը, որ հայացքը կատարում է հեռազգացության` տելեպատիայի ֆունկցիա, այսինքն՝ աչքերը փոխանցում են մտքեր: Կա նաեւ մեկ այլ վարկած, այն, որ աչքն ունի բիոռադիացիոն ճառագայթման հատկություն եւ կարող է այրել դիմացինին: Այդպիսին էր ամերիկյան հայտնի գրող Ստիվեն Քինգի «Հայացքով մոխրացնող» («Firestarter», անգ.) վեպի հերոսուհի Չառլի Մակգին: Ստացվում է, որ հայացքը կարող է «այրել» ոչ միայն դիմացինի սիրտը, այլեւ տառացիորեն մարմինը եւ շրջապատի առարկաները:
Հայացքը, ոչվերբալ հաղորդակցության մյուս արտահայտությունների նման, կուլտուրայից կուլտուրա տարբերվելու հատկանիշ ունի: Շվեդներն, օրինակ` զրուցելիս ավելի հաճախ են նայում իրար, քան, ասենք, անգլիացիները: Արաբները շփվելիս հայացքը փախցնելը համարում են անպատվություն: Ճապոնացին խոսելիս նայում է զրուցակցի վզին: Շատ ժողովուրդներ ունեն չգրված օրենքներ, որոնք արգելում են շեշտակի հայացք նետել դիմացինի վրա, մանավանդ, եթե նա անծանոթ է: Դա համարվում է հանդգնություն` անգամ վիրավորանք: Հնդկական նավախո ցեղում երեխաներին փոքր տարիքից սովորեցնում են չնայել դիմացինի աչքերին: Լատինաամերիկյան վիտուտո եւ բորորի ցեղերի ներկայացուցիչները խոսելիս նայում են տարբեր կողմեր, իսկ եթե նրանցից մեկնումեկը դիմում է մարդկանց խմբի, մեջքով շուռ է գալիս նրանց կողմը: Միջերկրածովյան երկրների ժողովուրդների մոտ շատ է տարածված «չար աչքի» գաղափարը: Ինկվիզիցիայի ժամանակներից մինչեւ օրս մարդիկ այստեղ վախենում են անհաջողություն եւ դժբախտություն բերող «չար աչքից»: Մասնագետների կարծիքով, կանայք տղամարդկանցից ավելի երկար եւ սեւեռուն են նայում զրուցակցին: Թերեւս, այդ է պատճառը, որ Արեւելքում կանայք հայացքը թաքցնում են չադրայի հետեւում եւ այլն:
Աչքը, նրա արտահայտությունը եւ հայացքը Անտիկ ժամանակներից հանդիսանում են արվեստների ամենասիրված թեմաներից մեկը, ոգեւորության եւ ստեղծագործական պրոցեսի անսպառ աղբյուր: Լեւ Տոլստոյը նկարագրել է աչքի արտահայտության՝ 85 եւ ժպիտի` 97 նրբերանգներ: Անշուշտ, աշխարհի բոլոր կուլտուրաները անդրադարձել են դրանց. բանաստեղծը աչքերի օգնությամբ փառաբանել է սերը եւ նզովել` խարդավանքը, երգահանը հյուսել է սոնետներ եւ արիաներ, նկարիչը անմահացրել է աչքերի արտահայտությունը՝ կտավի, քանդակագործը` քարի վրա: Ամեն ժողովուրդ` իր ձեւով եւ իր չափով: Կա մի գեշ հիվանդություն` ազգային կամ ռասայական կույր սնապարծություն: Մասնագետներն այն անվանում են էթնոցենտրիզմ: Ուրեմն զերծ լինելով հանդերձ այդ էթնոցենտրիզմից, ես հանդգնում եմ ասել, որ հայի աչքերը այլ են` եզակի, անկրկնելի: Նրանք, կարծում եմ, ամենաարտահայտիչն ու ամենագեղեցիկն են: Սա կիսաառեղծվածային ֆենոմեն է: Ծագումնաբանությո՞ւն, պատմությո՞ւն, աշխարհագրությո՞ւն, կրո՞ն, էթնոհոգեբանությո՞ւն: Ինչո՞ւմն է գաղտնիքի բանալին: Աչքը հայ մարդու համար փիլիսոփայական մտահայեցողության եւ կենսավիճակի կատեգորիա է: Բացեք Ա. Սուքիասյանի «Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարանը»: Այնտեղ դուք կգտնեք «աչք» բառի մոտ 500 արտահայտություն ու դարձվածք: Թվարկել այդ բոլորը` անհնար է: Սակայն, ինչպես օտար, այնպես էլ հայկական աղբյուրներում մենք տեսնում ենք, որ աչքը ամենուր հանդես է գալիս որպես հոգու եւ սրտի հայելի, որպես սիրո եւ լինելիության աղբյուր: «Քանց սարյակի թեւը սեւ,// Իմ աչքերը շատ են սեւ,// Աչքն էլ սրտի հայելին է,// Չէ ո՞ր սիրտս շատ է սեւ»: // (Ավետիք Իսահակյան): Հապա հանճարեղ լոռեցու անմահ տողե՞րը: «Սիրո հնոց,// Կրակ ու բոց`// Էնպես աչքեր թե ժըպտան`// Մարդու համար// Օրվա պես վառ// Գիշերները լույս կըտան»: (Հովհաննես Թումանյան, «Թմկաբերդի առումը»): «Հայի աչքերի» բացառիկության վերաբերյալ իմ կարծիքը կրկին փաստեցի ինքս` ինձ, երբ վերջերս եղա Ֆիլադելֆիայի արվեստի թանգարանում բացված Արշիլ Գորկու` պատմության մեջ ամենամեծ ցուցահանդեսում (200 կտավ)։ Առաջին անգամ էի տեսնում համաշխարհային հռչակ վայելող Վարպետի «կենդանի» կտավները: Ասել, որ ազդվել էի, մասնավորապես, Գորկու քրոջ` Վարդուշի եւ նկարչի մոր աչքերից` կնշանակի ոչինչ չասել: Այդ աչքերում արտացոլված է մեր ժողովրդի պատմությունը, նրա անցած եղեռնականը, նրա ոգին, կենսունակությունը, ապրելու եւ հարատեւելու աննկուն կամքը: Գորկու աչքերը խոսում են քեզ հետ, զրուցում, շշուկով պատմում իրենց կյանքի եղելությունը, որը նաեւ քոնն է, քո մտերիմներինը, քո հարազատներինը: Երիցս ճիշտ է Վարպետը, երբ իր վրձնած աչքերի մասին գրել է. «Խոսում են նրանք նախքան շրթունքների շարժվելը ու դեռ երկար խոսում են, երբ վաղուց դադարել են խոսել շուրթերը»: Իսկ երբ տեսա, թե ցուցահանդեսում տարբեր ազգությունների այցելուները ինչպիսի զմայլանքով, վերացած, դիտում էին գորկիական աչքերը, մի պահ երկմտեցի. իրո՞ք «Հայի աչքերը» իրենց տեսակի մեջ միակն են այս աշխարհում: Հետո անդրադարձա այդ աչքերն արարած նույն Վարպետի այն մտքին, թե իր «արվեստը համապարփակություն է», եւ որ «արվեստն ազգայնամոլությունից վեր է եւ ներկայացնում է համընդհանուր մարդկային աչքը»: Ուրեմն` ամեն ինչ ճիշտ է, ճիշտ է մեծ արվեստագետը, ճիշտ եմ նաեւ ես` իմ տեսակետի մեջ: Այո, «Հայի աչքերը» անկրկնելի են, սակայն նրանք նաեւ համամարդկային են, անտարած: Եվ հենց դրանով էլ անզուգական են, անհամեմատելի եւ միակը:
Եթե չգիտես ոչվերբալ լեզուն` կհայտնվես Բաբելոնյան աշտարակում
Ոչվերբալ հաղորդակցության շարքում կարեւոր տեղ է հատկացվում ժեստերին` ազդանշանների հատուկ համակարգին, որոնք արտահայտվում են ձեռքերի, ոտքերի, մարմնի եւ գլխի շարժումների օգնությամբ: Որոշ մասնագետների կարծիքով՝ ժեստերի թիվը տատանվում է մեկից տասը միլիոնի սահմաններում:
Երբ պատանին ստում է, ձեռքերով փակում է բերանը: Տարիքի հետ այդ ժեստը ընդունում է ավելի նուրբ ձեւեր: Երբ մեծահասակն է ստում՝ ուղեղը հրահանգ է ուղարկում, որպեսզի բերանը փակի: Բայց վերջին պահին նա «ուշքի է գալիս», եւ ծնվում է այլ ժեստ. մատները, ընդամենը, դիպչում են քթին: Այս օրինակը ապացուցում է, որ մեծանալով մարդիկ դառնում են պակաս «մատչելի», եւ այդ իսկ պատճառով ավելի դժվար է կարդալ
50-ամյա մարդու ժեստերը, քան երիտասարդինը, ավելի դժվար է «բռնել» նրա սուտը: (Սուտն nւ կեղծիքը քաղաքականության եւ դիվանագիտության մեջ հատուկ ուսումնասիրության առարկա են, որին մենք հանգամանալից կանդրադառնանք մեր հետագա հոդվածներում):
Ոչվերբալ ազդանշանները վերծանելու համար կարեւոր է հասկանալ երկու հանգամանք: Նախ` դրանց ծագումնաբանությունը (ձեռքբերովի՞, բնածի՞ն, փոխառնվա՞ծ), ապա՝ էթնիկական պատկանելությունը: Գերմանացի մարդաբան Իրենաուս Այբլ-Այբեսվելդը ապացուցում է, որ համր եւ կույր ծնված երեխաները ժպտում են, ինչպես առողջ երեխաները: Ընդօրինակել այդ ազդանշանը նրանք չեն կարող, քանի որ այն չեն տեսել եւ չեն լսել: Ուրեմն, ժպիտը բնածին է, եզրակացնում է գիտնականը: Ժեստերի եւ ազդանշանների մեկնաբանման շուրջ բանավիճելով հանդերձ, գիտնականները համակարծիք են, որ չնայած կուլտուրաների միջեւ եղած մեծ տարբերություններին, մարմնի շարժումների հիմնական ազդանշանները նույնն են: Իսկ Էքմանը, Ֆիրզեն եւ Սորենսոնը գտնում են, որ տարբեր կուլտուրաներում միմիկան եւս միատեսակ է: Բոլոր ազգերի մարդիկ ժպտում են՝ երբ ուրախ են, խոժոռ են` երբ տխուր են: Սակայն գոյություն ունի նաեւ հակառակ տեսությունը, որի համաձայն՝ ոչվերբալ լեզուն տարբեր ժողովուրդների կուլտուրաներում միանգամայն տարբեր է եւ ունի տարբեր նշանակություն: Հայտնի հոգեբան Դէվիդ Մայերսը զարգացնելով այդ տեսությունը իր «Հոգեբանություն» ֆունդամենտալ աշխատությունում, այն սերտորեն կապում է էթնոհոգեբանության առանձնահատկությունների հետ:
Համաձայնելով, որ շատ ժողովուրդների համար դեպի զրուցակիցը բացված ափերը հինգ մատի ցուցադրմամբ ունեն միանգամայն դրական, համարյա բարեկամական նշանակություն, Մայերսը զգուշացնում է, որ նույն ժեստը Հունաստանում` սկսած անտիկ ժամանակներից, համարվում է վիրավորական, իսկ Արեւմտյան Աֆրիկայում` վուլգար հայհոյանք. «Անբարոյականի ծնունդ` հինգ հորից»: Չինագետ Օտտո Քլիմբերգը հաստատում է Մայերսի վարկածը` չինացիների օրինակով: Բոլոր ազգերի ներկայացուցիչները, երբ ծափ են տալիս եւ ծիծաղում են, նշանակում է՝ ուրախ են: Երբ չինացին է ծափ տալիս` ուրեմն անհանգիստ է, իսկ երբ բարձրաձայն ծիծաղում է` խիստ բարկացած է: Ի տարբերություն մյուս ժողովուրդների, զարմանք արտահայտելիս չինացին լեզու է ցույց տալիս, նշում է Քլիմբերգը: Ամերիկայում բռունցքը՝ վեր բարձրացրած բթամատով, ամենքին հայտնի է, որպես «Օ՛քեյ»: Մինչդեռ այլ կուլտուրաներում այն մեկնաբանվում է իբրեւ վիրավորանք: Այսպես, երբ Բրազիլիայում Ռիչարդ Նիքսոնը ցուցադրեց այդ կոմբինացիան, գաղափար անգամ չուներ, որ բրազիլացիների բազմահազարանոց ամբոխին հրավիրում է զբաղվել սեքսով: Բացթողումը, իհարկե, նրա դեսպանինն էր: Մեկ ուրիշ օրինակ: 1968 թ. հյուսիսկորեացիները գերեվարեցին իրենց ջրային սահմանը խախտած ամերիկյան հետախուզական ռազմանավը եւ, որպես ապացույց աշխարհով մեկ տարածեցին ամերիկացի նավաստիների լուսանկարները: Սրանք էլ, ըստ երեւույթին, լինելով հումորով տղաներ, նկարվելիս մեկ մարդու պես վեր տնկեցին միջնամատները, որը, ինչպես գիտեք, անվայելուչ կոմբինացիա է, իսկ կորեացիներին բացատրեցին, որ Հավայան կղզիներում այդ ձեւով են իրար ողջունում:
Դիվանագետը, բնականաբար, ուրիշներից ավելի պետք է գիտենա տարբեր կուլտուրաների ժեստերի նշանակությունը եւ մեկնաբանությունը` թյուրիմացությունից խուսափելու համար: Այս նպատակով, ըստ իս, նրա համար օգտակար կարող է լինել Ալան Պիզի կազմած միջազգային ազդանշանների ներքոհիշյալ հուշաթերթիկը.
A.
Եվրոպա եւ Հյուսիսայի Ամերիկա- «Օ՛քեյ»: Միջերկրական ծովի երկրներ, Ռուսաստան, Բրազիլիա, Թուրքիա – Սեռական անպատվություն, հոմոսեքսուալիստ: Թունիս, Ֆրանսիա, Բելգիա- Զրո, ոչնչություն: Ճապոնիա- Փող:
B.
Արեւմտյան երկրներ- Մեկ: Ինձ կներեք: Վկա է Աստված: Ոչ (դիմելով երեխային)։
C.
Մեծ Բրիտանիա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Մալթա- Ռադդ քաշիր: ԱՄՆ- երկու: Գերմանիա- հաղթանակ: Հին Հռոմ- Հուլիոս Կեսարը պատվիրում է հինգ գավաթ գարեջուր։
D.
Եվրոպա- Երեք: Կաթոլիկ երկրներ- Օրհնանք։
E.
Եվրոպա- Երկու: Մեծ Բրիտանիա, Ավստրալիա, Նոր-Զելանդիա- Մեկ: ԱՄՆ- Մատուցող: Ճապոնիա- Վիրավորանք։
F.
Արեւմտյան երկրներ- Չորս: Ճապոնիա- Վիրավորանք:
G.
Արեւմտյան երկրներ- Հինգ: Ամենուրեք- Stop! Հունաստան եւ Թուրքիա- Կորի՛ր գրողի ծոցը։
H.
Միջերկրական ծովի երկրներ- Փոքր առնանդամ: Կղզի Բալի- Վատ: Ճապոնիա- Կին: Հարավային Ամերիկա- Բարակ: Ֆրանսիա- Դուք ինձ չեք խաբի:
I
Միջերկրական ծովի երկրներ- Կինդ քեզ դավաճանում է: Մալթա եւ Իտալիա- Պաշտպանվածություն չար աչքից: Հարավային Ամերիկա- Երբ նույն կոմբինացիայի ժամանակ ձեռքը պտտեցնում են- պաշտպանվածություն անհաջողությունից: ԱՄՆ- Տեխասի համալսարանի եւ Տեխասի ֆուտբոլային թիմի զինանշանը։
J.
Հունաստան- Կորի՛ր գրողի ծոցը: Արեւմտյան երկրներ- Երկու։
K.
Հին Հռոմ- Ռադդ քաշիր: ԱՄՆ- Կորի՛ր գրողի ծոցը։
L.
Եվրոպա- Մեկ: Ավստրալիա- Կորի՛ր գրողի ծոցը: Ամենուրեք- Ավտոստոպ: Լավ է: «Օ՛քեյ»: Հունաստան- Ռադդ քաշի: Ճապոնիա- Տղամարդ, հինգ։
M.
Հավայան կղզիներ- Ռադդ քաշիր: Հոլանդիա- Ուզո՞ւմ եք խմել։
N.
ԱՄՆ- Ես քեզ սիրում եմ։
O.
Արեւմտյան երկրներ- Տասը: Հանձնվում եմ
Հունաստան- Ռադդ քաշիր` երկու անգամ
Ամենուրեք- Ես շատ ճիշտ եմ խոսում: