Նկարչուհի բառի հետ Թենի Վարդանյանը չի հաշտվում այնպես, ինչպես կին արվեստագետների ցուցահանդես հասկացության հետ: Ըստ նրա` կին կամ տղամարդ արվեստագետ չի լինում: «Արվեստագետը մնում է արվեստագետ»,- համոզված է Թենի Վարդանյանը, ում արվեստանոցի յուրօրինակ կոկիկությունից ու ծաղիկների առկայությունից, այնուամենայնիվ, հասկանում ես, որ այնտեղ կին է աշխատում:
– 2007թ. Կահիրեում անցկացված բիենալեում Դուք ստացաք ոսկե մեդալ: Դա Եգիպտոսի բնակիչների համար տարօրինակ էր այնքանով, որ իրենք սովոր էին մրցանակները, համաձայն մրցույթի ռազմավարության, տեսնել միայն արաբ նկարիչների ձեռքին: Փաստորեն, Ձեզ արաբներն ավելի շատ գնահատեցին, քան մե՞նք:
– Իհարկե ոչ: Այդպիսի համեմատություններ պետք չէ անել: Արվեստը ազգություն չունի: Այն գնահատելու համար որոշակի ժամանակ պետք չէ, որովհետեւ արվեստը ազատ ճախրող ապրանք է կամ գուցե էակ: Մրցույթի պայմաններից մեկն այն էր, որ ներկայացվող ստեղծագործությունները կրոնական վիրավորանք չպարունակեին: Իմ ստեղծագործությունների կարեւորագույն էլեմենտը մարդկային մարմինն է: Այդ իմաստով ինձ համար դժվար էր ընտրություն անելը` հաշվի առնելով այն վայրը, որտեղ պետք է մրցույթը անցկացվեր: Թեեւ ուղարկեցի այն, ինչ ունեի:
– Դուք սովորաբար աշխատում եք մեծամասշտաբ կտավների վրա: Բարդ չէ՞:
– Փոքր կտավների տարածքը, ասես, չի բավականացնում ինձ: Փոքր կտավի վրա աշխատելիս էլ ամեն բան մեծ եմ պատկերացնում: Երբեմն մեծ կտավն էլ չի հերիքում: Ընդհանրապես մեծ կտավները ֆիզիկական մեծ ջանքեր են պահանջում: Եթե նկարիչը այդ էներգիան չունի, ապա նույնիսկ կտավի մեծությունը չի կարող իրավիճակը փրկել: Մեծ կտավը բարձրախոսի հատկություն ունի: Կարող ես կամ խայտառակվել, կամ հաջողության հասնել:
– Վերջին տարիներին լռում եք: Ինչո՞ւ:
– 2008թ. զբաղված էի ինստալյացիաներ անելով, որը գոնե ինձ համար ոչ սովորական էր, նկարչությունից դուրս: Ինստալյացիան ենթադրում է նյութի ծավալ, որի միջոցով պետք է ներկայացնել ասելիքը: Ինստալյացիայի նյութը չորացրած ծաղիկներն էին: Իմաստը անդրաշխարհի ու այս աշխարհի կապն էր: Մենք միշտ անդրաշխարհի «բնակիչների» համար ծաղիկներ ենք տանում, եւ, իհարկե, իրենցից որեւէ բան չենք ստանում: Դա է պատճառը, որ ես որոշեցի հենց հանգուցյալներից ծաղիկներ ստանալ: Իրականում գերեզմանոցներ գնալն ու ծաղիկներ հավաքելը բարդ գործընթաց էր: Դա ավանդապաշտ հայերի համար անընդունելի է, որովհետեւ, ըստ նրանց, գերեզմանոցից չի կարելի որեւէ բան վերցնել: Այնուամենայնիվ, ինքս ինձ տրամադրեցի, որ պետք է գնալ: Ծաղիկներ հավաքելիս յուրաքանչյուր շիրմաքարից ներողություն էի խնդրում, որը երբեմն թվացյալ երկխոսության էր վերածվում: 1ժամվա ընթացքում ծաղիկները հավաքել էի, բայց ինձ թվաց, թե անցել էր ընդամենը 5 րոպե: Հետո պարզվեց, որ դեռ երկրորդ անգամ էլ պետք է նույն փորձությանը ենթարկվեմ: Երկու օրվա ընթացքում տարբեր գերեզմանոցներից հավաքվեցին ծաղիկներով լի պարկերը: Ի վերջո, պատրաստեցի ծաղկեփունջը, որը բավական մեծ էր: Այն վերնագրեցի «Հավաք-արար»: Դրանից հետո ինձնից որոշակի ժամանակ պահանջվեց այդ հոգեվիճակը հաղթահարելու համար: Այդ ընթացքում էլ բազմաթիվ նկարներ ստեղծեցի: Ստեղծեցի «Հավաք-արար» կտավը, որն ինձ հոգեհարազատ գործերից է: Իսկ ընդմիջումը, կարծում եմ` անհրաժեշտ էր:
– Այնուամենայնիվ, ընդմիջումից հետո որեւէ փոփոխություն նկատո՞ւմ եք հասարակության մեջ:
– Հասարակության մեջ հոգնածություն կա: Ցավով եմ ասում, բայց երբեմն թվում է, թե այնքան ենք մաշվել, որ չենք էլ գիտակցում` կենդանի՞ ենք, թե՞ մեռած: Նույնիսկ Ամանորի մեծ ծառը որեւէ տրամադրություն չփոխեց: Մարդիկ տոնական ծառի մոտով անցնում էին նույնքան անտարբեր, ինչպես դրա բացակայության ժամանակ: Ժպիտը, կարծես, իսպառ կորցրել ենք, կարծես հանդերձյալ աշխարհի ուրվապատկեր դառնալով: Մարդկանց տխրությունն էլ պատճառ ունի: Դա հենց այնպես չի առաջացել:
– Որտեղի՞ց է գալիս: Սեփական երկրում խիստ քաղաքականացված լինելո՞ւց:
– Ամեն երկրում մարդիկ գիտեն իրենց գործառույթները, ասել է թե` իրենց տեղը: Մեր երկրում ոչ մեկը իր տեղը չգիտի` արվեստագետից մինչեւ հավաքարար: Իսկ այս ամենի մեջ մարդն է կորում: Կարծես հայից ճզմել-հանել են մարդուն: Մնացել են այն դիմակները, որոնցով ներկայանում են: Ու պարզվում է, որ մեկը մի օր հավաքարար է, հաջորդ օրը` գրող, հետո` նախագահ, կաբարեի տնօրեն, ու այսպես շարունակ: Այս փոխհարաբերություններում կորել է մարդու արժեքը: Ես ընդհանրապես խուսափում եմ խոսել երկու թեմայի շուրջ` քաղաքականության ու կրոնի: Արվեստագետը ինքը բողոքարկու է: Միեւնույն նկարում կարող ես փնտրել ամեն ինչ: Իսկ ինչ վերաբերում է քաղաքականությանը, ես պարզապես լսել չեմ ուզում: Դա լսելն ինձ համար երկաթե կաղապար է, որում փորձում են ինձ տեղավորել: Իսկ ես այդ կարգավիճակում ինձ շատ վատ եմ զգում: Իմ շարժումը իմ լռությունն է: Կան արվեստագետներ, որոնք ապրում են քաղաքական կյանքով` ի տարբերություն ինձ: Ես ավելի շատ ապրում եմ իմ ներաշխարհում: Չնայած մարտի 1-ի դեպքերից հետո մի գործ ստեղծեցի` «Փտած ատամ» վերնագրով: Դա ընդամենը մի նկար էր, որտեղ ես իմ ասելիքը ներկայացրեցի: Ասելուց հետո որեւէ բան չի փոխվում: Իմ լռությունն ու նրանց ասածները նույնն են: Հավասարազոր ենք:
– Բայց եթե կրոնի ու քաղաքականության թեմաները հանենք, ի՞նչ է մնում:
– Ոչինչ: Դատարկություն:
– Իսկ արվե՞ստը:
– Գուցե արվեստը կա, որը մեզ մոտ զարգանալու խնդիր ունի: Ամբողջ աշխարհում արվեստը գնում է դեպի կոնցեպտուալիզմ: Մեզ մոտ դեռ ավանդական նկարներն են, որոնք որոշ չափով պաշտպանված են: Այսօր գեղանկարչությունը` որպես արվեստի տեսակ, կարող ենք գրանցել «Կարմիր գրքում»: Իսկ Հայաստանում շատ են գեղանկարիչները, ովքեր ցուցահանդեսներ են բացում ու շարունակում են աշխատել Խորհրդային տարիների ոգով: Իրականում մենք ունենք լավ արվեստագետներ, որոնք աշխատում են ստվերում:
– Իսկ ի՞նչ է տալիս պետական մրցանակը արվեստագետին:
– Ես չեմ կարող հասկանալ, թե ի՞նչ է տալիս մրցանակը արվեստագետին: Եթե արվեստագետը նամուս ունի, պիտի հրաժարվի պետական մրցանակներից: Ո՞րն է դրա իմաստը: Մրցանակ ստանալը գեղեցիկ արարողություն է, ինչպես բարձրագույն կրթության վկայականը, ընտանիք կազմելը եւ այլն: Խնդիրը մրցանակը չէ, այլ այդ մրցանակի ընկալումը: Երբ լսում ես, որ նախագահը ինչ-որ մեկին մրցանակ է տվել, որեւէ ռեակցիա չի առաջանում` ոչ ուրախանում ես, ոչ տխրում: Հետո սկսում ես վերլուծել, թե ինչու ես այդպես արձագանքում: Խորհրդային տարիներին մրցանակն ուներ արժեք: Մրցանակները ստանում էին հասարակության կողմից հարգանք վայելող ու, իսկապես, մեծ արվեստագետները: Իսկ նկարչի համար մրցանակն այն է, երբ նկարելուց հետո ինքնաբավարարություն է ապրում: Ես չգիտեմ, թե դրանից մեծ մրցանակ ով կարող է ինձ տալ:
– Տիկին Թենի, 2009թ. Թումանյան 38 հասցեում բացվել էր «One Gallery» պատկերասրահը, որը համախմբել էր հայտնի նկարիչների ու արվեստագետների: Պատկերասրահը կարծես բավական լուրջ գործունեություն էր ծավալում` հաշվի առնելով հաճախակի կազմակերպվող անհատական եւ խմբակային ցուցահանդեսները: Ինչո՞ւ փակվեց այն:
– Մինչ օրս անհասկանալի են պատկերասրահը փակելու պատճառները, ինչպես Երեւանի մյուս պատկերասրահների փակումը` ՆՓԱԿ-ը,«Գաբոնե», «Գեւորգյան», «First floor» պատկերասրահները: «Օne Gallery»-ը որոշակի իմաստով լցնում էր պատկերասրահների պակասը: Այն, ավելի ճիշտ, նկարիչների եղբայրություն էր: Կենտրոնի բացման մասին լսեցի, երբ վերադարձա Լոնդոնից: Արմինե Անտիկյանը, որը Հ1-ում արվեստի մասին հաղորդում էր վարում, ասաց, որ Արամ Հարությունյանը` այն ժամանակ քաղաքապետի խորհրդականը, իրեն խոստացել է պատկերասրահի համար տարածք տալ: Անհավատալի էր, բայց պատկերասրահը բացվեց: Շատ կարճ ժամանակամիջոցում հավաքվեցին շուրջ 40 նկարիչներ` Ռուբիկ Գրիգորյանը, Ալբերտ Հակոբյանը, Մարինա Դիլանյանը, Արթուր Սարգսյանը, Լեւոն Ազատյանը, Գրիգոր Խաչատրյանը եւ այլք: Ամենուշագրավը պատկերասրահի բացումն էր, որը տեղի ունեցավ հունվարի 13-ին: Բացման արարողությանը, ի զարմանս մեզ, եկել էին Երեւանի քաղաքապետ Գագիկ Բեգլարյանն ու ՀՀ Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանը: Խնդիրն այն է, որ այդ պատկերասրահում ընդգրկված նկարիչները շատ հեռու են քաղաքականությունից: Նրանք, այսպես ասած, մաքուր արվեստագետներ են: Ինչեւէ, բացման օրը պաշտոնյաներից ստացանք խոստումներ` պատկերասրահում ցուցադրություններ բացելու ու բնականոն աշխատանքի մասին: Դրանից անցավ որոշ ժամանակ: Մի օր էլ լսեցինք, որ պատկերասրահի լույսերն անջատել են, ու պատկերասրահը քաղաքապետարանին այլեւս պետք չէ: Բոլորս հուզվել էինք: Խնդիրն այն է, որ այնտեղ հավաքված նկարիչները կայացած արվեստագետներ էին: Նրանց հետ վարվել իբրեւ անպետք իրերի հետ` ամոթալի է: Հետո մեզ տեղեկացրեցին, որ պետք է գնալ ու նկարները հավաքել: Պատկերասրահի լույսերը դիտմամբ անջատեցին, ու նկարիչները մութ սրահում հանգիստ հավաքեցին նկարներն ու գլխիկոր հեռացան: Ես պարզապես բառեր չունեմ ասելու, որովհետեւ ամաչում եմ: Մինչդեռ պատկերասրահը փակելուց մեկ շաբաթ հետո այդ նույն անվամբ՝ «Օne Gallery», ցուցասրահ բացվեց Գաֆէսճեան թանգարանում։
– Ո՞վ է արվեստագետը:
– Արվեստագետը բարեկիրթ, ինտելիգենտ, խելացի, միեւնույն ժամանակ խելագար է: Նա իր մեջ պետք է պարունակի ամեն ինչ: Պետք է կարողանա միջավայր ստեղծել ու երեւույթ փոխել:
– Կտավի վերնագրերը հեշտությա՞մբ եք գտնում:
– Դժվար բան չկա: Ամենադժվար բանը չաշխատելն է: Ամեն ինչ ստեղծվում է քո հնարավորությունների սահմաններին համապատասխան:
– Գույներն ընտրում եք` ըստ հոգեվիճակի՞:
– Նկարելուց առաջ երբեւէ չեմ մտածում, թե ի՞նչ գույն պետք է ընտրեմ: Միտքը, թեման առաջադրում է իր գույները: Դա նման է խոսելու գործընթացին, երբ բառերն ինքնըստինքյան ծնվում են: Դու տալիս ես նկարին, նկարը` քեզ: Առաջանում է հարմոնիա: Երբեմն ստացվում է, երբեմն` չի ստացվում: Շատ են լինում դեպքեր, երբ իսկապես չի ստացվում: Բայց դա եւս գեղեցիկ է, ինչպես ստացվածը:
– Այնպես, ինչպես մեր քաղաքի ճարտարապետությա՞ն մեջ:
– Մեր քաղաքի ճարտարապետության մեջ լավ կլիներ, որ ավելի շատ գումարներ ծախսեին տուֆե շենքերի խնամքի համար, քան բլբուլի ու արաբաթուրքական անհասկանալի քանդակների համար: Ճարտարապետությունը նման է մեր հագուկապին: Այնպես, ինչպես հագնվում ենք, այդպես էլ կառուցում ենք քաղաքը, մեր լեզուն: Թեեւ ասում են` լեզուն ապրում է, երբ ուրիշ լեզուներ ես ներգրավում: Մեզ մոտ հակառակ գործընթացն է:
– Ձեր ստեղծագործություններում շատ եք օգտագործում «լամպոչկաներ»: Դա խորհրդանշակա՞ն իմաստ է կրում:
– 2003թ. ԱՄՆ-ի Վերմոնդ նահանգի Ջոնսոն քաղաքում «Վերմոնդ» արվեստի կենտրոնում էի աշխատում, որտեղ աշխարհի բոլոր կետերից արվեստագետներ են գնում: Կենտրոնը ցանկացած հարմարություն ստեղծում է արվեստագետի աշխատանքի համար: Արվեստագետի համար այդ կենտրոնոմ գտնվելը անասելի մեծ հաճույք է: Այն արվեստանոցում, որտեղ աշխատում էի, անընդհատ բախվում էի գլխավերեւիցս կախված «լամպոչկային»: Այն միշտ խանգարում էր ինձ: Ու մի օր ես այն օգտագործեցի իմ գործերից մեկում, որից հետո «լամպոչկան» մտավ ստեղծագործություններիս մեջ: Փաստորեն, խանգարող առարկաները կամ երեւույթները երբեմն օգտակար են լինում, իհարկե, երբ դրանք սկսում ես սիրել:
– Սիրել սեփական մարմնից սկսած: Դա Ձեր կտավների հիմնական առա՞նցքն է:
– Ես ունեմ «Նամակների» շարք, որտեղ ներկայացրել եմ մարդկային մարմինները: Այդ մարմինները պարզ են, որոնց կողքին ես գրեցի նաեւ հաղորդագրություններ:
– Բայց այսօր մեր հասարակության մեջ կա ամոթ դեպի սեփական մարմինը:
– Նախեւառաջ պետք է այդ ամոթից ազատագրվել: Մինչեւ այդ բարդույթներից չազատվես, որեւէ գործ չես կարող ստեղծել: Երբ ես սկսեցի մարմիններ նկարել, ոմանք ինձ ասում էին` սա կնոջ գո՞րծ է: Ընդհանրապես ցանկացած պարագայում պետք է մի բան հասկանաս` դու միշտ պատասխանատվություն ես կրում քո ընտանիքի առջեւ: Ավելին` երեխան պետք է տեսնի իր մորը մարմնական կապանքներից ազատագրված: Այն, ինչ ես նկարում եմ, իմ ներսի խոսակցությունների արդյունքն են: Եթե անգամ ներսումդ մի փոքրիկ վերք է առաջանում, պետք է չպահել այն: Երբ փորձում ես այն ծածկել, մի օր այն դառնում է լուրջ գլխացավանք: Առաջին հերթին մարդը պետք է իրեն չխաբի: Երբ խաբում ես, կորցնում ես ինքդ քեզ: Ու ապրելը պարզապես թվում է սուտ:
– Ի վերջո, մայր-արվեստագետ-կին-տատիկ շղթայի ամրությունը դժվար չէ՞ պահել:
– Ես չեմ սիրում ինչ-որ գործ անել ու կիսատ թողնել: Եթե չեմ կարողանում հասցնել, ուրեմն` ես եմ մեղավորը: Ընդհանրապես, երբ ինձ մոտ որեւէ բան չի ստացվում, ես գիտեմ, որ դրա պատճառը ես եմ: Հակառակ դեպքում` աշխատանքներս որեւէ մեկին չեն հետաքրքրի: Ամենակարեւորը` ծուլության չտրվելն է: