Սյորեն Կիերկեգոր «Զրույցներ»

Առաջաբան

Այս փոքրիկ գիրքը (որի լույսընծայման հանգամանքներն ինձ հիշեցնում են իմ առաջին «Երկու խրատական զրույցների» (1843թ.) եւ դրանց առաջաբանի մասին, եւ որոնք լույս տեսան անմիջապես «Կամ-կամ»-ից հետո, հուսով եմ, կարթնացնի այն նույն հիշողությունները, եւ «այն միակի մեջ, ում ես ուրախությամբ եւ երախտագիտությամբ անվանում եմ իմ ընթերցողը»` «աննկատ լույս աշխարհ գալով, այս գիրքը կաթոգին տենչում է այսուհետ եւս մնալ աննշմար` ինչպես վիթխարի անտառում թաքչած փոքրիկ ծաղիկ»: Այդ մասին նրան կհիշեցնեն հանգամանքները, որոնց ընթացքում գիրքը լույս է տեսնում, ինչպես նաեւ, հուսով եմ, նա կհիշի երկու խրատական զրույցների առաջաբանը (1844)` «առաջարկված աջ ձեռքով1»` ի հակադրություն այն բաների, որոնք առաջարկվում էին ծածկանունների ներքո եւ ձախ ձեռքով:

Աղոթք

Հայր մեր Երկնային: Օգնիր ինձ հասկանալու այն, ինչի մասին հազիվ թե լսես մարդկանց շրջանում` հատկապես ամբոխում, այն, որ ինչ-որ բան իմանալով մարդկանց մեջ, այնքան հեշտ են մարդիկ հասկանալ կոչում, թե ինչ կնշանակի մարդ լինել եւ որքան բարեշնորհ է որոնել այն լինելը: Թույլ տուր եւ օգնիր ուսանելու դա շուշանից եւ թռչնից, սովորելու ոչ մեկեն եւ լիովին, դե թեկուզ եւ մասնակի, քիչ առ քիչ ուսանելով թույլ տուր մեզ այս անգամ սովորելու շուշանից եւ թռչնից` լռությունը, խոհեմությունն ու բերկրանքը:

***
Այլ ոք կարէ երկուց տերանց ծառայել, կամ զմին ատիցէ եւ զմիւսն սիրիցէ: Կամ զմին մեծարիցէ եւ զմիւսն արհամարհիցէ, ոչ կարէք Աստուծոյ ծառայել եւ Մամոնայի: Վասն այդորիկ ասեմ ձեզ: Մի հոգայք վասն ոգւոց ձերոց` զինչ ուտիցէք կամ զինց ըմպիցէք: Եվ մի վասն մարմնոց ձերոց` թէ զինչ ագանիցիք. ոչ ապաքէն ոգի առաւել է, քան զկերակուր եւ մարմին` քան զհանդերձ: Հայեցարուք ի թռչունս երկնից, զի ոչ վարեն եւ ոչ հնձեն, եւ ոչ ժողովեն ի շտեմարանս, եւ Հայրն ձեր երկնաւոր կերակրէ զնոսա: Իսկ արդ ո՞ի մէնջ առ հոգալ իւրում յաւելուլ կարիցէ ի հասակ իւր կանգուն: Եվ վասն հանդերձի զի՞ հոգայք: Հայեցարուք ի շուշանն վայրենի` որպէս աճէ. ոչ ջանայ եւ ոչ նիւթէ: Ասեմ ձեզ` զի եւ ոչ Սողոմովն ամենայն ի փառս իւրում ագեցաւ իբրեւ ամի ի նոցանէ: Իսկ եթէ խոտն ի վայրի, որ այսօր է եւ վաղիւ ի հնոց արկանէ: Աստուած այնպէս զգեցուցանէ, ո՞րչափ եւս առաւել զձեզ, թերահաւատք: Մի այսուհետեւ հոգայցեք եւ ասիցէք. զինչ կերիցուք կամ զինչ արբցուք կամ զինչ զգեցցուք, զի զայդ ամենայն հեթանոսք խնդրեն. քանզի գիտէ Հայրն ձեր երկնաւոր` թէ պիտոյ է ձեզ այդ ամենայն: Խնդրեցէք նախ զարքայութիւն Աստուծոյ եւ զարդարութիւն նորա, եւ այդ ամենայն յաւելեցի ձեզ: Մի այսուհետ եւ հոգայցէք վասն վաղուի` զի վաղիվն վասն իւր հոգասցի. շատ է աւուրն չար իւր:

Աւետարան ըստ Մատթէոսի
6. 24-34.

Նայեք երկնքի թռչուններին, նայեք դաշտի շուշաններին

1

Դու, ի դեպ, հնարավոր է ասես «բանաստեղծի հետ», չէ որ քեզ այնքան դուր է գալիս, երբ բանաստեղծը խոսում է այսպես. «Օ՜, եթե ես թռչուն լինեի կամ եթե լինեի ես հանց թռչուն, որպես ազատ թռչուն, որ բերկրալի սուրում է ծովերի եւ երկրների վրայով, բարձր, երկնամերձ, ճամփա է բռնել դեպ հեռու-հեռավոր եզերքը` ա՜խ ես, ես, ով ասես թե ոտուձեռքս կապած եւ գամված եմ այս վայրին, որում ամենօրյա հոգսերը, չարչարանքներն ու տառապանքները` ասես խարան, որով կարելի է իմանալ, որ ես հենց այստեղ եմ ապրում եւ ողջ կյանքում այստեղ եմ բնակվում: Օ՜, եթե ես թռչուն լինեի կամ եթե լինեի ես հանց թռչուն, որ օդ է ճախրում, օդից էլ թեթեւ, երկրի բոլոր ծանրություններից թեթեւ, օ՜, եթե ես լինեի հանց թեթեւ թռչուն, որ ամենուր կգտնի, ուր հանգրվանի, եւ նույնիսկ ծովի մեջ կարող է իրեն բույն հյուսել` ա՜խ ես, բավ է փոքրագույն շարժումն իսկ, բավ է պարզապես շարժվելը, որպեսզի զգամ, թե ինչ ծանրություն է ինձ վրա ընկած: Օ՜, եթե ես թռչուն լինեի կամ եթե լինեի ես հանց թռչուն, որ ոչ մի կերպ կախված չէ մարդկային ուշադրությունից. ինչպես երգող թռչուն, որ խոնարհաբար երգում է, թեպետ եւ ոչ ոք չի լսում նրան, կամ հպարտ է երգում, թեպետ եւ ոչ ոք չի լսում նրան` ա՜խ, ես, չէ որ եւ ոչ մի ակնթարթ ոչինչ չունեմ ինձ համար, բայց կտոր-կտոր եմ լինում, որպեսզի կարողանամ ձեր ուշադրությանն արժանանալ` բյուր հազարների: Օ՜, եթե ես ծաղիկ լինեի կամ եթե լինեի ես հանց ծաղիկ մարգագետնում, երջանիկ սիրահարված ինքս ինձ, եւ միայն ես, ով իր սրտում էլ զգում է մարդկանց ներհատուկ սրտի անհամերաշխությունը, սրտում, որն այնչափ ինքնասեր է, որ ընդունակ է ամենայնի եւ բոլորի հետ կապերը խզելու, եւ որը կարող է այնպես սիրել, որ ունակ է ամեն ինչ զոհելու»:

Այսպես է ասում բանաստեղծը: Նրան հեշտ է լսելը, իսկ նրա ասածը հնչում է համարյա ինչպես այն, ինչ ասում է Ավետարանը, չէ՞ որ նա ամենավառ արտահայտություններով փառաբանում է թռչնի եւ շուշանի երջանկությունը: Սակայն լսեք, թե ինչ կասի նա հետո: «Այդ պատճառով, համարյա թե դաժան է թվում, երբ փառատրելով շուշանին եւ թռչնին, Ավետարանն ասում է, դու պիտի լինես այնպիսին, ինչպիսին նրանք: Ա՜խ, ես, ում մեջ ցանկությունն այդ այնքան անկեղծ է, այնքան անկեղծ, այնքան անկեղծ. օ՜, եթե ես լինեի ինչպես երկնի թռչունը, ինչպես շուշանը դաշտի: Բայց ես ինքս այդպիսին դառնամ` ոչ, դա անհնար է, հենց այդ պատճառով էլ ցանկությունն իմ այդքան անխարդախ է, այդքան տրտմալի է եւ, այդուհանդերձ, այդքան ջերմ է իմ մեջ: Ինչ դաժան է Ավետարանը, երբ այն ինձ այդպիսի խոսքեր է ասում, ասես ուզում է ինձ խելքահան անել` ասում է, որ ես պետք է լինեմ այն, ինչը չեմ եւ ունակ չեմ լինելու, դրա անհնարինության զգացողությունն այնքան խորն է իմ մեջ, որքան խորն է իմ մեջ այդ լինելու ցանկությունը: Ես հասու չեմ Ավետարանն ըմբռնելու, մենք խոսում ենք տարբեր լեզուներով, չէ որ այն, ինչ ես հասկանում եմ նրանում, մահացու է ինձ համար»:

Եվ մշտապես այդպիսի հարաբերություններ են գոյանում բանաստեղծի եւ Ավետարանի միջեւ, եւ այդպես է բանը նաեւ Ավետարանական զրույցի հետ առ այն, որ հարկ է լինել ինչպես երեխաները: «Օ՜, եթե ես երեխա լինեի,- ասում է բանաստեղծը,- կամ եթե լինեի ես հանց երեխա, ա՜խ, ինչպես մանուկ, անմեղ եւ երջանիկ, ա՜խ, ես, որ վաղ մեծահասակ դարձա, եւ մեղավոր, եւ տրտում»:

Ինչ տարօրինակ է, չէ որ ճիշտ են ասում, որ բանաստեղծը մանուկ է: Եվ այդուհանդերձ, բանաստեղծը ոչ մի կերպ չի կարողանում համաձայնության գալ Ավետարանի հետ: Չէ՞ որ բանաստեղծի համար նրա կենաց հիմքում ըստ էության ընկած է ունակության հուսաբեկությունը` դառնալու այն, ինչ նա կամենում է, եւ այս հուսահատությունը սնում է նրա «ցանկությունը»: Բայց այդպիսի ցանկությունը` անսփոփության հայտնագործությունն է: Զի թեպետ մի պահ եւ թվում է, որ այդ ցանկությունը մխիթարում է, ի մոտո դիտարկելիս պարզ է դառնում, որ իրականում այն չի մխիթարում, որի պատճառով էլ մենք ասում ենք, որ այդպիսի ցանկությունը` անսփոփության հայտնագործությունն է: Զարմանալի հակասությո՞ւն: Այո, բայց այդ կենդանի հակասությունը նաեւ բանաստեղծն է: Բանաստեղծը` ցավի մանուկն է, ում, սակայն, հայրը կոչում է բերկրանքի զավակ: Բանաստեղծի մեջ ցանկությունը վերածվում է ցավի, եւ դա հենց այն ցանկությունն է, այն ջերմ ցանկությունը, որ զվարթացնում եւ արբեցնում է մարդկային սրտերը գինուց էլ ուժգին, առաջին գարնանային բողբոջներից էլ ուժգին, առավել ուժգին, քան առաջին աստղը, որին, օրից պարտասած, բերկրալի ողջունում են գիշերվա սպասման մեջ, ավելի ուժգին, քան վերջին աստղը, որին հրաժեշտ են տալիս լուսադեմին: Բանաստեղծը` հավերժության զավակն է, բայց նրան չի բավում հավերժության լրջությունը: Երբ նա մտածում է թռչնի կամ շուշանի մասին, նա լալիս է, ամեն անգամ, երբ նա լալիս է, նա դրանում թեթեւություն է գտնում, ցանկություն է ծնվում, եւ ցանկության հետ` պերճախոսությունը. «Օ՜, եթե ես թռչուն լինեի, այն թռչունը, որի մասին ես կարդացել եմ մանկահասակ` նկարազարդ գրքում, օ՜, եթե ես դաշտի ծաղիկ լինեի, այն ծաղիկը, որ մի ժամանակ աճում էր մայրիկի այգում»: Բայց եթե նրան ասեին Ավետարանի հետ` դա լուրջ է, հենց դա է լուրջ, թռչունը լրջորեն մեզ համար ուսուցիչ է, բանաստեղծը, հավանաբար, կծիծաղեր եւ թռչնի ու շուշանի վերաբերյալ կատակ կհորիներ, եւ այնքան ծիծաղելի, որ մեզանից ոչ մեկը ծիծաղին չէր դիմանա, նույնիսկ երբեւէ երկրի երեսին ապրած մարդկանցից ամենալուրջը. բայց այդ ամենն անհաղորդ կմնար Ավետարանին: Ավետարանն այնքան լուրջ է, որ ոչ մի բանաստեղծական թախիծ ունակ չէ նրան հուզելու, իսկ չէ՞ որ այն ընդունակ է հուզելու ամենալուրջ մարդուն եւս, այնպես որ, նա մի պահ տեղի կտա, կթաղվի բանաստեղծի մտորմունքների մեջ, նրա հետ հոգոց կհանի ու կասի. «Սիրելիս, քեզ համար ոչ մի անհնարին բան չկա : Ես նույնիսկ չեմ համարձակվում ասել` «Դու պետք է»։ Բայց Ավետարանը համարձակվում է հրամայաբար դիմել բանաստեղծին, ասելով, որ նա պետք է լինի հանց թռչուն: Եվ Ավետարանն այնքան լուրջ է, որ բանաստեղծի ամենադյութիչ հնարանքն իսկ նրան չի ստիպի ժպտալ:

Դու պետք է դարձյալ երեխա դառնաս, եւ այդ պատճառով, կամ հանուն դրա, դու պետք է սկզբի համար կարողանաս եւ կամենաս հասկանալ բառերը, որոնք ասես թե հատուկ նախատեսված են երեխաների համար, եւ որոնք հասկանում է ցանկացած երեխա` դու պետք է: Երեխան չի հարցնում` ինչ հիմքերով նա չի համարձակվում այդ մասին հարցնել, դե նրան դա պետք էլ չէ, ընդ որում, պատճառն այստեղ այլ է, հատկապես այն պատճառով, որ երեխան չի համարձակվում, նա բացատրություններ պահանջելու կարիք չունի, չէ՞ որ երեխայի համար հենց այն, որ նա պետք է` արդեն բավարար հիմք է, եւ բոլոր մնացյալ հիմքերը միասին վերցրած երբեք չեն լինի նրա համար նույնչափ բավարար: Եվ երեխան երբեք չի ասում` ես չեմ կարող: Երեխան չի համարձակվում այդպես ասել, դե դա նաեւ ճիշտ չէ, մեկն այստեղ մյուսի պատճառն է, չէ՞ որ հենց այն պատճառով, որ երեխան չի համարձակվում ասել ` «Ես չեմ կարող», ճիշտ չէ, թե նա չի կարող, իրականում նա կարող է, չկարողանալ հնարավոր է լոկ այն դեպքում, երբ դու համարձակվում ես գերադասել այլ մի բան, ավելի ճիշտ, ոչինչ, այնպես որ այստեղ ողջ բանն այն է, արդյո՞ք կհամարձակվես այլ մի բան գերադասել: Եվ երեխան երբեք պատրվակներ կամ արդարացումներ չի փնտրում, չէ՞ որ նա սարսափելի անկեղծությամբ հասկանում է, որ այստեղ ոչ մի պատրվակ եւ ոչ մի արդարացում չի կարող լինել, չէ՞ որ ոչ մի տեղ` ոչ երկնքում, ոչ երկրի երեսին, ոչ հյուրասենյակում, ոչ այգում` չկա այնպիսի թաքստոց, որտեղ կարելի կլիներ թաքնվել այդ «դու պետք է»-ից: Եվ քանի որ ակնհայտ է, որ այդպիսի թաքստոց չկա` կնշանակի, չի կարող լինել ոչ պատրվակ, ոչ արդարացում: Եվ երբ սարսափելի անկեղծությամբ գիտես, որ չկա ոչ պատրվակ, ոչ արդարացում` այդ ժամանակ, այդ ժամանակ դու, հնարավոր է, արդեն գտել ես, ինչպես կատարել այն, որ դու պետք է անես, չէ՞ որ այն, ինչը չկա, անկարելի է եւ գտնել` իսկ, գուցե թե, դու դեռ փնտրում ես, որ կատարես դա. եւ այդպես դու անում ես այն, ինչը որ պետք է: Եվ երեխան երկար դատողությունների կարիք չունի, չէ՞ որ, եթե նա պարտ է եւ, գուցե թե, անհապաղ, այդժամ երկար մտորումների կարիք չկա, ընդ որում, երբ դու պարտ ես` դա խորհրդածությունների համար հարմար դեպք չէ, եթե նույնիսկ մի ամբողջ հավերժություն տրամադրված լիներ հատուկ դատողությունների համար, երեխան դրա կարիքը չէր ունենա, նա կասեր` ինչո՞ւ ժամանակ ձգել, չէ՞ որ ես, միեւնույն է, պարտ եմ: Եվ եթե երեխան գնա ժամանակին ընդառաջ, նրա ժամանակը կբավի եւ մնացյալ ամենայնի համար` խաղի, ուրախության եւ համանման բաների, չէ՞ որ, եթե երեխան պարտ է, ապա նա պարտ է, դա անվիճելիորեն այդպես է` առանց ամենայն դատողությունների:

Այնպես որ, եկեք Ավետարանին հետեւելով՝ լուրջ վերաբերվենք շուշանին եւ թռչնին, որպես ուսուցիչների: Լրջորեն, քանզի Ավետարանը չի տառապում ոչ չափազանց հոգեկանությամբ, որը չէր թույլատրի դիմելու թռչնի եւ շուշանի օգնությանը, եւ ոչ էլ առավել եւս չափազանց հողակիպությամբ, որն ունակ է դիտարկելու շուշանին եւ թռչնին սոսկ թախիծով կամ ժպիտով:

Եկեք ինչպես ուսուցիչներից ուսանենք շուշանից եւ թռչնից` լռությունը, կամ լռություն սովորելը:

Չէ՞ որ, թերեւս, հենց խոսքն է առաջին հերթին մարդուն տարբերում կենդանուց եւ, եթե կկամեք, առավել եւս շուշանից: Սակայն այն բանից, որ խոսելու ունակությունը յուրատեսակ առավելություն է, ամենեւին չի հետեւում, թե չպիտի լինի լռելու արվեստը կամ որ այդ արվեստը պետք է լինի ոչինչ չնշանակող, ընդհակառակը, հատկապես այն պատճառով, որ մարդն ունակ է խոսելու, գոյություն ունի եւ լռելու արվեստը, իսկ քանի որ մարդն այնքան հեշտ է գայթակղվում իր խոսելու ընդունակությամբ, լռել կարողանալը` մեծ արվեստ է: Եվ դա ուսանել կարելի է մունջ ուսուցիչներից` շուշանից եւ թռչնից.

Փնտրեք, ուրեմն, ամենից առաջ, Աստծո Արքայությունը եւ ճշմարտությունը Նրա:

Սակայն դա ինչ է նշանակում, թե ինչ ես պետք է անեմ կամ ինչն ու ինչպես տենչամ, որպեսզի կարելի լիներ ասել, որ ես փնտրում եմ, որ ես ձգտում եմ գտնել Աստծո Արքայությունը: Արդյո՞ք ես պետք է ջանամ գտնել այն տեղը, որը կհամընկնի իմ ունակություններին եւ ուժերին, որպեսզի աշխատեմ այդ տեղում: Ոչ, դու պետք է նախեւառաջ փնտրես Աստծո Արքայությունը: Արդյո՞ք ես պետք է իմ ունեցվածքը տամ աղքատներին: Ոչ, նախեւառաջ դու պետք է փնտրես Արքայությունն Աստծո: Արդյո՞ք ես պետք է գնամ եւ ավետեմ այդ ուսմունքն աշխարհին: Ոչ, դու պետք է նախեւառաջ փնտրես Արքայությունն Աստծո: Բայց այդ դեպքում, այն, ինչ ես պետք է անեմ, որոշակի առումով ոչի՞նչ է: Այո, այդպես էլ կա, որոշակի առումով դա ոչինչ է, դու պետք է ամենախորունկ իմաստով ինքդ քեզ դարձնես ոչինչ, դառնաս ոչինչ Աստծո առաջ, սովորես լռել, այդ լռության մեջ էլ հենց սկիզբն է, որի մասին ասված է` նախեւառաջ փնտրեք Արքայությունն Աստծո:

Այդպես մարդը բարեպաշտորեն գալիս է սկզբին` գալիս է, որոշակի իմաստով՝ ետ-ետ գնալով: Սկիզբը` մունջ դառնալու արվեստն է` չէ՞ որ մունջ լինելը` ինչպիսին բնությունն է` ոչ մի արվեստ չի պահանջում: Եվ խորագույն իմաստով մունջ դառնալը, մունջ հենց Աստծո առաջ` Աստծո ահի սկիզբն է, քանզի ինչպես իմաստության սկիզբը` Աստծո ահն է, այդպես լռությունը` Աստծո ահի սկիզբն է: Եվ ինչպես Աստծո ահը` ավելին է, քան միայն իմաստության սկիզբը, դա ինքնին իմաստությունն է, այդպես էլ լռությունն ավելին է, քան միայն Աստծո ահի սկիզբը: Այդ լռության մեջ աստվածավախորեն լռում են ցանկության եւ խնդրանքների բազում դիտավորությունները, այդ լռության մեջ աստվածավախորեն լռում են լիառատ գոհությունները:

Խոսելու ունակությունը` մարդու առավելությունն է կենդանու հանդեպ, սակայն Աստծո հանդեպ մարդու համար, ով կարող է խոսել, խոսելու ցանկությունը հեշտությամբ դառնում է կործանարար:

Աստված երկնքում է, մարդը երկրի վրա, այնպես որ, նրանք չեն կարող զրուցել հավասարը հավասարի հետ: Աստված ամենագետ է, նա առանց խոսքերի էլ գիտե մարդուն, այնպես որ, նրանք չեն կարող խոսել, ինչպես հավասարը հավասարի հետ: Աստված սեր է, իսկ մարդը, նույնիսկ այն բանում, որ իր բարօրության հետ է կապված, փոքրիկ տխմարիկը, ինչպես երեխաներին են ասում, այնպես որ, նրանք չեն կարող խոսել, ինչպես հավասարը հավասարի հետ: Միայն մեծ ահուդողի մեջ մարդը կարող է զրուցել Աստծո հետ: Բայց մեծ ահուդողի մեջ խոսելը դժվար է այլ պատճառով, համանման այն բանին, ինչպես վախից ձայնը դողում է մարմնում, մեծ ահուդողից խոսքը համրանում եւ լռում է մնջանքում: Դա գիտե իսկապես աղոթողը, իսկ նա, ով երբեք իսկապես չի աղոթել, հնարավոր է, այդ մասին գիտի աղոթքների տեքստերից: Կար ինչ-որ բան, որին նա այնքան ծարավի էր, ինչ-որ բան, որ այնքան կարեւոր էր իր համար, նրա համար այնքան կարեւոր էր ճիշտ պատմելն իր մասին Աստծուն, եւ նա վախենում էր աղոթքում ինչ-որ բան ասելը մոռանալուց, ախ, եւ նա վախենում էր, որ, եթե նա դա մոռանա, Աստված Ինքը չի հիշի այդ մասին, այդ պատճառով նա ձգտում էր խելքը գլուխը ժողվել, որպեսզի անկեղծորեն ամեն ինչ աղոթքում ասի: Եվ ի՞նչ պատահեց նրա հետ հետո, եթե, իհարկե, նա անկեղծ էր աղոթքում: Իսկ նրա հետ ինչ-որ զարմանալի բան էր կատարվել, այն չափով, որ նա ավելի ու ավելի անկեղծ էր աղոթում, նա ստիպված էր ավելի ու ավելի քիչ խոսել, մինչեւ որ, ի վերջո, բացարձակ լռում էր: Նա լռում էր, եւ, ինչը շատ ավելին է, քան պարզապես լռությունը, խոսելու փոխարեն, նա սկսում էր լսել: Նա մտածում էր, որ աղոթել` կնշանակի խոսել, նա իմանում էր, որ աղոթել` կնշանակի ոչ թե պարզապես լռել, այլ` լսել: Այդպես էլ կա` աղոթել` չի նշանակում ինքդ քեզ լսել, խոսողին, այլ նշանակում է՝ գալ առ լռություն եւ, լռելով, սպասել այնքան ժամանակ, մինչեւ որ լսես Աստծուն:

Եվ այդու, Ավետարանական խոսքը նախեւառաջ փնտրում է Արքայությունն Աստծո, դաստիարակելով մարդուն, ասես գոցում է նրա շուրթերը, պատասխանելով նրա ամենայն հարցերին առ այն, թե արդյոք դա այն է, ինչ նա պետք է անի, ոչ, դու պետք է նախեւառաջ փնտրես Արքայությունն Աստծո: Եվ այդ պատճառով կարելի է շրջափոխել դա այսպես` դու պետք է սկսես աղոթքից, ինչպես մենք արդեն գիտենք, ոչ այն պատճառով, թե իբր աղոթքն ի սկզբանե լռություն է, այլ այն պատճառով, որ աղոթքը, դառնալով իսկական աղոթք, դառնում է լռություն: Փնտրեք նախեւառաջ Արքայությունն Աստծո՝ նշանակում է` աղոթեք: Եթե դու հարցնում ես, թվարկելով բազմապիսի բաներ` արդյո՞ք դա այն է, ինչ ես պետք է անեմ, եւ երբ ես դա անում եմ, արդյո՞ք ես դրանով փնտրում եմ Արքայությունն Աստծո. դրա պատասխանը կլինի` ոչ, դու պետք է նախեւառաջ փնտրես Արքայությունն Աստծո: Բայց աղոթելը, ավելի ճիշտ, իսկապես աղոթելը, կնշանակի գալ առ լռություն, դա էլ հենց` Աստծո Արքայությունը փնտրելն է:

Ինչ հանդիսավորություն է իշխում Աստծո երկնքի ներքո` շուշանի եւ թռչնի մոտ: Եվ ինչո՞ւ: Հարցրեք բանաստեղծին, նա կպատասխանի` քանի որ այստեղ ամեն ինչ լռում է` այստեղ իշխում է մնջանքը: Եվ նա դրսից կարոտում է այդ հանդիսավոր մնջանքին, որ հեռու է մարդոց աշխարհի առօրյա հոգսերից, որում այնքան շատ են խոսում. հեռու ամենայն աշխարհիկ կյանքից, որում սոսկ ամենատրտմալի կերպով դրսեւորվում է այն, որ մարդը տարբերվում է կենդանիներից խոսքով: «Թող որ,- կասի բանաստեղծը,- մարդը եւ տարբերվում է խոսքով, բայց ես գերադասում եմ մարդկանցից հեռու իշխող, մնջանքը, ես գերադասում եմ այն, ոչ, այստեղ համեմատությունն իսկ տեղին չէ, այդ մնջանքն անսահմանորեն տարբերվում է մարդկանցից` իրենց խոսելու ունակությամբ հանդերձ»: Բնության լռության մեջ բանաստեղծը ենթադրում է լսել Աստվածության ձայնը, մշտաբորբոք մարդկային խոսքում նա ոչ միայն չի ենթադրում լսել Նրա ձայնը, այլ չի էլ տեսնում Աստվածության եւ մարդու մերձավորությունը: Բանաստեղծն ասում է` «Խոսքը` մարդու առավելությունն է կենդանու հանդեպ, դա այդպես է` եթե նա լռել գիտե»:

Սակայն լռելու կարողությունը դու կարող ես ուսանել այնտեղ, հյուրընկալվելով շուշանի եւ թռչնի մոտ, ուր իշխում է մնջանքը եւ այդ մնջանքի մեջ ինչ-որ աստվածային բան կա: Այնտեղ մնջանք է տիրում, եւ ոչ միայն այնժամ, երբ ամեն ինչ հանգչում է գիշերվա մնջանքում, այլ նաեւ՝ երբ օրնիբուն նվագում են բազմաբյուր լարերը եւ ամեն ինչ ասես դառնում է ձայների ծով` միեւնույն է, այնտեղ իշխում է մնջանքը` ամեն ոք կատարում է իր դերերգը այնքան հմտորեն, որ նրանցից ոչ ոք, եւ ոչ էլ ամենքը միասին դույզն-ինչ չեն խախտում այդ հանդիսավոր մնջանքը: Այնտեղ իշխում է մնջանքը: Անտառը մունջ է, եւ նույնիսկ, երբ այն շրշում է տերեւներով, նա, միեւնույն է, մունջ է: Չէ որ ծառերը, նույնիսկ հոծ խմբով կիտված, սիրում եւ մեկմեկու նեցուկ են կանգնում, ինչն այնքան հազվադեպ է պատահում մարդկանց մեջ, երբ նույնիսկ մարդիկ խոստանում են միմյանց` դա մեր մեջ կմնա: Ծովը մունջ է, նույնիսկ, երբ այն մոլեգնում է, աղմկելով, միեւնույն է, այն մունջ է: Առաջին պահին, դու, հնարավոր է, սխալվես եւ լսես լոկ այդ աղմուկը: Եթե դու շտապում ես եւ թողնում-գնում ես, դու ծովի հետ անարդար ես վարվում: Իսկ եթե դու չես շտապում եւ շարունակում ես լսել, ապա լսում ես` զարմանալի է` դու լսում ես մնջանքը, չէ՞ որ միապաղաղությունը, միեւնույն է, մնջանք է: Երբ երեկոյան շուրջբոլորը սփռված է մնջանքը, եւ դու լսում ես, ինչպես է բառաչում կովը մարգագետնում, կամ լսում ես հեռվում, գեղջկական տնից հասնող այնքան ընտանեկան շան հաչոցը, ապա չես ասի, որ այդ բառաչը կամ այդ հաչոցը խախտում են մնջանքը, ոչ, դրանք լսվում են մնջանքի հետ միասին եւ խորհրդավոր կերպով, լռին համաձայնությամբ, մնջանքի հետ, ուժգնացնում են այն:

Դե, եկեք այժմ ավելի մոտիկից դիտարկենք թռչնին եւ շուշանին, որոնցից մենք պետք է սովորենք: Թռչունը լռում եւ սպասում է, նա գիտի, ավելի ճիշտ, հավատում է` հավատում է անկասկած եւ հաստատուն, որ ամեն բան իր ժամանակն ունի, այդ պատճառով թռչունը սպասում է, բայց նա գիտի, որ անկարելի է իմանալ ժամանակն ու օրը, երբ կլինի այն, ինչը կլինի, եւ այդ պատճառով նա լռում է: «Դա, իհարկե, կպատահի բարեպատեհ ժամին»,- ասում է թռչունը, սակայն, ոչ, թռչունը դա չի ասում, նա լռում է, բայց նրա լռությունը` խոսուն է, եւ նրա լռությունն ասում է, որ նա դրան հավատում է, եւ քանզի հավատում է, լռում եւ սպասում է: Սակայն գալիս է պահը, եւ լռող թռչունը հասկանում է, որ ահա հասել է պահը, եւ օգտվում է դրանից, եւ երբեք հիասթափված չի լինում: Նույնպես եւ շուշանը` նա լռում եւ սպասում է: Նա անհամբերությամբ չի հարցնում` «Ե՞րբ կգա գարունը», քանզի գիտի, որ գարունը կգա բարեպատեհ ժամին, եւ գիտի, որ ամենից քիչ օգտակար կլիներ, եթե հենց իրեն թույլատրվեր որոշելու տարվա եղանակների գալու ժամկետը, նա չի ասում` «Դե, ե՞րբ վերջապես անձրեւ կլինի», կամ՝ «Ե՞րբ վերջապես արեւ կլինի», կամ՝ «Դե, չափից դուրս անձրեւային է այժմ», կամ «ինչ-որ շատ շոգ է հիմա», նա չի հարցնում այն մասին, թե ինչպիսին կլինի ամառն այս տարի, որքան երկար կամ որքան կարճ, ոչ, նա լռում եւ սպասում է` նա այդքան պարզ է, նա երբեք չի խաբվում, չէ՞ որ խաբվել կարող է լոկ խելացի ըմբռնողությունը, բայց ոչ պարզությունը: Պարզությունը չի խաբում եւ չի խաբվում: Բայց գալիս է պահը, եւ երբ այն գալիս է, լռող շուշանը հասկանում է, որ ահա եկավ պահը, եւ օգտվում է դրանից: Օ՜ դուք, պարզության խորիմաստ ուսուցիչներ, արդյոք կարելի՞ է՝ խոսելով, ընկնել «ակնթարթ»: Ոչ, ընկնել «ակնթարթ» կարելի է միայն լռության մեջ, չէ՞ որ, քանի դեռ ասում ես թեկուզ եւ մեն մի բառ, արդեն բաց ես թողնում ակնթարթը, ակնթարթը կա միայն լռության մեջ: Եվ այդ պատճառով մարդուն այդչափ հազվադեպ է հաջողվում ճիշտ հասկանալ, որ վրա է հասել ակնթարթը, եւ ճիշտ օգտվել դրանից` որովհետեւ նա չի կարողանում լռել: Նա չի կարողանում լռել եւ սպասել, դրանով, թերեւս, կարելի է բացատրել այն, որ նա չի նկատում ակնթարթը, երբ այն գալիս է նրա համար: Չէ՞ որ ակնթարթը, հիասքանչ հղի իր հարուստ իմաստով, նախօրոք չի հաղորդում իր մասին, չի ավետում իր գալստյան մասին, դե, նաեւ գալիս է այն չափազանց արագ, այնպես որ, ոչ մի ակնթարթ ժամանակ չի մնում, որպեսզի կանխորոշես նրա գալուստը, այն չի գալիս աղմուկով կամ տագնապալից ճիչով: Ինքն իր հանդեպ ինչ-որ արտաքո բանով ինքն իրեն նշանակալիություն չի հաղորդում, ոչ, այն գալիս է լռիկ, թեթեւ խաղացքով, աշխարհի երեսի թեթեւագույն քայլքով, չէ՞ որ այն թեթեւ խաղացքով գալիս է անսպասելի, ետքից անլսելի գաղտուկ մոտենալով, այդ պատճառով հարկ է լինել լիակատար լռության մեջ, որպեսզի նկատես «հենց այն», իսկ հաջորդ ակնթարթին այն արդեն գնացել է եւ հենց այդ պատճառով հարկ է լինել լիակատար լռության մեջ, որպեսզի քեզ հաջողվի նրանից օգտվել: Իսկ չէ՞ որ ամեն ինչ կախված է ակնթարթից: Եվ դժբախտությունը կյանքում, թերեւս, մարդկանց գերակշռող մասի, այն է, որ նրանք երբեք չեն նկատում ակնթարթը, այնպես որ հավերժականն ու ժամանակավորը նրանց կյանքում միշտ բաժանված են, եւ ինչո՞ւ, որովհետեւ նրանք չեն կարողանում լռել:

Թռչունը լռում է եւ համբերում: Որքան էլ ծանր լինի նրա սրտի վիշտը, նա լռում է: Նույնիսկ տրտում թռչունը, որ ապրում է անապատում եւ մենավոր վայրերում, լռում է: Նա երիցս հոգոց է հանում ու համրանում, հետո դարձյալ երիցս հոգոց է հանում, բայց ըստ էության նա լռում է: Նա չէ՞ որ չի բացատրում, թե բանն ինչ է, չի տրտնջում, ոչ մեկին չի մեղադրում, նա հոգոց է հանում, որպեսզի նորից լռի: Եվ նա ասես պատռում է անապատի լռությունը, որպեսզի, հոգոց հանելով, կարողանա դարձյալ գալ առ լռություն: Թռչունն ազատված չէ տառապանքից, բայց լռությամբ թռչունն ազատում է իրեն այն բանից, որ տառապանքն ավելի ծանր է դարձնում` չհասկացող ցավակցություններից, այն բանից, որ տառապանքն ավելի երկարատեւ է դարձնում` իր մասին շատ խոսակցություններից, այն բանից, որ տառապանքը դարձնում է արդեն ոչ թե տառապանք, այլ անհամբերության եւ տրտմության մեղք: Մի կարծեք, թե երբ թռչունը տառապում է, նրա լռության մեջ թեկուզ իսկ մի կաթիլ կեղծիք կա, մի կարծեք, թե լռելով այլոց առաջ՝ նա հոգում չի լռում, այլ տրտնջում է իր բախտից, մեղադրում է Աստծուն կամ մարդկանց եւ թույլ է տալիս «սրտին մեղք գործել տրտմության մեջ»: Ոչ, թռչունը լռում է եւ համբերում: Ավաղ, մարդն այդպես չի վարվում: Սակայն այդ ինչի՞ց է մարդկային տառապանքը թռչնի տառապանքի հետ համեմատած այդքան սարսափելի թվում: Արդյոք այն բանից չի՞, որ մարդը խոսել գիտի: Ոչ, չէ որ խոսելու ունակությունը ամեն դեպքում առավելություն է, այլ այն բանից, որ մարդը լռել չգիտի: Եվ երբ անհամբեր, եւ առավել եւս խանդավառ` հուսահատ մարդը խոսում կամ գրում է, հենց դրանով արդեն չարաշահելով ձայնը կամ խոսքը` «Օ՜, եթե ես ունենայի բարձր ձայն, ինչպես փոթորկի ձայնը, որպեսզի արտահայտեի իմ տառապանքի ողջ ուժը», նա մոլորվում է, ենթադրելով, թե իբր դա նրան թեթեւություն կպարգեւեր: Չէ որ, եթե այդպես լիներ, նրա տառապանքը սոսկ կաճեր այնչափ, որչափ որ կբարձրանար իր ձայնը: Բայց եթե դու լռել իմանայիր` լռել, ինչպես լռում է թռչունը` քո տառապանքը կնվազեր:

Եվ ինչպես թռչունը, շուշանը լռում է: Նույնիսկ եթե այն, թոշնելով, կենում եւ տառապում է, այն լռում է, այդ անմեղ մանուկը ձեւանալ չգիտի` այստեղ դա պետք չէ, եւ նրա համար երջանկություն է, որ չի կարողանում անել այդ, չէ որ ձեւանալ կարողանալու արվեստի համար հիրավի ստիպված ես լինում շատ բանով վճարել` այն չի կարողանում ձեւանալ, այնպես որ կեղծիք չկա այն բանում, որ այն դալկանում է, այդ դալկությունը մատնում է նրա իսկական տառապանքը, բայց տառապելով, այն լռում է: Նա կուզենար ձիգ կենալ, որպեսզի թաքցներ, որ ինքը տառապում է, բայց դրա համար նա ուժ չունի, իր վրա իշխելու ուժ չկա, նրա գլխիկը ուժասպառ կորանում է, եւ պատահական անցորդը` եթե, իհարկե, որեւէ անցորդի կբավի այդ նկատելու կարեկցանքը` անցորդը հասկանում է, թե դա ինչ է նշանակում` դա ինքնին խոսուն է, բայց շուշանը լռում է: Սակայն ինչո՞ւ մարդկային տառապանքը շուշանի տառապանքի հետ համեմատած՝ այդքան սարսափելի է թվում: Արդյո՞ք ոչ այն պատճառով, որ շուշանը խոսել չգիտի: Եթե շուշանը խոսել կարողանար, եւ եթե դրա հետ մեկտեղ այն, ավաղ, ինչպես մարդը, չուսաներ լռության արվեստը, մի՞թե նրա տառապանքն էլ սարսափելի չէր դառնա: Բայց շուշանը լռում է, քանի որ շուշանի համար տառապել՝ նշանակում է՝ տառապել, ոչ ավել, ոչ պակաս: Չէ՞ որ միայն այնժամ, երբ տառապելը, դա ավելին կամ պակաս է, քան պարզապես տառապելը, տառապանքը, որքան դա հնարավոր է, դառնում է ամեն ինչից զատված եւ ոչնչի չխառնված, ընդ որում՝ դառնալով այնքան ուժեղ, որքան որ հնարավոր է: Տառապանքն ավելի քիչ չի կարող դառնալ, չէ՞ որ, այն, միեւնույն է, կա, եւ ուրեմն կա, ինչպիսին որ կա: Բայց փոխարենը տառապանքը կարող է դառնալ անվերջորեն ավելի ուժեղ, դադարելով ճշգրտորեն լինել ոչ առավել, ոչ պակաս, քան ինքը կա, այսինքն, երբ այն ճշգրիտ այնպիսին է, ինչպիսին այն կա, այն, եթե նույնիսկ դա մեծագույն տառապանքն է, ամենաքիչ հնարավորն է: Սակայն, երբ կորչում է որոշակիությունն այն բանի հանդեպ, թե ինչ մեծ է իրականում տառապանքը, տառապանքն ավելի ուժգին է դառնում, այդ անորոշությունն անվերջորեն ուժգնացնում է տառապանքը: Եվ այդ անորոշությունը կապված է հենց մարդու այդչափ երկիմաստ առավելության հետ` խոսելու ունակության: Իսկ որոշակիությունը տառապանքի առնչությամբ, այն բանի կապակցությամբ, որ այն ավելին կամ պակաս չէ, քան այն կա, ձեռք է բերվում դարձյալ միայն լռել կարողանալով, եւ այդ լռությունը դու կարող ես ուսանել շուշանից եւ թռչնից:

Այնտեղ, շուշանի եւ թռչնի մոտ, իշխում է մնջանքը: Բայց ի՞նչն է արտահայտում այդ մնջանքը: Այն արտահայտում է պատկառանքն Աստծո առաջ, այն գիտակցությամբ, որ միայն Նա է իշխում ամենայնում, եւ լոկ Նրան է իրավամբ պատկանում իմաստնությունն ու բանականությունը: Եվ հատկապես այն պատճառով, որ այդ ակնածանքի լռությունն Աստծո առաջ, որքան հնարավոր է բնության մեջ, Աստծո երկրպագությունն է, այդ պատճառով այդ պատկառանքն այդքան հանդիսավոր է, մարդը բնության մեջ զգում է Աստծուն` այդուհանդերձ, ինչ հրաշք է, երբ ամեն ինչ լռում է Նրա առջեւ պատկառալից ակնածանքով: Եթե նույնիսկ Նա Ինքը, ընդ որում, չի ասում արդեն այն, որ ամեն ինչ լռում է Իր առջեւ պատկառալից ակնածանքով, ներգործում է քեզ վրա անպես, ինչպես՝ եթե Նա խոսեր:

Այնտեղ իշխող այդ մնջանքը, շուշանի եւ թռչնի մոտ, կարող է առանց բանաստեղծի որեւէ օգնության օգնել քեզ ուսանելու այն, ինչը քեզ ուսանել կարող է միայն Ավետարանը` սովորել հասկանալ, որ դա լուրջ է, եւ պետք է լուրջ ընկալել այն, որ շուշանն ու թռչունը պետք է լինեն մեր ուսուցիչները, որ դու պետք է նրանցից օրինակ վերցնես, սովորես նրանցից միանգամայն լրջորեն, որ դու պետք է մունջ դառնաս, ինչպես շուշանն ու թռչունը:

Չէ՞ որ այն, ինչ դու զգում ես այնտեղ, շուշանի եւ թռչնի մոտ, եթե դու դա ճիշտ ես հասկանում, ոչ այնպես, ինչպես անրջող բանաստեղծը կամ ինչպես բանաստեղծը, որ բնությանն ինքն իր մասին անրջելու հնարավորություն է ընձեռում, լուրջ է` դու զգում ես, որ դու Աստծո առաջ ես, ինչի մասին մարդկանց հետ զրույցներում եւ շփումներում շատ հաճախ մոռանում են: Չէ՞ որ երբ մենք պարզապես միմյանց հետ շատախոսում ենք, առավել եւս, երբ մենք տասն ենք կամ ավելին, այնքան հեշտ է մոռանալը, որ ես ու դու, մենք երկուսով, կամ մենք տասով` Աստծո առաջ ենք: Բայց շուշանը, մեր ուսուցիչը, մեզանից խորամիտ է: Նա ամենեւին չի փորձում խոսել քեզ հետ, նա լռում է, եւ այդ լռությամբ կամենում է քեզ հասկացնել տալ, որ դու Աստծո առաջ ես, որպեսզի դու հիշես, որ դու Աստծո առաջ ես, եւ որ դու նույնպես պետք է լրջորեն եւ իսկապես կենաս Աստծո առաջ մնջանքում:

Շարունակելի