Հանգստացողների կյանքից ինչ-որ բան պատմելը դժվար թե հետաքրքիր լինի,
որովհետեւ Տաուշի մարզում չկա արեւոտ ծովափ, չկան տարաշխարհիկ բարեր ու
ռեստորաններ, հանգստի ու ժամանցի սովորականից տարբեր վայրեր։ Այսինքն՝
վերջիններն առհասարակ չկան, իսկ նախավերջինները սահմանափակվում են
քեբաբ-խորոված, «Շանթ» պաղպաղակ, ֆանտա-կոլա ու նման անհետաքրքիր բաներով։
Իսկ շուկայական հարաբերություններն այստեղ առկա են պղտոր պարունակությամբ
«Պարզ լիճ» անունով ջրային մի տարածքի շրջակայքում բեսեդկեն հինգ հազար
դրամով տրամադրելով։ «Իսկ ինչո՞ւ հինգ հազար դրամ» միանգամայն արդարացի
հարցին, բնականաբար, չի հետեւում «որովհետեւ տարածքն ենք մաքրում, ջուրն
ենք մաքրում, եւ այլն» միանգամայն տրամաբանական պատասխանը։ Այդ ամենն,
ինչպես հետո ենք պարզում, անում է «Բուրգ» անունով հասարակական մի
կազմակերպություն։ «Իսկ ինչո՞ւ հինգ հազար դրամ» միանգամայն արդարացի
հարցին հետեւում է «կարանք մի քիչ իջնենք» գթասիրտ պատասխանը։ Իսկ «մի քիչ
ինչքա՞ն» հարցին ի պատասխան՝ բնաշխարհիկ բիզնեսմենը դժկամությամբ ասում է.
«Նու մի հազար», ինչից պետք է ենթադրել, որ շուկայական հյուրասիրությունը
հայրենի բնության գրկում արժե տասը դոլարից մի քիչ պակաս։
Իրականում այդ բեսեդկա կոչվածը պղտոր պարունակությամբ «Պարզ լիճ» անունով
ջրազանգվածի ձախ ափին տարածված ռեստորանի մի մասնիկն է, իսկ պահանջվող
վարձը ոչ այլ ինչ է, քան պատիժ ռեստորանից օգտվել չցանկացողների համար,
ովքեր հանդգնել են սննդի սեփական պաշարով հայտնվել վայրի բնության այս
անկյունում։ «Իսկ եթե ինչ-որ բան (քեբաբ-խորոված, բնականաբար) պատվիրենք,-
հարցնում եմ,- դարձյալ պիտի հինգ հազար վճարե՞նք»։ «Չէ, ախպերս,- ասում է
բնաշխարհիկ բիզնեսմենը,- կլենտների համար ձրի ա»։
Արձակուրդի առաջին իսկ օրը ծուղակն ընկածի (կամ մի կերպ չընկածի)
զգացողությամբ հեռանում եմ տեսարժան այդ վայրից, չմտածելով անգամ, որ մի
այլ տեղ՝ պատմաճարտարապետական մի շատ հայտնի հուշարձանի մոտ, մեքենայի
կայանման համար պահանջելու են երկու հարյուր դրամ։ Ըմբռնելով, որ սա մեկն
է նախագահի երբեւէ խոստացած քառասուն հազար աշխատատեղից, առանց սակարկելու
վճարում եմ, իսկ կայանատեղի հսկիչը՝ նկատելով, այնուամենայնիվ,
տարակուսանքս, ականջիս մտերմիկ շշնջում է, թե տեղացիների համար էժան է։
Պատկերացնում եմ, ինչ զոհողությունների են գնում սփյուռքահայ մեր
հայրենակիցներն ու տարաբախտ օտարերկրացիները, ովքեր բարեբախտաբար գիտեն,
որ տուրիզմը «պոկելու» արվեստ է։ Եվ ոչ միայն գիտեն, այլեւ երբեմն իրենք
են գալիս ու սովորեցնում միամիտ գյուղացիներին տուրիզմի «management»-ը։
Մի այլ պատմաճարտարապետական հայտնի հուշարձանի մոտ տեղադրված սեղանիկից
ուզում ենք ուրց գնել։ «Ի՞նչ արժե»,- հարցնում եմ։ Երկար զննում է անձս եւ
ընտանիքիս անդամներին, որպեսզի պարզի մեր որտեղացի լինելը։ Եվ երբ
համոզվում է, որ արեւելահայ ենք, ասում է՝ ցելաֆանով՝ հինգ հարյուր, շորի
տոպրակով՝ հազար։ Սավանի կտորից կարված փոքրիկ տոպրակը, որի վրա անվարժ
ձեռագրով գրված է «Ուրց» եւ այդ բուսատեսակի հետ կապ չունեցող ինչ-որ
ծաղիկ է նկարած, բնության այդ անվճար ու անջանք բարիքի գինը բարձրացնում է
ավելի քան մեկ դոլարով։ Պարզվում է, այս կողմերով ինչ-որ «ինստրուկտորներ»
են անցել, ովքեր, մենեջմենթի եւ մարքեթինգի տեսությունը շրջանցելով,
միանգամից բացատրել են, որ անվճար ու անջանք այս խոտը կարող է կրկնակի
թանկանալ, եթե տեղավորվի «Ուրց» մակագրությամբ տոպրակի մեջ։
Բան չունեմ ասելու եւ խնդրում եմ հանկարծ չմտածել, թե դեմ եմ շուկայական
տնտեսությանն ու հատկապես տուրիստական առեւտրին, բայց այն օրվանից, երբ
քանդվեց պետության կողմից պլանավորվող տնտեսությունը, ես ոչ մի կերպ չեմ
կարողանում հասկանալ գների գոյացման պրոցեսը։ «Առաջարկ-պահանջարկ»
քրեստոմատիկ ճշմարտությունը մարսելով անգամ չեմ հասկանում, թե ո՞նց է
ավտոմեքենայի կայանումն արժենում 100-200 դրամ, իսկ մեկ կիլոգրամ
վարունգը՝ 70-100։ Կամ ո՞նց է Ժողարվեստի քայքայված, հարյուր տարի
ցուցադրությունը չփոխած թանգարանի մուտքի տոմսն արժենում 1000 (5×200)
դրամ, երբ նույն այդ գումարով կարելի է մեկ դույլ (3-4 կգ) մոշ գնել։
Անտեղյակ մարդկանց ասեմ, որ այդ հատապտուղը թեեւ աճեցնելու ջանք չի
պահանջում, բայց հավաքելու դժվարությունը միայն բավարար է, որպեսզի դրա
գինը լինի առնվազն կրկնակի։
Թանգարանի ցուցանմուշների շարքում պատահաբար աչքովս է ընկնում կլոր կնիքով
մի հրաման, համաձայն որի՝ սահմանվում է մշակույթի արժեքներն ըմբոշխնելու
արժեքը՝ մարդա 200 դրամ։ Երկու հարյուր դրամ առանց բացատրելու, իսկ
բացատրելով… «Ուզո՞ւմ եք բացատրելով»,- հարցնում է թանգարանի
աշխատակցուհին։ Լիարժեք հանգստացողն, անշուշտ, պետք է չհրաժարվեր
բացատրությունից, բայց նայելով ցուցանմուշներին՝ ոչ մի կերպ չես
հասկանում, թե ի՞նչ է բացատրելու երիտասարդ այս աշխատակցուհին։ Որ ինքնուս
քանդակագործը փորձել է քանդակել Անդրանիկին, բայց ստացվել է Գեւորգ
Չաուշը, առանց բացատրության էլ պարզ է։ Որ ժողովրդական նկարչի կտավը
կոչվում է «Անդորր», ոչ մի հարց չի առաջացնում, ինչպես չէր առաջացնի
«Լռություն», «Թախիծ», «Կարոտ» կամ նման մի այլ բան կոչվելիս։ Որ
Սովետական Հայաստանի փայտափորագիր գերբի տակ գրված է պարզապես «Ափսե», մի
քիչ պարզ չէ, բայց ոչ մի բացատրություն չի փրկի։ Իսկ որ մեր տատիկներն այս
(հատկապես այս) ճախարակով են թել մանել, մենք գիտենք մանկուց Ղազարոս
Աղայանի «Ճախարակ» բանաստեղծությունից, որի հերոսներից մեկը՝ Տիգրանիկը
(չշփոթել հեղինակի հետ) գուլպա չունի եւ «հանդ է գնում ոտաբաց», իսկ
հերոսներից մյուսը՝ Գաբրիելը չուխա չունի եւ «միշտ անում է սուգ ու լաց»։
Վերջում չբացատրված աշխատակցուհին թանգարանի ցուցադրությունն ըմբոշխնած եւ
հայոց մշակույթով ներծծված այցելուներիս խորհուրդ է տալիս օգտվել
թանգարանի հուշանվերների խանութից, որ կավե ամանների բացօթյա
ցուցադրություն է։ Եռանիշ գները հազվադեպ են։ Հիմնականում քառանիշ գներով
պիտակավորված կավեղենը ոչ մի կապ չունի հանգստի գոտու կենցաղի ու
մշակույթի ավանդույթների հետ եւ վաղը ոչ մի կերպ չի հիշեցնելու իր
ստեղծման տեղն ու ժամանակը։ Երիտասարդ տղան, ով ամենայն հավանականությամբ
«արվեստի» այս գործերի հեղինակն է, չի սպասում սակարկության՝ պատրաստ է մի
կարգ իջեցնել գինը, համենայնդեպս, որոշ քառանիշներ դարձնելով եռանիշ։
Ինչեւէ, մտածում եմ, սա էլ նախագահի խոստացած քառասուն հազար աշխատատեղից
մյուսն է։ Փոքրիկ մի սափոր եմ գնում՝ ի հիշատակ։ Երիտասարդը վերցնում է
հինգհազարանոցն ու գնում մանրելու։ Վերադառնում է կես ժամից։ «Արձակուրդիս
տասն օրվա կես ժամն իզուր կորավ»,- մանրախնդրորեն մտածում եմ ես եւ ապա
շուրջս նայելով նկատում, թե որքան գեղեցիկ է մեր Հայրենիքը։