Միխայիլ Բախտին «Դոստոեւսկու պոետիկայի խնդիրները» գրքից

Հեղինակի կողմից

Սույն աշխատությունը նվիրված է Դոստոեւսկու պոետիկայի խնդիրներին եւ դիտարկում է նրա ստեղծագործությունը միայն այդ տեսանկյունից:

Գեղարվեստական արտահայտչաձեւի ոլորտում մենք Դոստոեւսկուն համարում ենք մեծագույն նորարարներից մեկը: Մեր համոզմամբ՝ նա ստեղծել է գեղարվեստական մտածողության միանգամայն նոր տիպ, որը մենք պայմանականորեն անվանում ենք պոլիֆոնիկ: Գեղարվեստական մտածողության այդ տեսակն իր արտահայտությունն է գտել Դոստոեւսկու վեպերում, սակայն դրա նշանակությունը զուտ վիպական ստեղծագործության սահմաններից դուրս է եւ առնչվում է եվրոպական գեղագիտության որոշ հիմնական սկզբունքներին: Նույնիսկ կարելի է ասել, որ Դոստոեւսկին ստեղծել է աշխարհի կարծես թե նոր գեղարվեստական մոդել, որտեղ հին գեղարվեստական արտահայտչաձեւի հիմնական կողմերից շատերը ենթարկվել են արմատական փոխակերպման: Ներկայացվող աշխատության խնդիրն էլ տեսա-գրական վերլուծության եղանակով Դոստոեւսկու այդ սկզբունքային նորարարությունը բացահայտելն է:

Դոստոեւսկուն նվիրված լայնածավալ գրականության մեջ նրա պոետիկայի հիմնական առանձնահատկությունները չէին կարող, իհարկե, աննկատ մնալ (այս աշխատության առաջին գլխում տրվում է այդ հարցի վերաբերյալ առավել էական կարծիքների ամփոփումը), սակայն դրանց սկզբունքային նորարարությունն ու օրգանական միասնությունը Դոստոեւսկու գեղարվեստական աշխարհի ամբողջության մեջ դեռեւս ամենեւին էլ բավարար բացահայտված եւ լուսաբանված չեն: Դոստոեւսկու մասին գրականությունն առավելապես նվիրված էր նրա ստեղծագործության գաղափարական պրոբլեմատիկային: Այդ պրոբլեմատիկայի անցողիկ սրությունը մոռացության էր մատնում նրա գեղարվեստական տեսունակության առավել խորունկ եւ կայուն կառուցվածքային կողմերը: Հաճախ, համարյա թե իսպառ, մոռանում էին, որ Դոստոեւսկին, ամենից առաջ, արվեստագետ է (ճիշտ է՝ յուրահատուկ), այլ ոչ թե փիլիսոփա կամ հրապարակախոս:

Դոստոեւսկու պոետիկայի մասնագիտական ուսումնասիրությունը մնում է գրականության ակտուալ խնդիրը:

Տվյալ, երկրորդ հրատարակության համար մեր գիրքը, որը սկզբնապես հրապարակվել էր 1929 թվականին «Դոստոեւսկու ստեղծագործության խնդիրները» անվան տակ, ուղղված եւ զգալիորեն լրացված է: Դե, իհարկե, նոր հրատարակությամբ էլ գիրքը չի կարող հավակնել դրված խնդիրների դիտարկման լիությանը, հատկապես այնպիսի բարդ մի խնդրի, ինչպիսին է պոլիֆոնիկ վեպի ամբողջության խնդիրը:

Գլուխ առաջին
Դոստոեւսկու պոլիֆոնիկ վեպը եւ նրա լուսաբանումը քննադատական գրականության մեջ

Դոստոեւսկուն նվիրված լայնածավալ գրականությանը ծանոթանալիս տպավորություն է ստեղծվում, որ խոսքը ոչ թե վեպեր եւ վիպակներ գրող մեկ հեղինակ-արվեստագետի մասին է, այլ մի քանի հեղինակ-մտածողների` Ռասկոլնիկովի, Միշկինի, Ստավրոգինի, Իվան Կարամազովի, Մեծ հավատաքննիչի եւ այլոց փիլիսոփայական ելույթների մի ամբողջ շարքի: Գրաքննադատական մտքի համար Դոստոեւսկու ստեղծագործությունը տրոհվել է մի շարք ինքնուրույն եւ միմյանց հակասող փիլիսոփայական կառուցվածքների, որոնք պաշտպանում են նրա հերոսները: Դրանց մեջ ամենեւին էլ առաջին տեղում չեն դրսեւորվում հենց հեղինակի փիլիսոփայական հայացքները: Հետազոտողներից ոմանց համար Դոստոեւսկու ձայնը միախառնվում է նրա այս կան այն հերոսի ձայնին, այլոց համար` բոլոր այդ գաղափարական ձայների յուրահատուկ համադրությունն է, մյուսների համար, ի վերջո, դրանք պարզապես խլացնում են նրան: Հերոսների հետ բանավիճում են, հերոսներից սովորում են, նրանց հայացքները փորձում են զարգացնել առ ավարտուն համակարգ: Հերոսը գաղափարապես հեղինակավոր է եւ ինքնուրույն, նա ընկալվում է որպես սեփական ծանրակշիռ գաղափարաբանական ըմբռնման հեղինակ, այլ ոչ թե՝ որպես Դոստոեւսկու եզրափակիչ գեղարվեստական տեսունակության օբյեկտ: Քննադատների գիտակցության համար հերոսի խոսքերի ուղիղ, ծանրակշիռ նշանակալիությունը կոտրում է վեպի մենախոսական հարթությունը եւ անմիջական պատասխանի է կոչում, կարծես թե հերոսը ոչ թե հեղինակային խոսքի օբյեկտը լինի, այլ սեփական խոսքի լիաժեք եւ լիիրավ կրողը:

Դոստոեւսկու մասին գրականության մեջ միանգամայն իրավացիորեն այդ առանձնահատկությունն էր նշում Բ. Մ. Էնգելգարդը. «Քննելով Դոստոեւսկու ստեղծագործություններին նվիրված քննադատական գրականությունը,- ասում է նա,- հեշտ է նկատել, որ մի քանի բացառություններից զատ, այն իր սիրելի հերոսների հոգեւոր մակարդակը չի գերազանցում: Ոչ թե այն է իշխում առաջիկա նյութին, այլ նյութն է լիովին իշխում նրան: Այն դեռեւս սովորում է Իվան Կարամազովից եւ Ռասկոլնիկովից, Ստավրոգինից եւ Մեծ հավատաքննիչից, խճճվելով այն հակասությունների մեջ, որոնցում խճճվել էին նրանք, շվարած կանգ առնելով նրանց չլուծած խնդիրների հանդիման եւ ակնածաբար խոնարհվելով նրանց բարդ եւ տառապալից ապրումների առջեւ»:

Համանմանորեն դիտարկում է արել Յ. Մեյեր-Գրեֆեն. «Երբեւէ ո՞ւմ գլխում է միտք հղացել մասնակից լինել «Զգացմունքների դաստիարակության» բազում խոսակցություններից մեկին: Իսկ Ռասկոլնիկովի հետ մենք բանավիճում ենք, եւ ոչ միայն նրա, այլ` ցանկացած ստատիստի»:

Դոստոեւսկու մասին քննադատական գրականության այդ առանձնահատկությունը, իհարկե, չի կարելի բացատրել մեն միայն քննադատական մտքի անօգությամբ եւ դիտարկել որպես հեղինակային գեղարվեստական կամքի համատարած խախտում: Ոչ, քննադատական գրականության այդպիսի մոտեցումը, ինչպես նաեւ ընթերցողների անկանխակալ ընկալումը, որ մշտապես վիճում են Դոստոեւսկու հերոսների հետ, իսկապես համահունչ է այդ հեղինակի ստեղծագործությունների հիմնական կառուցվածքային յուրահատկությանը: Դոստոեւսկին, Գյոթեի Պրոմեթեւսի նման, ոչ թե անբառ ստրուկներ է ստեղծում (ինչպես Զեւսը), այլ ազատ մարդկանց, որ ունակ են կանգնելու իրենց արարողի կողքին, չհամաձայնվելու նրա հետ եւ նույնիսկ ընդվզելու նրա դեմ:

Ինքնուրույն եւ անմիաձույլ ձայների եւ գիտակցությունների բազմակիությունը, լիարժեք ձայների պոլիֆոնիան, իսկապես Դոստոեւսկու վեպերի հիմնական առանձնահատկությունն է: Նրա ստեղծագործություններում ծավալվում է ոչ թե բնավորությունների եւ ճակատագրերի բազմակիություն` միասնական օբյեկտիվ աշխարհում, միասնական հեղինակային գիտակցության լույսի ներքո, այլ հենց իրավահավասար գիտակցությունների բազմակիությունն իրենց աշխարհներով, զուգորդվում է այստեղ, պահպանելով իր անմիաձուլությունը, որոշակի իրադարձության միասնության մեջ: Դոստոեւսկու գլխավոր հերոսները իսկապես հենց իսկ արվեստագետի ստեղծագործական մտահղացման մեջ ոչ միայն հեղինակային խոսքի օբյեկտներ են, այլեւ սեփական, անմիջականորեն նշանակող խոսքի սուբյեկտները: Այդ պատճառով հերոսի խոսքն այստեղ բնավ չի սպառվում սովորական բնութագրական եւ սյուժետային-պրագմատիկ գործառույթներով, սակայն նաեւ չի ծառայում հենց հեղինակի գաղափարական դիրքորոշմանը (ինչպես, օրինակ, Բայրոնի դեպքում): Հերոսի գիտակցությունը վաղուց ի վեր ասես այլ, օտար գիտակցություն է, բայց միաժամանակ այն չի առարկայանում, չի փակվում, չի դառնում հեղինակային գիտակցության պարզ օբյեկտ: Այդ իմաստով հերոսի կերպարը Դոստոեւսկու մոտ` ավանդական վեպի հերոսի սովորական օբյեկտիվ կերպարը չէ:

Դոստոեւսկին` պոլիֆոնիկ վեպի արարիչն է: Նա էապես նոր վիպական ժանր է ստեղծել: Այդ պատճառով նրա ստեղծագործությունը որեւէ շրջանակի մեջ չի տեղավորվում, չի ենթարկվում պատմա-գրական եւ ոչ մի սխեմայի, որ մենք սովոր ենք կիրառելու եվրոպական վեպի երեւույթների հանդեպ: Նրա ստեղծագործություններում հայտնվում է մի հերոս, որի ձայնն այնպես է կառուցված, ինչպես կառուցվում է հենց հեղինակի ձայնը սովորական տիպի վեպում: Հերոսի խոսքն ինքն իր եւ աշխարհի մասին նույնքան լիակշիռ է, ինչպես սովորական հեղինակային խոսքը, այն ենթարկված չէ հերոսի օբյեկտային կերպարին, ինչպես նրա բնութագրերից մեկը, բայց եւ հեղինակային խոսքի խոսափող չի ծառայում: Ստեղծագործության կառուցվածքի մեջ նրան բացառիկ ինքնուրույնություն է պատկանում, այն ասես թե հնչում է հեղինակային խոսքի կողքին եւ յուրահատուկ կերպով զուգորդվում է նրան եւ մյուս հերոսների լիարժեք ձայներին:

Այստեղից հետեւում է, որ սովորական առարկայական կամ հոգեբանական կարգի սյուժետա-պրագմատիկ կապերը Դոստոեւսկու աշխարհում բավարար չեն` չէ որ այդ կապերը ենթադրում են օբյեկտայնություն, հերոսների առարկայացում հեղինակային մտահղացման մեջ, դրանք կապում եւ զուգորդում են մարդկանց ավարտուն կերպարները մենախոսորեն ընկալված եւ հասկացված աշխարհի միասնության մեջ, այլ ոչ թե իրենց աշխարհներով իրավահավասար գիտակցությունների բազմակիությունն են: Սովորական սյուժետային պրագմատիկան Դոստոեւսկու վեպերում երկրորդական դեր է խաղում եւ կրում է առանձնահատուկ, այլ ոչ թե սովորական գործառույթներ: Իսկ վերջին ամրակապերը, որ արարում են նրա վիպական աշխարհի միասնությունը, այլ տեսակի են. նրա վեպով բացահայտվող հիմնական իրադարձությունը սովորական սյուժետային-պրագմատիկ մեկնաբանության չի տրվում:

Այնուհետեւ, հենց պատումի դիրքորոշումը` միեւնույն է, հեղինակից է դա բխում, թե հերոսներից մեկից, պետք է միանգամայն այլ լինի, քան մենախոսական տիպի վեպերում: Այն տեսակետը, որով ընթանում է պատումը, անկախ այն բանից՝ պատկե՞ր է կառուցվում, թե՞ տեղեկատվություն է տրվում, հարկ է, որ նորովի կողմնորոշվի առ այս նոր աշխարհը` լիիրավ սուբյեկտների, այլ ոչ թե օբյեկտների աշխարհը: Ասքային, արտահայտչական եւ տեղեկատվական խոսքը պետք է իր առարկայի հանդեպ ինչ-որ նոր վերաբերմունք մշակի:

Այսպիսով, Դոստոեւսկու մոտ վիպական կառուցվածքի բոլոր տարրերը խորապես յուրօրինակ են` դրանք բոլորը ձեւավորվում են այն նոր գեղարվեստական խնդրով, որը միայն նա կարողացավ տալ եւ լուծել իր ողջ ընդգրկմամբ եւ խորությամբ. պոլիֆոնիկ աշխարհ կառուցելու խնդրով եւ վերացնելով եվրոպական, հիմնականում մենախոսական (հոմոֆոնիկ) վեպի կազմավորված արտահայտչաձեւերը1:

Հաջորդական-մենախոսական տեսունակության եւ արտահայտած աշխարհի ընկալման եւ մենախոսական կառուցվածքային կանոնի տեսանկյունից Դոստոեւսկու աշխարհը կարող է քաոս պատկերանալ, իսկ նրա վեպերի կառուցումը` տարատեսակ նյութերի եւ ձեւավորման անհամատեղելի սկզբունքների ինչ-որ խառնակույտ: Միայն մեր սահմանած Դոստոեւսկու հիմնական գեղարվեստական խնդրի լույսի ներքո կարող է հասկանալի դառնալ նրա պոետիկայի խորունկ բնակազմությունը, հաջորդականությունն ու ամբողջականությունը:

Այդպիսին է մեր թեզիսը: Մինչ Դոստոեւսկու ստեղծագործությունների նյութի վրա այն զարգացնելը, մենք կհետեւենք, թե ինչպես էր նրա ստեղծագործության հիմնական յուրահատկությունը բեկվում քննադատական գրականության մեջ: Դոստոեւսկու գրականության մասին որեւէ լիակատար ակնարկ մենք չենք պատրաստվում այստեղ ներկայացնել: Նրա մասին 20-րդ դարի աշխատություններից մենք կանգ կառնենք սոսկ շատ քչերի վրա, հատկապես նրանց, որոնք, առաջին հերթին, առնչվում են Դոստոեւսկու պոետիկայի հարցերին եւ, երկրորդ, ամենից մոտ են կանգնած այդ պոետիկայի հիմնական առանձնահատկություններին, ինչպես մենք դրանք հասկանում ենք: Այսպիսով, ընտրությունն արվում է մեր թեզիսի տեսանկյունից եւ, հետեւաբար, սուբյեկտիվ է: Սակայն ընտրության այդ սուբյեկտիվությունը տվյալ դեպքում եւ անխուսափելի է, եւ օրինաչափ: Չէ՞ որ մենք այստեղ պատմական ակնարկ եւ նույնիսկ ամփոփում չենք ներկայացնում: Մեզ համար կարեւոր է լոկ մեր թեզիսը կողմնորոշելը, մեր տեսակետը Դոստոեւսկու պոետիկայի վերաբերյալ` արդեն գրականության մեջ գոյություն ունեցող տեսակետների մեջ: Այդպիսի կողմնորոշման ընթացքում մենք կպարզաբանենք մեր թեզիսի առանձին պահերը:

***
Դոստոեւսկու մասին քննադատական գրականությունը մինչեւ վերջերս նրա հերոսների ձայների չափազանց անմիջական գաղափարական արձագանքն էր, որպեսզի օբյեկտիվորեն ընկալեր նրա նոր վիպական կառուցվածքի գեղարվեստական յուրահատկությունները: Ավելին, ջանալով տեսականորեն ճանաչել այդ նոր բազմաձայն աշխարհը, այն այլ ուղի չգտավ, քան այդ աշխարհը սովորական տիպի մենախոսային դարձնելը, այսինքն՝ էականորեն նոր գեղարվեստական կամքի ստեղծագործությունը ընկալել հին եւ ընտել կամքի տեսանկյունից: Ոմանք, հպատակեցված առանձին հերոսների հենց գաղափարական հայացքների բովանդակային կողմով, ջանում են դրանք հանգեցնել համակարգային-մենախոսային ամբողջության, անտեսելով անմիաձույլ գիտակցությունների էական բազմակիությունը, որը հենց արվեստագետի ստեղծագործական մտահղացման մեջ էր մտնում:

Մյուսները, չտրվելով անմիջական գաղափարական հմայքին, հերոսների լիարժեք գիտակցությունները վերածում էին օբյեկտիվորեն ընկալվող առարկայացած պսիխիկաների եւ Դոստոեւսկու աշխարհն ընկալում էին որպես եվրոպական սոցիալ-հոգեբանական վեպի սովորական աշխարհը: Լիարժեք գիտակցությունների փոխներգործության իրադարձության փոխարեն՝ առաջին դեպքում ստացվում էր փիլիսոփայական մենախոսություն, երկրորդ դեպքում` մենախոսային ընկալված օբյեկտային աշխարհն է, որը հարաբերակցված է միակ եւ միասնական հեղինակային գիտակցությանը:

Ինչպես խանդավառ համափիլիսոփայությունը հերոսների հետ, այնպես էլ նրանց օբյեկտային անհաղորդ հոգեբանական կամ հոգեախտաբանական վերլուծությունը նույնապես ունակ չեն թափանցելու Դոստոեւսկու ստեղծագործությունների գեղարվեստական ճարտարակերտության մեջ: Ոմանց հափշտակվածությունն ունակ չէ օբյեկտիվության, օտար գիտակցությունների հիրավի ռեալիստական տեսունակությանը, մյուսների ռեալիզմը «սաղր է լողում»: Լիովին հասկանալի է, որ ինչպես առաջինները, այնպես էլ մյուսները զանց են առնում գեղարվեստական խնդիրները, կամ էլ ընդհանրապես շրջանցում են, կամ էլ մեկնաբանվում են լոկ պատահաբար եւ մակերեսորեն:

Փիլիսոփայական մենախոսայնության ուղին` Դոստոեւսկու մասին քննադատական գրականության հիմնական ուղին է: Այդ ուղով էին ընթանում Ռոզանովը, Վոլինսկին, Մերեժկովսկին, Շեստովն ու այլք: Արվեստագետի ցուցադրած գիտակցությունների բազմակիությունը ջանալով խցկել միասնական աշխարհայացքի համակարգային-մենախոսական շրջանակների մեջ, այդ հետազոտողները ստիպված էին լինում դիմելու կամ անտինոմիկային կամ դիալեկտիկային: Հերոսների (եւ հենց հեղինակի) կոնկրետ եւ ամբողջական գիտակցություններից գաղափարական թեզիսներ էին մակաբերում, որոնք տեղակայվում էին դինամիկ դիալեկտիկական շարքում, կամ հակադրվում էին միմյանց, որպես անխախտ բացարձակ անտինոմիաներ: Մի քանի անմիաձույլ գիտակցությունների փոխներգործության փոխարեն դրվում էր, մեկ գիտակցությանը ճնշող, գաղափարների, մտքերի, իրավիճակների փոխհարաբերությունը:

Եվ դիալեկտիկան եւ անտինոմիկան իրոք առկա են Դոստոեւսկու աշխարհում: Նրա հերոսների միտքը իսկապես երբեմն դիալեկտիկական է կան հակաօրինային: Բայց բոլոր տրամաբանական կապերը մնում են առանձին գիտակցությունների սահմաններում եւ չեն ղեկավարում նրանց միջեւ եղած իրադարձային փոխհարաբերությունները: Դոստոեւսկու աշխարհը խորապես անհատական է: Ամենայն միտք նա ընկալում եւ պատկերում է՝ որպես անհատի դիրքորոշում: Այդ պատճառով նույնիսկ առանձին գիտակցությունների սահմաններում դիալեկտիկական կամ հակաօրինային շարքը, սոսկ վերացական պահ է, որն անկապտելիորեն միահյուսված է ամբողջական կոնկրետ գիտակցության մյուս պահերին: Դրա միջոցով մարմնավորված կոնկրետ գիտակցությունը ամբողջական մարդու կենդանի ձայնի մեջ, տրամաբանական կարգը հաղորդակցվում է պատկերվող իրադարձության միասնությանը: Իրադարձության մեջ ներգրավված միտքը, հենց ինքը դառնում է իրադարձային եւ ձեռք է բերում «գաղափար-զգացողության», «գաղափար-ուժի» այն առանձնահատուկ բնույթը, որը ստեղծում է «գաղափարի» անկրկնելի յուրօրինակությունը Դոստոեւսկու ստեղծագործական աշխարհում: Գիտակցությունների իրադարձային փոխներգործությունից դուրս բերված եւ համակարգային-մենախոսական համատեքստի մեջ խցկած, թեկուզ եւ ամենադիալեկտիկական գաղափարն անխուսափելիորեն կորցնում է իր այդ յուրահատկությունը եւ վերածվում է վատ փլիսոփայական պնդման: Հենց այդ պատճառով էլ ավելի ու ավելի շատ են Դոստոեւսկու մասին մենագրությունները, որոնք ստեղծվել են նրա ստեղծագործության փիլիսոփայական մենախոսայնության ճանապարհով, որոնք այնքան քիչ բան են տալիս նրա գեղարվեստական աշխարհի մեր սահմանած կառուցվածքային առանձնահատկության ընկալման համար: Ճիշտ է, այդ առանձնահատկությունն է ծնել բոլոր այս հետազոտությունները, բայց դրանցում այն ամենից քիչ է հասել իր գիտակցմանը:

Այդ գիտակցումը սկսվում է այնտեղ, որտեղ Դոստոեւսկու ստեղծագործության կապակցությամբ առավել սուբյեկտիվ փորձեր են արվում, ընդ որում՝ ոչ միայն ինքնին գաղափարների հանդեպ, այլ ստեղծագործությունների՝ որպես գեղարվեստական ամբողջությունների:

Առաջին անգամ Դոստոեւսկու գեղարվեստական աշխարհի այդ կառուցվածքային առանձնահատկությունը որսացել է Վյաչեսլավ Իվանովը` ճիշտ է, միայն որսացել է: Դոստոեւսկու ռեալիզմը նա բնութագրում է որպես ռեալիզմ, որը հիմնված է ոչ թե օբյեկտիվ իմացության վրա, այլ` «ներթափանցման»: Ուրիշի «եսը» հաստատելը ոչ որպես օբյեկտ, այլ որպես այլ մի սուբյեկտ` այդպիսին է Դոստոեւսկու աշխարհայացքի սկզբունքը: Ուրիշի «եսը» հաստատելը` դա հենց այն խնդիրն է, որն, ըստ Իվանովի, պետք է լուծեն Դոստոեւսկու հերոսները, որպեսզի հաղթահարեն իրենց բարոյական սոլիպսիզմը, իրենց տարանջատված «իդեալիստական» գիտակցությունը եւ ուրիշ մարդուն ստվերից ճշմարիտ իրականություն վերադարձնելը: Դոստոեւսկու ողբերգական աղետի հիմքում միշտ հերոսի գիտակցության սոլիպսիստական տարանջատվածությունն է, նրա ներփակվածությունը իր սեփական աշխարհում:

Այսպիսով, օտար գիտակցության հաստատումը որպես լիիրավ սուբյեկտի, այլ ոչ որպես օբյեկտի, վեպի բովանդակությունը որոշող (տարանջատված գիտակցության աղետը) բարոյա-կրոնական կանխադրույթ է: Հեղինակի աշխարհայացքի այդ սկզբունքը, որի տեսանկյունից նա հասկանում է իր հերոսների աշխարհը: Հետեւաբար, Իվանովը միայն ցույց է տալիս վեպի բովանդակության մեջ լոկ այդ սկզբունքի զուտ թեմատիկ բեկումը, եւ ընդ որում՝ գերազանցապես ժխտական, չէ՞ որ հերոսները կործանում են ապրում, քանզի չեն կարողանում հաստատել ուրիշին` «դու կաս»-ը: Հերոսի ուրիշի «եսի» հաստատումը (այլ ոչ թե ժխտումը) Դոստոեւսկու ստեղծագործությունների թեման է:

Սակայն այդ թեման լիովին հնարավոր է եւ զուտ մենախոսային տիպի վեպում եւ իսկապես բազմիցս քննարկվում է այնտեղ: Որպես հեղինակի բարոյա-կրոնական կանխադրույթ եւ որպես ստեղծագործության բովանդակային թեմա՝ օտար գիտակցության հաստատումը դեռեւս նոր ֆորմա, վեպի նոր տիպի կառուցվածք չի ստեղծում:

Վյաչեսլավ Իվանովը ցույց չտվեց, թե ինչպես Դոստոեւսկու աշխարհայացքի այդ սկզբունքը դառնում է վեպ-ամբողջության խոսքային լիության կառուցման աշխարհի գեղարվեստական տեսունակության սկզբունք: Չէ՞ որ միայն այդ ֆորմայով, կոնկրետ գրական կառուցման ձեւով, այլ ոչ որպես վերացարկված աշխարհայացքի բարոյա-կրոնական սկզբունք՝ այն էական է գրականագետի համար: Եվ միայն այդ ֆորմայում այն կարող է օբյեկտիվորեն բացահայտվել կոնկրետ գրական ստեղծագործությունների փորձով հաստատված նյութի վրա:

Սակայն դա Վյաչեսլավ Իվանովը չարեց: «Ձեւի սկզբունքին» նվիրված գլխում, չնայած մի շարք կարեւորագույն դիտարկումների, նա այդուհանդերձ Դոստոեւսկու վեպն ընկալում է մենախոսային տիպի սահմաններում: Դոստոեւսկու կատարած արմատական գեղարվեստական շրջադարձը իր էությամբ անընկալելի մնաց: Դոստոեւսկու վեպի Իվանովի հիմնական բնորոշումը, որպես «վեպ-ողբերգություն», մեզ ճիշտ չի թվում: Այն բնորոշ է, որպես նոր գեղարվեստական ֆորման արդեն ծանոթ գեղարվեստական կամքի հանգեցնելու: Արդունքում Դոստոեւսկու վեպը դառնում է ինչ-որ գեղարվեստական խառնածին:

Այսպիսով, Վյաչեսլավ Իվանովը, խորունկ եւ ճիշտ սահմանում գտնելով Դոստոեւսկու հիմնական սկզբունքի համար` ուրիշի «եսը» ոչ որպես օբյեկտ, այլ որպես այլ սուբյեկտ հաստատելը` այդ սկզբունքը մենախոսայնացնում էր, այսինքն՝ այն ներառել էր մենախոսաբար սահմանված հեղինակային աշխարհայացքի մեջ եւ ընկալել էր լոկ որպես աշխարհի հեղինակային գիտակցության մենախոսային տեսանկյունից պատկերված բովանդակային թեմա: Բացի այդ, նա իր միտքը կապել էր մի շարք ուղղակի բնազանցական եւ բարոյական պնդումների հետ, որոնք հենց Դոստոեւսկու ստեղծագործությունների կոնկրետ նյութի վրա որեւէ օբյեկտիվ լուսաբանման չեն տրվում: Դոստոեւսկու առաջադրած պոլիֆոնիկ վեպի կառուցման գեղարվեստական խնդիրը մնաց չբացահայտված:

***
Դոստոեւսկու հիմնական առանձնահատկությունը Իվանովի պես է բնութագրում եւ Ս. Ասկոլդովը: Բայց եւ նա էլ մնում է Դոստոեւսկու մենախոսայնացված բարոյա-կրոնական աշխարհայացքի սահմաններում եւ նրա ստեղծագործությունների բովանդակության մենախոսական ընկալման մեջ:

«Դոստոեւսկու առաջին բարոյական թեզիսը,- ասում է Ասկոլդովը,- առաջին հայացքից առավելագույն եւ, սակայն, ինչ-որ ֆորմալ բան է, ակնհայտորեն ամենակարեւորը: «Անհատ եղիր»,- ասում է նա մեզ իր բոլոր գնահատանքներով ու համակրանքներով»: Իսկ անհատը, ըստ Ասկոլդովի, զանազանվում է բնավորությունից, տեսակից, խառնվածքից, որոնք գրականության մեջ սովորաբար պատկերման առարկա են ծառայում՝ իրենց բացառիկ ներքին ազատությամբ եւ բացարձակ անկախությամբ արտաքին միջավայրից:

Հետեւաբար, այդպիսին է հեղինակի բարոյական աշխարհայացքի սկզբունքը: Այդ աշխարհայացքից Ասկոլդովն անմիջականորեն անցնում է Դոստոեւսկու վեպերի բովանդակությանը եւ ցույց է տալիս, թե ինչպես եւ ինչի շնորհիվ են Դոստոեւսկու հերոսները դառնում կյանքում անհատներ եւ որպես այդպիսին դրսեւորում են իրենց: Այդպիսով, անհատն անխուսափելիորեն բախման մեջ է մտնում արտաքին միջավայրի հետ, ամենից առաջ` արտաքին բախման մեջ ամենայն ընդունվածի դեմ: Այստեղից էլ «սկանդալը»` դա անհատի պաթոսի առաջին եւ ամենաարտաքին բացահայտումն է: Անհատի պաթոսի առավել խորունկ բացահայտումը կյանքում, ըստ Ասկոլդովի, հանցագործությունն է: «Հանցագործությունը Դոստոեւսկու վեպերում,- ասում է նա,- դա կրոնա-բարոյական խնդրի կենաց հարցադրումն է: Հանցագործությունը` դրա լուծման ձեւն է: Այդ պատճառով թե այս եւ թե այն ներկայացնում են Դոստոեւսկու ստեղծագործության հիմնական թեման…»:

Այսպիսով, խոսքն անընդհատ հենց կյանքում անհատի բացահայտման միջոցների մասին է, այլ ոչ թե նրա գեղարվեստական տեսունակության եւ որոշակի գեղարվեստական կառուցվածքի` վեպի պայմաններում դրա պատկերման մասին: Բացի այդ, հենց հեղինակային աշխարհայացքի եւ հերոսների աշխարհի միջեւ եղած փոխհարաբերությունները սխալ են պատկերված: Անհատի պաթոսից առ հեղինակի աշխարհայացքը, անմիջական անցումը նրա հերոսների կյանքի պաթոսին եւ այստեղից դարձյալ հեղինակի մենախոսային հետեւությանը` այդպիսին է ռոմանտիկական տեսակի մենախոսական վեպի տիպիկ ուղին: Սակայն դա Դոստոեւսկու ուղին չէ:

«Դոստոեւսկին,- ասում է Ասկոլդովը,- իր բոլոր գեղարվեստական համակրանքներով ու գնահատանքներով մեկ շատ կարեւոր դրույթ է առաջադրում` չարագործը, սուրբը, սովորական մեղսագործը, իրենց անձնական սկիզբը ծայրակետին հասցրածները, այդուհանդերձ, որպես անհատ նույն արժեքն ունեն, որ դիմակայում են ամեն ինչ համահարթեցնող «միջավայրին»:

Այդ կարգի առաջադրումները բնորոշ են ռոմանտիկ վեպի համար, որը գիտակցությունն ու գաղափարախոսությունը ճանաչում էր սոսկ որպես հեղինակի պաթոս, իսկ հերոսին՝ լոկ որպես հեղինակային պաթոսի իրականացնող, հեղինակային հետեւության օբյեկտ: Հենց ռոմանտիկներն են տալիս պատկերվող իրականության անմիջական արտահայտությունը իրենց գեղարվեստական համակրանքներով եւ գնահատանքներով, օբյեկտիվացնելով եւ առարկայացնելով այն ամենը, ինչի մեջ նրանք չեն կարող ներդնել սեփական ձայնի շեշտադրումները:

Դոստոեւսկու յուրահատկությունը այն չէ, որ նա մենախոսային ձեւով ազդարարում էր անհատի արժեքը (դա մինչեւ նա անում էին եւ այլք), այլ այն, որ նա կարողանում էր դա օբյեկտիվ-գեղարվեստորեն տեսնել եւ ցուցադրել որպես ուրիշ, օտար անհատականություն, չդարձնելով այն քնարական, չմիաձուլելով դրան իր ձայնը եւ դրա հետ մեկտեղ՝ չհանգեցնելով այն առ առարկայացված հոգեկան իրականությանը: Անհատի բարձր գնահատանքը առաջին անգամ չէ որ հայտնվել է Դոստոեւսկու աշխարհայացքում, սակայն օտար անհատի (եթե ընդունենք Ասկոլդովի այս եզր) եւ բազում անմիաձույլ անհատների գեղարվեստական կերպարը, միավորված ինչ-որ հոգեւոր իրադարձության միասնության մեջ, առաջին անգամ լիովին իրականացված է նրա վեպերում:

Դոստոեւսկու հերոսների ապշեցուցիչ ներքին ինքնուրույնությունը, ինչը ճիշտ նկատել է Ասկոլդովը, ձեռք է բերվել որոշակի գեղարվեստական միջոցներով: Դա առաջին հերթին նրանց ազատությունն ու ինքնուրույնությունն է հենց վեպի կառուցվածքում հեղինակի, ավելի ճիշտ, արտաքնացնող եւ եզրափակող հեղինակային բնութագրումների հանդեպ վերաբերմունքով: Դա, իհարկե, չի նշանակում, որ հերոսը հեղինակային մտահղացումից դուրս է մնում: Ոչ, նրա այդ ինքնուրույնությունն ու ազատությունը հենց մտնում են հեղինակային մտահղացման մեջ: Այդ մտահղացումն ասես կանխորոշում է հերոսին առ ազատություն (իհարկե, հարաբերական) եւ, որպես այդպիսին, ներմուծում է ամբողջի խիստ եւ հաշվարկված ծրագրի մեջ:

Հերոսի հարաբերական ազատությունը չի խախտում կառուցվածքի խիստ որոշակիությունը, ինչպես նաեւ չի խախտում մաթեմատիկական սահմանման խիստ որոշակիությունը, նրա բաղադրության մեջ իռացիոնալ եւ տրանսֆինիտային մեծությունների առկայությունը: Հերոսի այդ նոր դրվածքը ձեռք է բերվում ոչ թե վերացականորեն վերցված թեմայի ընտրությամբ (թեպետ, դա էլ, իհարկե, նշանակություն ունի), այլ վեպի կառուցման հատուկ գեղարվեստական հնարքների ողջ ամբողջությամբ, որոնք առաջինը ներմուծեց Դոստոեւսկին:

Շարունակելի

——————————————————————–
1 Դա, իհարկե, չի նշանակում, որ Դոստոեւսկին վեպի պատմության մեջ մեկուսացված է, եւ որ իր ստեղծած պոլիֆոնիկ վեպը նախորդներ չունի: Սակայն այստեղ մենք պետք է պատմական հարցերից հեռանանք: Դոստոեւսկուն պատմության մեջ ճիշտ լոկալիզացնելու եւ իր նախորդների եւ ժամանակակիցների հետ էական կապերը հայտնաբերելու համար, ամենից առաջ, անհրաժեշտ է ցույց տալ Դոստոեւսկու մեջ Դոստոեւսկուն` թող որ յուրօրինակության այդպիսի սահմանումը մինչեւ ընդգրկուն պատմական հետազոտությունները, նախնական եւ կողմնորոշիչ բնույթ կրի: Առանց այդպիսի նախնական կողմնորոշման պատմական ուսումնասիրությունները վերածվում են պատահական համադրությունների անկապ շարանի: Միայն մեր գրքի չորրորդ գլխում մենք կանդրադառնանք Դոստոեւսկու ժանրային ավանդույթների հարցին, այսինքն՝ պատմական պոետիկայի հարցին: