Զրույց փիլիսոփայության դոկտոր, «Տարածաշրջանային ինտեգրացիայի եւ կոնֆլիկտների լուծման կենտրոնի» տնօրեն, Սոցիալական իրավունքի եվրոպական կոմիտեի ընտրված անդամ Լյուդմիլա Հարությունյանի հետ
– Մինչ հասարակության բոլոր խավերը քննարկում են այն գինը, որը Հայաստանը պետք է վճարի հայ-թուրքական հարաբերությունների` առայժմ նախաստորագրված արձանագրությունների համար, ՀՀ նախագահը, հանդիպելով Հանրային խորհրդի անդամներին, ասաց, որ ինքը գիտի այդ գինը եւ պատրաստ է վճարել: Կարելի է ասել, որ երկրի նախագահը գործընթացի ողջ պատասխանատվությունը վերցրեց իր վրա: Ձեզ ինչ-որ չափով հանգստացրե՞ց կամ սփոփե՞ց այդ միտքը:
– Այդ պատասխանը զգալիորեն մեղմեց քննարկումների բուռն ալիքը` օրակարգ մտցնելով լրիվ նոր հարց` ի՞նչ է խոստանում հասարակությանը պատմական այս շրջադարձային փուլում երկրի նախագահի պատրաստակամությունը` իր վրա վերցնել ողջ պատասխանատվությունը: Հարցին պատասխանելու համար արժե ճշտել` նո՞ւյն գնի մասին են խոսում նախագահը, հասարակությունն ու քաղաքական ուժերը: Չկա՞ն, արդյոք, լուրջ տարաձայնություններ վճարվելիք գնի մասին: Այսօր արդեն հայտնի է, որ իշխանամետ ուժերն ակնհայտորեն հակված են անտեսելու, խորամուխ չլինելու վճարվելիք գնի իրական բովանդակության մեջ: Նվազեցնելով հայ-թուրքական հարաբերությունների ապասառեցման գինը, այս բարդ գործընթացին փորձ է արվում տալ թվացյալ թեթեւության տպավորություն:
– Ամեն դեպքում` անգամ երկրի ղեկավարի համար խիստ հավակնոտ քայլ է` ստանձնել հայ-թուրքական հարաբերությունների համար վճարվելիք գնի պատասխանատվությունը: Բանն այն է, որ հասարակությանը թվում էր, որ գոնե այս հարցում այնքան էլ անկարեւոր չէ պատասխանատվության ի՛ր բաժինը:
– Լիդերի համար շատ էական է նման հայտարարությունը` ստանձնել կատարվածի ողջ պատասխանատվությունը: Դա հաճելի է նաեւ իշխանական ավանդա-բյուրոկրատական ընտրանու համար: Սակայն՝ արդյո՞ք հասարակության համար: Եթե հանկարծ հասարակությունն այնքան անօգնական լինի, որ թույլ տա նման զարգացում, ապա կրած կորուստներին կարող ենք ավելացնել նաեւ ժողովրդավարական ձեռքբերումների կորուստը: Իսկ եթե մեր հասարակությունը, հետեւելով իր կոչմանը եւ պարտքին կամ գոնե համազգային այս քննարկումը դրսից խրախուսողների եւ հայ-թուրքական հարաբերությունների հաշտեցման իրական գաղափարակիրների տրամաբանությանը, փորձի արժանապատիվ դիրքորոշում ունենալ եւ ստանձնել պատասխանատվության իր բաժինը, համոզված եմ, կդառնանք լրիվ այլ պատկերի ականատես: Հասարակությանը այս գործընթացում տրված է (եւ դա նաեւ ամրագրված է) նոր, որոշիչ դեր, եթե անգամ հասարակությունը դա չի գիտակցում, եթե անգամ որոշ գործիչներ պնդում են, թե հասարակության կարծիքն այնքան էլ էական դեր չունի: Հասարակությանը տրված է լրացուցիչ հնարավորություն` հայտնելու իր դիրքորոշումը: Համաձայնելու կամ չհամաձայնելու: Վաղն այդ կարծիքը ծառայեցվելու է: Դա լինելու է շատ կարեւոր կռվան հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ոգեշնչողների ձեռքում:
– Քիչ չեն մարդիկ, ովքեր վստահ են, որ հասարակությունն, այդուհանդերձ, շարժվում է ավելի շուտ ենթագիտակցությամբ, այնքան էլ լավ չի պատկերացնում արձանագրությունների իրական ուղերձը: Վտանգավոր չէ՞ հասարակությանը վստահել, դիցուք, հայ-թուրքական սահմանի բացման խնդրի լուծումը:
– Ողջ գործընթացի մեխանիզմը կառուցված է հասարակության կարծիքին առաջնահերթություն տալու վրա: Այլ բան, որ մեր իրողությունն այնպիսին է, որ եթե պառլամենտն, իրոք, արտահայտեր հասարակության կարծիքը, մենք նման մտավախություն չէինք ունենա: ԱԺ-ում այսօր նստած են ներկրողներ եւ գործարարներ: Այս արձանագրությունը վավերացնելու քվեարկության ընթացքում նրանք կարտահայտեն ոչ թե հասարակության, այլ իրենց շահը, քանի որ նրանք ժողովրդից անկախ են եւ չկա հետկանչի հնարավորություն: Ահա այն պահը, որ ԱԺ ընտրությունները տանուլ տալը բումերանգի նման իջավ հասարակության գլխին: Կարծում եմ, չափազանց պարզունակ է այս գործընթացը նսեմացնել եւ հասցնել մինչեւ սահմանների բացման գաղափար: Սահմանների բացումն ընդամենն այս ամեն ինչի մեջ ֆիզիկական մի ակտ է: Խոսքը հարաբերությունների մասին է: Մի մոռացեք, որ մեզանում շատ կարեւոր դեր ունի հասարակական կարծիքի մանիպուլյացիան: Բախտորոշ պահ է, եւ բոլորս պիտի գիտակցենք դա: Եթե ուշադիր կարդանք արձանագրությունները, կտեսնենք, որ սա շատ լայնածավալ գործողությունների սկիզբ է, եւ սահմանների բացումն ընդամենը մի դրվագ է: Գիտե՞ք, ցանկացած երկիր կուզենար ունենալ այլընտրանքային սահմաններ, ճանապարհներ: Փակ սահմանները որեւէ մեկի սրտով չեն, հատկապես, որ դրանք պատերազմի նշան են: Այդ առումով ամեն հայ կուզեր, որ սահմանները բացվեին: Սակայն կուզենայի մեր վերլուծությունը տանել ռիսկերի գնահատման ճանապարհով: Ուշի ուշով հետեւում եմ այս բանավեճին եւ կարծում եմ` բանավեճում կան բազում բաց տեղեր, չկան ուղիղ պատասխաններ:
– Հարցերի լիարժեք պատասխան կարելի է ակնկալել միայն մեկ հոգուց` ՀՀ նախագահից: Միայն նա է տիրապետում գործընթացի նրբերանգներին: Իսկ Սերժ Սարգսյանը գրեթե ամեն օր, տարբեր լսարանների առաջ, փորձում է հիմնավորել այս արձանագրությունների ստորագրման անհրաժեշտությունը: Հիմա էլ` Սփյուռքում: Նրա հիմնավորումները Ձեզ չե՞ն գոհացնում:
– Թույլ տվեք չհամաձայնել, որ հարցերի պատասխանները պետք է գա առաջին դեմքից, ով ինֆորմացիայի կրողն է: Նա քաղաքական գործիչ է: Կարծում եմ, այսօր ասպարեզ պիտի իջնեն մասնագետները, ովքեր կարող են գնահատել բազմակողմանի ռիսկերը: Խոսում են քաղաքական, կուսակցական գործիչները, մերթընդմերթ` տնտեսագետներն ու գործարարները: Տնտեսական օգուտներն ու ռիսկերն էլ գնահատված չեն: Ասվում է միայն, թե ճանապարհը կբացվի, ապրանքը կէժանանա եւ այլն: Ասեմ, որ Հայաստանն Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) անդամ է, եւ որեւէ մի արգելք մեր երկիրը միակողմանիորեն չի կարող դնել թուրքական ապրանքի առաջ: Այդ առումով, կարծիքը, թե մեր ապրանքն էժանանալու է, մենք պաշտպանելու ենք մեր ներքին շուկան, նրանց համար են, ովքեր չգիտեն, թե ինչ է իրենից ներկայացնում ԱՀԿ-ն: Սակայն այսօր ցանկանում եմ կենտրոնանալ քաղաքական, սոցիալական եւ հոգեբանական ռիսկերի վրա: Ի՞նչ կստանա Հայաստանը սահմանների բացումով: Հարցին պատասխանելու համար պիտի հասկանալ` ի՞նչ վիճակում է այսօր Հայաստանը: Ի՞նչ վիճակում է մեր հասարակությունը, մեր հոգեբանությունն ու մեր ինքնության գիտակցությունը:
– Ուզում եք ասել, որ մեր հասարակությունը պատրաստ չէ՞ նման կտրուկ շրջադարձի:
– Սոցիոլոգիական տվյալները հուշում են, որ, այո, մեր հասարակությունը բոլորովին պատրաստ չէ լուրջ, նման հեղափոխական տեղաշարժի: Վերջին 20 տարում մենք, առանց այդ էլ, ապրել ենք բազում լուրջ հեղափոխական տեղաշարժ: Տեսել ենք երկրաշարժ, պատերազմ, քաղաքական եւ տնտեսական իրավիճակի կտրուկ փոփոխություն, հոկտեմբերի 27, մարտի 1 եւ այսօր դեռ գտնվում ենք սթրեսների ազդեցության ներքո: Աշխարհաքաղաքական հարաբերությունների նման կտրուկ փոփոխությունը կդառնա հաջորդ սթրեսը, որը, չգիտեմ, հայ ժողովուրդն ինչպես կտանի: Ցավոք պիտի նշեմ, որ ոչ ոք հոգ չի տանում այն մասին, թե հասարակության սոցիալ-հոգեբանական վիճակն ինչպիսին է: Եվ սա ավտորիտարիզմի լրացուցիչ ապացույց է: Սոցիոլոգիական տվյալները ցույց են տալիս, որ մեր ինքնությունը կառուցված է Եղեռնի վրա: Հայ ժողովրդի համար Եղեռնը ազգային շատ կարեւոր վիշտ, տրավմա, է:
– Խոսում եք Ցեղասպանության մասին. եզր, որը եւս չկա արձանագրություններում: Դուք եւ՞ս վտանգ եք տեսնում, որ, այդուհանդերձ, կարող ենք տանուլ տալ Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը:
– Ես այդ վտանգը տեսնում եմ, եւ դա ոչ թե տեսական, այլ իրական վտանգ է: Բայց ես դրա մասին չեմ խոսում, խոսում եմ ինքնության մասին. ցեղասպանությունն ընկած է մեր ինքնության հիմքում, իսկ աշխարհընկալման մեջ 20-րդ դարում ունեցել ենք թշնամու եւ փրկչի կերպար: Մեր թշնամին եղել է Հարավում, փրկիչը` Հյուսիսում: Հիմա աշխարհը կտրուկ փոխվում է. Հյուսիսի փրկիչն այլեւս այդպիսին չէ, Հարավի թշնամին` եւս: Ինքնության խնդիրն այսօր ողջ աշխարհում է ակտուալ: ԱՊՀ երկրներում` առավել եւս: Օրինակ` վրացիները, ազատագրվելով ԽՍՀՄ-ից, հիմա կարիք ունեն նոր հակառակորդի եւ բարեկամի: Իրենց անվանելով «փոքր, բայց հպարտ երկիր», իրենց հակառակորդ են կարգել Ռուսաստանը եւ բարեկամ` ԵՄ-ն ու ԱՄՆ-ը: Ինքնության տեսանկյունից նրանք լուծել են բարեկամի եւ թշնամու կերպարների խնդիրը: Ուկրաինան այսօր նորովի է անդրադառնում «մենք» եւ «նրանք» հակադրությանը: Հիմքում դնելով 30-ականների Մեծ սովի պատմությունը` նրանք կարգել են նոր հակառակորդ եւ նոր բարեկամ: Ուկրաինայի կերպա՞րը որն է` ազատասեր եւ ժողովրդավար:
– Սակայն, չմոռանանք, որ այդ ճանապարհին վրացիները կորցրեցին տարածքներ, իսկ ուկրաինացիները ձեռք բերեցին այնպիսի հզոր թշնամի, որպիսին է Ռուսաստանը:
– Ինքնության խնդիրը լուծում է պահանջելու: Գուցե մեր հաջողությունները Ղարաբաղյան հերոսամարտում հիմնված են կուռ ինքնության վրա, իսկ եթե մենք այսօր հոգ չտանենք մեր ինքնության մասին, ապա վաղը ճաշակելու ենք դրա արդյունքները: Ոչ հակասական, ազգը բարձրացնող եւ համախմբող ինքնության ձեւավորումը հրամայական է, որին չենթարկվել չենք կարող:
– Նշեցիք, որ Եղեռնը մեր ինքնության հիմքում է: Չե՞ք կարծում, որ այսպես տասնամյակներով փայփայելով ցեղասպանության զոհի կարգավիճակը` չենք փորձում ինչ-որ մի օր, ինչ-որ տեղից սկսել ձերբազատվել այդ բարդույթից: Գուցե հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման այս գործընթացը կօգնի ձերբազատվե՞լ զոհի այդ կերպարից:
– Այն հայը, ով այս կամ այն կերպ մասնակցում է հայոց պատմության փուլերին, արդեն ձերբազատված է զոհի բարդույթից: 20-րդ դարը մենք ավարտել ենք Ղարաբաղյան հերոսամարտով: Եղեռնի ճանաչման գործընթացին հետամուտ լինելով` հայ մարդը լուծում է իր արժանապատվության եւ բարոյականության խնդիրը: Եվ դա պահանջում է նաեւ աշխարհից, որ աշխարհն իր կողմից հաստատած իրավական եւ բարոյականության նորմը պահպանի: Չմոռանանք նաեւ, որ Եղեռնը մեր մարտավարական ներուժն է, խնդիրները լուծելու գործիքը: Հայերն ինքնության ճանաչման պրոցեսն արդեն սկսել են: Այդ առումով մենք փորձում ենք անընդհատ մեզ հասկանալ: Վերջին տարիներին մեր ինքնության մեջ տեղի են ունեցել թե՛ դրական, թե՛ բացասական տեղաշարժեր: Բացասականն այն է, որ մենք չենք կարողանում հաղթահարել ժողովրդավարության շեմը, որ չենք կարող քաղաքական մշակույթի տեսանկյունից որոշել` ինչպիսի ազգ ենք: Եթե կարողանայինք զարգացնել ժողովրդավարությունը, կարելի էր ասել, որ դուրս ենք գալիս շահած` չնայած այս ահռելի դժվարություններին: Սակայն ՀՀ-ում ժողովրդավարությունը զոհ է դարձել կլանային բիզնեսին կամ օլիգարխիկ շահին: Սա արդեն դիագնոզ է դառնում: Սոցիոլոգիական հարցումները վկայում են, որ մեր քաղաքացիների մեծ տոկոսի համար կոռուպցիան, սեփական իրավունքների ոտնահարումը լուրջ խնդիր են, իսկ սա մեծ հարված է մեր ինքնությանը: Հիմա ասում ենք` սահմանները բաց ենք անում: Բաց անենք: Սահմանները ճանապարհներ չեն, այլ երկու խիստ տարբեր մշակույթների հանդիպում: Երբ առաջին անգամ գնացի Թուրքիա, տեսա ավտորիտար երկիր: 90-ականների սկիզբն էր: Հետո սկսեցի հասկանալ, որ այդ երկրում կա քաղաքական շատ մեծ մշակույթ, լուրջ մշակված պառլամենտարիզմ: Այն, ինչ տեսա, ինձ թույլ է տալիս ենթադրել, որ այսօրվա Թուրքիան ի վիճակի է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Չմոռանանք, որ դա բեռ է նաեւ իրենց ուսերին: Բաց սահմանից այս կողմ թուրքերը, սակայն, կտեսնեն բոլորովին այլ Հայաստան: Անծանոթ Հայաստան:
– Ի՞նչն է Ձեզ անհանգստացնում:
– Ես տեսնում եմ նոր խնդիր` ակնկալիքների հակասությունները: Դրանք կարող են լինել երկուստեք հակասություններ: Խնդիրն այն է, որ նրանք, ցավոք, կտեսնեն ոչ ժողովրդավարական, կոռումպացված, անօրեն, օլիգարխիկ-կլանային երկիր: Ի՞նչ ենք պատասխանելու ինքներս մեզ` ինչո՞ւ չկարողացանք հաջողել կառուցել մեր երկիրը: Ինձ միշտ թվում էր, որ մենք բան ունենք ասելու ոչ միայն Թուրքիային, այլեւ աշխարհին: Բայց եթե վերլուծենք մեր հասարակությունը, մենք ցույց տալու բան չունենք: Ո՛չ տնտեսապես (մեր ապրանքը մրցունակ չէ), ո՛չ սոցիալապես (մեր հասարակությունը մրցունակ եւ կայացած չէ), ո՛չ քաղաքականապես (երկու հայ քաղաքական մշակույթի մասին երեք կարծիք ունեն): Ես սա չեմ ասում` խորացնելու անլիարժեքության բարդույթը, այլ կենտրոնանալու եւ հնարավորինս փոխելու երկիրը: Ես ոչ թե մերժում եմ սահմանների բացումը, ես շատ կուզեի, որ դրանք բաց լինեին, բայց վախենում եմ, որ սահմանները ոչ թե տարածության մեջ են, այլ մեր գիտակցության:
– Այլ կերպ ասած` անհարմա՞ր եք զգում, գտնում եք, որ մեր երկիրն` իր ներքին բարքերով, պարզապես ներկայանալի չէ՞:
– Ամենեւին: Մենք ներկայանում ենք այնպիսին, ինչպիսին ե՛նք: Համոզված չեմ, որ մեր հասարակությունն իր մեջ ուժ եւ կարողություն կգտնի կենտրոնանալու խնդրի վրա, ձեւավորելու եւ ամրացնելու իր ինքնությունը եւ դիմակայելու այդ լուրջ սոցիալական եւ հոգեբանական ռիսկերին: Մեր հասարակությունն այդքան մոբիլ չէ եւ չի կարողանում այս շահերի համադրումն այնպես իրականացնել, որ, օրինակ, իշխանությունների բաժանումը լինի իրական: Եվ ոչ թե թղթի վրա: Մեզ մոտ դատական իշխանությունը շարունակելու է մնալ կախյալ: Թուրքիայում այդպես չէ: Մեր ԱԺ-ն կմնա կախյալ, Թուրքիայում այդպես չէ: Բանակը Թուրքիայում շատ լուրջ դերակատարում ունի: Մեզ մոտ` ոչ: Մեր քաղաքական գործիչները չունեն մեր պետության շահերի այնպիսի գիտակցում, որ կարողանան մոբիլիզացնել մեր հասարակությունը` այդ հարցերի լուծմանը: Այդ առումով ես ընդամենը մտավախություն ունեմ, որ մեր հասարակությունը ժամանակ ու լիցք չունի` լուծել այս խնդիրները: