Հրապարակախոսությունը ժանր է, որը կարող է հնչել ոչ միայն հրապարակներից` բարձրախոսներով, այլեւ` ներարկվել շշուկի ֆորմատով: Բանաստեղծ Տիգրան Պասկեւիչյանն իր հրապարակախոսական հոդվածներում ու ֆիլմերում գրեթե միշտ փորձում է ակնարկել այդ մասին, շարժել մարդկանց երեւակայությունը: Վերջերս նա գտել էր այդ ակնարկը տեղ հասցնելու բոլորովին նոր մոդել: Նրա սցենարով ստեղծած ինքնահեգնական «Ներթափանցում» ֆիլմում հենց անշարժը շարժելու կարիքի մասին էր ակնարկվում: Վստահ կարելի է ասել, որ այդ ուրախ ու նուրբ ֆիլմը կարող էր ուշագրավ քննարկումների սկիզբ դնել, սակայն այնքան էլ մեծ ռեզոնանս չունեցավ: Երբ դժվար ժամանակներ են վրա հասնում, մարդիկ սկսում են պարզ եւ արագ որոշումների սպասել: Սակայն այդ որոշումները միշտ չէ, որ նպատակային են, քանի որ գաղափարների ներթափանցման ժամանակահատվածն է կարճ լինում:
– Տպավորություն է, որ սահմանը արագ ենք բացում, արագ ենք սկսում ու ավարտում բոլոր քննարկումները: Հիմա արա՞գ որոշումների ժամանակն է:
– Ընդհանրապես բոլոր ժամանակներում էլ օպերատիվ մտածողությանն ու արագ որոշումներին զուգահեռ՝ պետք է ժամանակի մեջ տեղավորվող գործողություն տեղի ունենա: Այսինքն՝ ցանկացած ընդունված որոշման տակ պետք է հիմք լինի: Այդ առումով այսօր անիմաստ է քննարկել հայ-թուրքական սահմանի բացման հետեւանքները, քանի որ այդ քննարկումների տակը դատարկ է: Պիտի հասկանանք` ինչի՞ համար ենք սահմանը բացում: Անձամբ ես միշտ կողմ եմ եղել թուրքերի հետ նորմալ հարաբերություններ հաստատելուն: Միգուցե իմ այդ ցանկությունը նախանձից է, երբ տեսել եմ, որ Եվրոպայի բոլոր պետություններն ի վերջո վերացրել են սահմանները: 100 տարի առաջ Ֆրանսիան ու Գերմանիան իրար ուտում էին, բայց հիմա նորմալ շփվում են: Նորմալ շփումների միտքը նախօրոք առաջ տանել, զարգացնել էր հարկավոր: Իսկ մեր լրատվությունը երեկ հակաթուրքական էր, այսօր արդեն` հարաբերությունների կողմնակից: Դա մարդկանց թյուրիմացության մեջ է գցում:
– Հայ-թուրքական սահմանի բացումը վախենալու չէ՞:
– Իսկ երբ անձրեւ կամ կարկուտ է սկսվում, չե՞ս վախենում թրջվելուց:
– Կարող ես տանդ նստել ու մոռանալ անձրեւի մասին:
– Դե պատկերացրու, որ անձրեւը տանդ մեջ է գալիս: Մենք ընդհանրապես միշտ փորձում ենք անել մի բան, որպեսզի ոչինչ չանենք: Վերջերս Ղարաբաղում հանդիպեցի մի գյուղացու, ով բողոքում էր, որ ժամանակին թուրքերը գալիս էին իրենց գյուղ ու մեկ էլ տեսար` արդեն 8 երեխա էին ունենում: Ասացի` է, դուք էլ ունենայիք: Պատասխանեց. «Բա հե՞շտ ա էդքան երեխա պահելը»: Եթե հեշտի ու դժվարի մասին ենք խոսում, պետք է ընդունենք, որ առաջ են գնում նրանք, ում համար հեշտ է, եւ ով որեւէ վախ չունի: Իրականում ես շատ եմ վախենում մի բանից, վախենում եմ, որ այս պրոցեսներից հետո մենք կսկսենք գիտակցել, որ պարտված ազգ ենք ու ճարահատյալ ենք քայլեր անում: Երբ մեկը մեկին մի բան է պարտք լինում, գալիս է, խոսում, ասում է` հիմա պարտքի կեսը կտամ, իսկ մնացածը` ասենք, մի տարում: Այսինքն, սկսում է կոնտակտի մեջ մտնել, բանակցել: Իսկ երբ ոչինչ չի անում, օրերից մի օր ոստիկանները գալիս են, ձեռներն ոլորում, պարտքը վերցնում ու գնում: Այդ դեպքում մարդը զրկվում է արժանապատվությունից: Հիմա ասում ենք, որ սահմանը պետք չէ բացել, որովհետեւ տնտեսապես պատրաստ չենք, քանի որ մեր բոլոր պաշտոնյաները կոռումպացված են: Իսկ փակ ժամանակ վերացնելո՞ւ ենք կոռուպցիան: Վստահ չեմ: Եթե սահմանը բացելուց հետո մենք պետք է կործանվենք մեր կոռումպացված լինելու պատճառով, ուրեմն (ի՞նչ ասեմ) մեզ հասնում է:
– Իրականում ոչ միայն հայ-թուրքական հարաբերություններում, այլեւ մեր կյանքի տարբեր կետերում կուտակվում է լարվածությունը: Եվ մեծ մասամբ այն անհասցե է:
– Այդ անհասցե դժգոհությունը գալիս է նրանից, որ դանդաղ աշխատանքը տարիների ընթացքում չի կատարվել, միայն ձեւական միջոցառումներ են կազմակերպվել, ինչի արդյունքում արժեքային համակարգ չի ստեղծվել: Մեր հասարակությունը տարբերակելու, համեմատական դատողություն անելու ունակությունն է կորցրել: Եվ շատ հանգիստ կարող է հանդուրժել մարդու, որը 10 հոգու սպանելու հրաման է տվել: Շատերը մտածում են, որ հրամանը տված Ռոբերտ Քոչարյանն այլեւս քաղաքական ապագա չունի: Բայց ես դրանում վստահ չեմ, եւ եթե Հայաստանում գտնվի 10 մարդ, որոնք ի սրտե (առանց գնելու կամ վախեցնելու) Քոչարյանին կտան իրենց ձայները, ուրեմն մեր արժեքային համակարգը լրիվ փլուզված է:
– Բայց վեհ ազգային գաղափարներն են շատացել:
– Վերջերս մեր Սփյուռքի նախարարությունը «Տուն արի» ծրագիրը առաջ քաշեց: «Տուն արի»-ն ուղերձ է: Իսկ ուղերձը չի կարող իր մեջ հրաման պարունակել: Երբ ասում ես` տուն արի, բայց մարդը տուն չի գալիս, ո՞րն է լինելու հաջորդ քայլը: Ասելո՞ւ ենք` շուտ արա, տուն արի: Իսկ հետո էլ, երբ տեսնենք, որ մարդը, միեւնույն է, տուն գալ չի ուզում, հրամայելու ենք` տուն արի, թե չէ գլուխդ կջարդեմ: Հրամանի փոխարեն կարելի էր չէ՞ ասել. «Տուն գնանք» կամ էլ` «Տուն չգնա՞նք»: Այսինքն` մարդու ներքին խոհի վրա կառուցված ուղերձ հնարել, այլ ոչ թե՝ «Հըլը արի ստեղ» պարտադրական լոզունգ հնչեցնել ու հետո էլ գնալ Սփյուռք ու կանգնել բոլորովին այլ իրականության առաջ: Հասարակությանը չի կարելի պարտադրել, հասարակությանը պետք է ներգրավել, ներքաշել քննարկումների մեջ: Միակ փրկությունը դա է:
– Ուշ չէ՞:
– Երբեք ուշ չէ: Մարդկանց մեջ շատ մեծ ներքին ռեսուրս կա, քննարկման մասնակիցը դառնալու, միտք առաջ քաշելու, միտք ընդունելու պահանջ կա: Սակայն քննարկումը իսպառ վերացել է մեր հասարակական կյանքից: Վերջին անկախ հեռուստաալիքը` «Ա1+»-ը փակելուց ամեն բան վերջացավ:
– Իսկ ի՞նչն է խանգարում մարդուն իր կարծիքը հայտնել, ասենք, ֆիլմի, ներկայացման, կամ էլ ասենք՝ դասագրքերի մասին: Դա էլ հո նրան չե՞ն պարտադրում:
– Դա արդեն ներքին դրվածք է, որի խորքում մեծ հաշվով` անշարժությունն է, որովհետեւ մեր սիրելի ու պաշտելի արժեքները քարացրել ու անշարժացրել ենք: Իսկ անշարժ արժեքը անիմաստ արժեք է: Օրինակ, ի՞նչ է Չարենցը: Կամ Իսահակյանը, Թումանյանը: Կարող ենք ասել` դե՛, գիտենք էլի: Եվ վերջ: Մինչդեռ նրանց պետք է հանել թանգարանային վիճակից ու դնել շարժման մեջ: Նրանք հո ցեմենտված չե՞ն բառերի մեջ: Ֆրանսիայում բնակվող թուրքահայ արվեստագետ Սարգիս Զաբունյանի ալբոմում մի հետաքրքիր գործ կա. երեխաները գնում են ազգագրական թանգարան, հագնում թանգարանային նմուշ տարազներն ու դուրս գալիս փողոց: Փորձ էր արվել ցուցափեղկի արժեքները դնել կյանքի մեջ, սկսել նորից հարաբերվել դրանց հետ: Հիմա մեր քաղաքում եռում է մշակութային կյանքը, ֆեստիվալը ֆեստիվալի ետեւից են անում, բայց մեծ իմաստով` քննարկում չկա: Այդ ամենը «ցուցք» է (Հենրիկ Հովհաննիսյանը «շոու» բառն այդպես է թարգմանում): Եվ ստացվում է, որ անկախ նրանից` գործը լա՞վ էր արված, թե՞ վատ, այդ գործը կորում է: Բոլորը մի դաշտում են, մինչդեռ արվեստագետը պետք է իր դաշտում լինի, քննադատը` իր, իսկ հասարակությունը` իր դաշտն ունենա: Բայց արի ու տես, որ բոլորը մի կաթսայում են, բայց իրար հետ չեն հարաբերվում: Հարաբերվելու լավագույն ձեւերից մեկը վաճառելն է: Ընդ որում, վաճառել կարելի է ամեն ինչը: Վաճառելը միակ գործողությունն է, որն իր մեջ պարտադրանք չի կրում: Ես ծաղիկ եմ վաճառում, ուզում ես`գնիր, չես ուզում` մի գնիր: Ես քեզ ոչինչ չեմ պարտադրում, ես քեզ առաջարկում եմ:
– Շուկան զարգացման ճի՞շտ մոդելն է:
– Շուկան զարգացման միակ մոդելն է:
– Բայց զարմանալի է, որ կրթության, մշակութային կամ էլ քաղաքական դաշտում ազգային իդեայի անվան տակ` առաջարկվում են ամենաանհետաքրքիր գաղափարները: Բազմազան տարբերակումներից վատթարագույնն է ընտրվում, որն էլ արդյունքում չի «վաճառվում» ու չի «գնվում»: Ինչո՞ւ է այդպես:
– Որովհետեւ, ինչպես տնտեսության մեջ, այնպես էլ հասարակական մտքի ոլորտում, գործում են մոնոպոլիաները: Ինչ-որ մեկը Հայաստան շաքարավազ է ներկրում, ինչ-որ մեկն էլ մեզ ազգային գաղափար է թելադրում: Օրինակ, ասում է, որ թատրոնը պետք է ազգային լինի: Ի՞նչ է ազգային թատրոնը: Դա նույնն է, ինչ ասես, որ շվեդների արտադրած «Աբսոլյուտ» օղին ազգային չէ, եւ բոլորս պետք է միայն «Ավշար» խմենք: Ազգայինը այն է, ինչը լավն է: Ազգայինը օղին չէ, ազգայինը լավ օղի խմելու իմ ցանկությունն է կամ էլ լավ ներկայացում դիտելու իմ իրավունքը: Մեծ հաշվով ազգայինը հենց ընտրություն կատարելու մեր հնարավորությունն է, այլ ոչ թե ապրանքը: Իսկ երբ այդ հնարավորությունները չեն լինում, ազգային գաղափարները կոլապսների են ենթարկվում: Ազգահավաք, հողահավաք, պահանջատիրական իդեաներ են հորինվում, իսկ հետո թրըխկ` մի բան է որոշվում, ու դու կանգնում ես անելանելիության փաստի առաջ, որովհետեւ սովոր չես ընտրելու: Պետք է սովորենք տեսնել, տարբերակել, եւ ի վերջո` ընտրել: Եթե մի անգամ իսկապես ընտրենք մեր թաղապետին, այնուհետ` քաղաքապետին, մնացած ընտրություններն արդեն իրենց հունով, հանգիստ կընթանան:
– Տարօրինակ բան է նկատվում. մարդկանց երազանքների գագաթնակետը թեկուզ` փոքր, բայց շոշափելի իշխանության հասնելն է դարձել: Բոլորն ուզում են թաղի կամ որեւէ գերատեսչության մեջ իրենց զգալ ինչպես արքունիքում: Այդպե՞ս է, թե՞, այնուամենայնիվ, մենք ավելի հեռատես ենք:
– Մեզ մոտ ամեն ինչը հայտարարովի է: Ասում են` գիտե՞ք, մարդիկ, եթե ձեզ ընտրելու հնարավորություն տանք, դուք, միեւնույն է, ուժեղ բիլակներ ունեցող տղերքի եք ընտրելու: Եթե անգամ այդպես է, պիտի թողնեն ընտրենք, որ ինքներս հասկանանք` ո՞վ ենք: Օրինակ, երեկ հեռուստացույցով ես տեսա մի հրազդանցի ուսուցչուհու ելույթը, ով բոցավառ ասում էր` մենք պաշտպանում ենք Սերժ Սարգսյանի գիծը: Հաստատ գիտեմ, որ նա այդ ելույթից հետո մտնում է դասարան ու հակաթրքություն է դասավանդում: Դա է մեր ընտրածը, չգիտեմ, որովհետեւ ընտրություն չկա:
– Գիտեմ, որ հիմա պատրաստվում ես նկարահանել ֆիլմ Հայաստանի ու Սփյուռքի մասին:
– Ճիշտն ասած, Հայաստանի ու Սփյուռքի մասին ֆիլմ ստեղծելու գաղափարն իմ մեջ վաղուց էր «եփվում», ակտիվանալ սկսեց հենց «Տուն արի»-ից հետո: Հիմա սկսել եմ աշխատել «Դարձ ի շրջանս յուր» պայմանական վերնագիր ունեցող ֆիլմի վրա: Ներգաղթն ու արտագաղթը ջրապտույտի պես մի բան են: Եվ մենք կարիք ունենք հասկանալու` ի՞նչ տվեց ու ինչի՞ց զրկեց մեզ այդ պտույտը: Չէ՞ որ եւ՛ կորուստներ, եւ՛ ձեռքբերումներ ունեցանք, բայց լավը շարժումն էր: 40-ական թվականների ներգաղթն, օրինակ, մեզ հսկայական մշակութային ռեսուրս տվեց` սկսած սուրճ խմելու ավանդույթից, վերջացրած` օպերային արվեստով ու փայլուն անուններով: Ներգաղթողները մեզ նոր մասնագիտություններ, հարաբերությունների նոր ֆորմա բերեցին, որը մենք չկարողացանք լավ օգտագործել (պատճառը Սովետի փակ լինե՞լն էր, թե՞ մեր մենթալիտետը` չգիտեմ): Ամեն դեպքում դա կարող է ուսումնասիրության առարկա լինել: Բայց փոխանակ հասկանանք, անընդհատ տարբեր հիմար սահմաններ ենք իրար առջեւ դնում: Հիմա քննարկում ենք` արդյոք Սփյուռքը իրավունք ունի՞, թե՞ չունի իր կարծիքը հայտնել Հայաստանի ապագայի մասին: Լավ, եթե Սփյուռքի կարծիքը մեզ հետաքրքիր չէ, ինչո՞ւ է նախագահը հանդիպում սփյուռքի հետ, ինչո՞ւ են երկու տարին մեկ Հայաստան-Սփյուռք համաժողովը կազմակերպում, ինչո՞ւ է սփյուռքահայերին հորդորվում հայրենիքում ներդրումներ անել: Եթե դա Հայաստանի քաղաքացիների հարցն է, ուրեմն պետք է Հայաստանում մնա, իսկ եթե ընդհանուր է, ոչ ոք իրավունք չունի արհեստական սահմաններ դնել: