Միխայիլ Յամպոլսկի «Ծղրիտը, ճրրիկը եւ իմաստի ծարավը»

04/06/2009 Վարդան ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆ, թարգմանություն

Յասունարի Կավաբատայի փոքրիկ գլուխգործոցների մեջ, որոնք հայտնի են որպես «Ափաչափ պատմվածքներ», կա մեկը, որը հատկապես ապշեցրել է ինձ: Այդ փոքրիկ չորս էջանոց պատմվածքը գրվել է 1924 թվականին եւ կոչվում է «Ծղրիդն ու ճռռիկը»: Պատմվածքի սյուժեն, սովորականի պես, նվազագույն է եւ հեշտությամբ կարելի է վերապատմել: Համալսարանից վերադառնալիս, հեղինակը մերձակա դպրոցի բակում գույնզգույն վառված թղթե լապտերներով երեխաների խումբ է հայտնաբերում եւ հասկանում է, որ երեխաները պատրաստվում են միջատներ որսալու: Կավաբատան նկարագրում է լապտերներ պատրաստելու պրոցեսը` թե ինչպես են երեխաները կտրատում դրանք թղթից եւ կարտոնից, դրանց մեջ նախշազարդ արանքներ են բացում եւ խնամքով փորագրում են իրենց անունները: Երեխաները միջատներ փնտրելով իջնում են լանջով: Մեկը հարցնում է երեխաներին` «Որեւէ մեկը ծղրիդ ուզո՞ւմ է»: Վեց թե յոթ երեխա վազում է դեպի նա, բայց նա ընտրում է մի աղջկա, ում էլ եւ փոխանցում է միջատը: Նա ուշադիր զննում է նվերն ու ասում` «Սա ծղրիդ չէ, սա ճռռիկ է», «Ճռռիկ»,- նախանձով ասում են երեխաները: Անվանափոխության պահին եւ ձեռքե ձեռք անցնելիս ծղրիդը վերափոխվում է առավել պոետական մի բանի` «Ճռռիկի», եւ այդ փոխակերպումն ուղղակիորեն կապված է աղջնակի անմեղ թովչանքին, որն ասես պրոյեկտվում է միջատի վրա: Աղջիկն ու տղան հակվում են դեպի մատների վանդակը եւ փորձում են լուսաշերտերի միջով զննել բռնված միջատին: Եվ այդ պահին տեղի է ունենում պատմվածքի գլխավոր «իրադարձությունը»: Միջատի դիտարկմամբ տարված, տղան իր կանաչ լապտերը մոտեցնում է աղջկա սպիտակ կիմոնոյին եւ նրա կրծքի վրա պրոյեկտում է իր անվան ուրվագծերը` Ֆուջիո: Աղջկա լապտերը, որ ազատ կախված էր նրա դաստակից, այդքան պարզորոշ չէր պրոյեկտում իր զարդանախշը, եւ այդուհանդերձ կարելի էր դողացող կարմիր լուսաշերտում տղայի իրանի վրա նշմարել «Կիոկո» անունը: Կարմիրի եւ կանաչի պատահական խաղի մասին` եթե խաղն այդ իրոք պատահական էր` չգիտեին ոչ Ֆուջիոն, ոչ էլ Կիոկոն. գրում է Կավաբատան:

Կավաբատան պատմվածքն ավարտում է հետեւյալ մելամաղձոտ հավաստմամբ` եթե նույնիսկ երեխաները մեծանալով՝ հիշեն, թե ինչպես էին միմյանց փոխանցում ծղրիդին, որ ճռռիկ դուրս եկավ, նրանք երբեք չեն իմանա այն մասին, թե ինչպես իրենց լապտերների նետած լույսի երկու շերտերը թռուցիկ գրեցին նրանց հագուստների վրա իրենց անունները:

Հանրահայտ է Ձենի ազդեցությունը Կավաբատայի վրա, բայց այդ ազդեցությունը հավաստելը բավարար չէ: Թեպետ դրա հետ կապված է այն, որ «Իրադարձությունը», որը սյուժեի առանցքն է ` այնչափ աննկատ ու վաղանցուկ է, որ պատմության գլխավոր հերոսները այդ մասին իմանալու դույզն-ինչ հավանականություն չունեն: Միայն դա արդեն, իհարկե, «Ծղրիդն ու ճռռիկը» դուրս է բերում եվրոպական գրական ավանդույթի սահմաններից, որն «իրադարձությունից» մեծ կշիռ, նույնիսկ՝ ճակատագրական նշանակալիություն է պահանջում, ինչպես, ասենք, «Էդիպ արքայում»:

Պատմությունը ծղրիդի եւ ճռռիկի մասին գրական տեսանկյունից հետաքրքիր է որպես անվանափոխության կրկնապատկում` «ծղրիդ»` «ճռռիկ», «Ֆուջիո», «Կիոկո»: Ծղրիդի փոխակերպությունը ճռռիկի, ի դեպ, զուտ բառային է (միջատը ոչ մի կերպարանափոխություն չի կրում), ինչպես եւ անունների լուսային խառնակումը կիմոնոյի վրա որեւէ մարմնական շփման չի բերում: Կավաբատայի իրադարձությունը չի առնչվում ռեֆերենտ իրականության ոլորտին, այլ բացառապես նշանների ոլորտին` անվանման եւ գրի: Դա տեքստի «իրադարձությունն է», որն անսպասելի կերպով վերածվում է դիեգետիկ իրադարձության (այսինքն` փաստ, որը վերաբերում է, եւ չի վերաբերում կերպարների կյանքին): Այդ իմաստով խոսքը զուտ մակերեսային իրադարձության մասին է, որի մասին շատ էր գրում Ժիլ Դելյոզը: Նշանի պրոյեկցիայի իրադարձությունը մակերեւույթի վրա: Եվրոպական ավանդույթի տեսանկյունից, այդպիսի «իրադարձությունը» իմաստ չունի, կամ ամեն դեպքում նվազագույն իմաստ ունի: Քանզի անունների պրոյեկցիան հագուստների վրա ոչ մի կերպ չի առնչվում պերսոնաժների կյանքին, դրանից դժվար է հետեւություններ անելը, բարոյականություն մակաբերելը կամ սյուժե ծավալելը: Ճապոնական հոքքուները Ռոլան բարտին հանգեցրին այն մտքին, որ ճապոնական գրականությունը զետեղված է «իմաստի հանման», այլ ոչ թե այն «կոտրելու» ոլորտում: Ըստ Բարտի կարծիքի, հոքքուն միանգամայն հասկանալի է, բայց իմաստ չունի: Արեւմուտքը, ինչպես համարում է Բարտը, զանգվածային կնունք իրագործող ավտորիտար կրոնի պես ամեն ինչ իմաստով է լցնում: Նա մատնանշում է, որ եվրոպացիները վախենում են լեզվի անիմաստության դրսեւորումից, եւ այդ պատճառով կանոնավորապես լեզուն հագեցնում են այն բանով, ինչը նա «դիսկուրս է» կոչում, որը ստիպողական համակողմանի եւ իմաստային բնույթ է կրում: Այսպես, օրինակ, եվրոպացու համար բավական չէ բանաստեղծություն գրելը, այլ անհրաժեշտ է նաեւ այն կցել «պոետական էմոցիայի» դիսկուրսին:

Բարտի բնորոշումը ճշգրիտ է եւ ինձ համար բացատրում է փոխաբերական-քնարական պոեզիայի ընդհանուր անտանելիությունն այսօր: Այդ պոեզիայի բոլոր երեք բաղկացուցիչները` բանաստեղծի քնարական Եսը, փոխաբերությունները եւ բանաստեղծական հույզը` այսօր բացարձակապես անբովանդակ են, եւ անմիջականորեն հղում են «համապարփակ դիսկուրսին», որպես իմաստի պրոտեզավորման:

Հարց է ծագում, որտեղի՞ց է ծնվում իմաստի արհեստական սաստկացման պահանջը: Ֆրանկֆուրտյան դպրոցի ներկայացուցիչը այդ պահանջը կբացատրեր սպառողական հասարակության եւ համատարած օտարման մեջ իմաստի հետզհետե ամլացմամբ: Իրոք որ, որքան նվազ բովանդակալից են դառնում մարդկային հարաբերությունները, եւ որքան անդեմ` «Եսը», այնքան ուժգնորեն է համակողմանի դիսկուրսը ուռճացնում սուբյեկտի սահմանները, իսկ պոեզիան փքացնում է իր քնարական հերոսին:

Անսպասելի կերպով Կավաբատայի պատմվածքը ինձ հիշեցրեց Թեոդոր Ադորնոյի փիլիսոփայական պամֆլետի մասին` «Վավերականության ժարգոնը»: Ադորնոյի ոչ ստվար գիրքը հիմնականում ուղղված էր գերմանական փիլիսոփայական ավանդույթի դեմ, եւ առավելապես, Հայդեգերի դեմ, նրա եզրաբանության ողջ բազմանշանակությամբ հանդերձ: Ադորնոն ցուցադրում է, թե ինչպես որոշակի տիպի փիլիսոփայական ժարգոնը (ըստ էության, շատ մոտ Բարտի «Համապարփակ դիսկուրսին») կյանքին պատրանք է հաղորդում եւ իմաստային խորություն դատարկ բնազանցական սխեմաներին: Ընդ որում, այդպիսի գործողության մոդել է դառնում աստվածաբանությունը: Այսպես, օրինակ, նա ցույց է տալիս, թե ինչպես մարդկային հարաբերությունների Բուբերի սխեման, սերում է, Կիերկեգորի ընդմիջարկությամբ, բողոքական աստվածաբանությունից, որտեղ այն նկարագրում է քրիստոնյայի եւ Աստծո հարաբերությունները, եւ փոխադրվում է էքզիստենցիայի հարաբերությունների փիլիսոփայության մեջ: Արդյունքում ծնվում է մի փիլիսոփայություն, որում մարդկանց միջեւ հարաբերությունները չեն հանգեցվում օբյեկտիվ հարաբերություններին արտադրության կամ քաղաքական կառուցվածքների ներսում: Օտարման թեման սքողվում է կենաց փիլիսոփայության յուրատեսակ դիսկուրսիվ պաթոսով: Տեղի է ունենում իմաստի խորացման ներգործությունը:

Կավաբատայի պատմվածքը կարելի է այսօր ընթերցել հենց բուբերա-կիերկեգորյան այդ մոդելի ֆոնի վրա: Ֆուջիոն եւ Կիոկոն կապված են լինում որոշակի հարաբերությամբ, ինչպես եւ Բուբերի դեպքում, տեղի է ունենում մի Եսի պրոյեկցիան մյուսի վրա, ընդ որում, պրոյեկցիա ամենաուղղակի իմաստով: Ֆուջիոն, չիմանալով այդ, դառնում է Կիոկո (Կիոկո անունը գրված է իր վրա), իսկ Կիոկոն մի ակնթարթ դառնում է Ֆուջիո: Ճիշտ նույնպես, ձեռքե ձեռք անցնելով, միջատը փոխում է իր անունը: Բայց, եւ Կավաբատան այդ շեշտում է` այդ փոխակերպությունը ամենեւին չի խաթարում նրանց «Եսը», այն գտնվում է սուբյեկտիվության սահմաններից դուրս, եւ այդ պատճառով իսկ վերաբերում է «համապարփակ դիսկուրսին»: Բուբերը ամբողջովին համակված է էքզիստենցիալ փորձի պաթոսով: Կավաբատան` իրադարձությամբ, որպես իմաստի բացակայություն: Պատմվածքն ավարտվում է վաղանցիկ իրադարձության մասին անհասանելի գիտելիքի կարոտաբաղձությամբ: Հեղինակն ասես դիմում է տղային` «Եվ երբ օրը գա, երբ քեզ թվա, որ աշխարհն ամբողջովին լցված է բացառապես ծղրիդներով, ես կափսոսամ, որ քեզ ոչ մի կերպ չի հաջողվի հիշել այսօրվա լույսի խաղը, երբ քո հիասքանչ լապտերը կանաչով գրեց քո անունը աղջկա կրծքին»: Իրադարձությունը ամբողջովին հայտնվում է փորձի սահմաններից անդին: Եվ այդ իմաստով այն «անդրանցական է», եթե օգտագործենք եվրոպական փիլիսոփայական եզրը: Ընդ որում, այդ անդրանցականությունը ձեռք է բերվում առանց ընկճող սաստկացման, իմաստներ քամելու, որը որոշ իմաստով այդչափ բարկացնում է մեր պոեզիայում եւ փիլիսոփայության մեջ:

ՅԱՍՈՒՆԱՐԻ ԿԱՎԱԲԱՏԱ

ԾՂՐԻԴՆ ՈՒ ՃՌՌԻԿԸ

Ես անցա համալսարանի աղյուսե պատնեշի կողքով եւ դեմ առա դպրոցի շենքին: Նրա բակը շրջապատված էր ճերմակ տափակափայտե ցանկապատով: Ծաղկաթափ սակուրայի մուգ սաղարթամասի տակի խունացած խոտերի միջից լսելի էր ճռճռոցը: Ես փոքր-ինչ քայլքս դանդաղեցրի, սկսեցի ունկնդրել: Կամենալով երկարաձգել մեջս ծղրիդների երգը, ես քայլեցի ցանկապատի կողքով, թեքվեցի աջ, հետո ձախ: Ցանկապատի ետեւում հողաթումբ էր, որի վրա նարնջի ծառեր էին տնկված: Հասա հողաթմբի վերջին եւ մեկեն աճապարեցի, աչքերս փայլկտեցին` հողաթմբի ուղղանկյուն հիմքի մոտ շողշողում-պարում էին գույնզգույն թղթե լապտերները` իսկական տոն ինչ-որ խուլ գյուղում: Դեռեւս նրանց չհասած, ես հասկացա, որ երեխաները հողաթմբի վրա ծղրիդ են որսում:

Մոտ երկու տասնյակ լապտեր կար: Այնտեղ կային եւ՛ կարմիրները, եւ՛ կանաչները, եւ՛ դեղինները: Մեկը սոսնձված էր հինգ գույնանի թղթից: Հաջորդը, փոքրիկ ալ-կարմիր լապտերը, ակնհայտորեն գործարանային արտադրանք էր: Իսկ մյուսները` պարզունակ, ուղղանկյուն եւ հիասքանչ` երեխաները հավանաբար իրենք էին սարքել: Որպեսզի այս հողաթմբի վրա երկու տասնյակ երեխա ժողովվեր` հիասքանչ լապտերներով, պիտի որ ինչ-որ հրաշալի բան կատարվեր:

Դե ահա, օրինակ… Մի երեկո մի տղա լսեց, թե ինչպես են հողաթմբի վրա երգում ծղրիդները: Նա կրպակում մի կարմիր լապտեր գնեց եւ հաջորդ երեկոյան սկսեց փնտրել նրանց: Մյուս օրը նրան միացավ եւս մեկը: Նա փող չուներ, որ լապտեր առներ: Այդ պատճառով նա մի կարտոնե արկղ վերցրեց, պատերի մեջ մկրատով ծակեր բացեց, բարալիկ թուղթ սոսնձեց: Հետո հատակին մոմ ամրացրեց եւ կախեց թելից: Լապտերը պատրաստ էր:

Եվ ահա երեխաներն արդեն հինգն էին` յոթը: Հիմա նրանք գլխի ընկան թղթի վրա գունավոր նկարներ անել: Հետո մեր նկարիչները մտածեցին, որ արկղի պատերի մեջ կարելի է փոքրիկ կլորակներ, եռանկյունիներ եւ նույնիսկ իրենց անունների հիերոգլիֆները կտրել, պատուհանիկները սոսնձել գույնզգույն թղթերով, որոնք նրանք ներկում էին մեկ կարմիր, մեկ կանաչ, եւ կամ ինչ-որ այլ գույնով: Գեղեցիկ էր ստացվում: Եվ ահա կարմիր գործարանային լապտերներ ունեցողները դրանք նետել էին աղբահորերը, ազատվել էին իրենց պարզունակ ինքնաշեններից եւ մյուս երեխաները: Բոլորին թվում էր, թե երեկվա լապտերը այսօր արդեն բանի պետք չէ, եւ այդժամ արկղը, թուղթը, վրձինը, մկրատը, դանակը եւ սոսինձը նորից գործի էին դրվում` չէ՞ որ հարկ էր աննման մի բան սարքել: Ամենազարմանահրաշ լապտերը: Ամենագեղեցիկը: Ահա այդպիսի լապտերներով էլ երեխաները պատրաստվում էին իրենց որսին…

Այդպես ես պատկերացրի հողաթմբի վրայի այդ երեխաների պատմությունը:

Հետեւելով երեխաներին, ես քարացա: Ուղղանկյուն լապտերները զարդարված էին հին գրքերի նկարներով: Բայց այնտեղ ոչ միայն գույներ էին, երեխաների անունները եւս շողափայլում էին լապտերների վրա: Յոսիխիկո, Այակո… Չէ, դրանք յուրահատուկ լապտերներ էին, ոչ նրանք, որ վաճառվում են խանութներում: Քանի որ դրանց պատերը կարտոնից էին արված, իսկ անցքերը` սոսնձված էին բարալիկ նկարազարդ թղթով, մոմի լույսը շողարձակում էր միայն այդ պատուհանիկներից: Երկու տասնյակ գույնզգույն պուտեր ընկնում էին գետնին: Երեխաները ծնկաչոք նստած էին եւ ունկնդրում էին ծղրիդներին, որոնք նրանց ժողվել էին իրար գլխի:

«Ահա ծղրիդ: Ո՞ւմ տամ»,- հանկարծ գոչեց տղաներից մեկը: Նա մյուս երեխաներից հեռու էր կանգնած եւ աչքերով տնտղում էր խոտերի մեջ: «Տուր, տուր»,- միանգամից մի քանի երեխաներ նետվեցին տղայի կողմը եւ հավաքվեցին նրա շուրջը, լարված խոտերին նայելով: Տղան սկսեց դեն հրել իրեն երկարած ձեռքերը, պաշտպանելով խոտի այն հատվածը, ուր կեցած էր ծղրիդը: Ձախ ձեռքով նա բարձրացրեց լապտերը գլխավերեւում ու դարձյալ գոչեց` այն երեխաներին, որ դեռ չէին լսել իրեն` «Ծղրիդ, ծղրիդ: Ո՞ւմ տամ»:

Երեխաներն ավելի շատացան: Չէ՞ որ նրանք ոչ մի ծղրիդ չունեին:

«Ծղրիդ, ծղրիդ: Ո՞մ տամ»:

«Ինձ տուր: Ինձ տուր»,- ճչաց մեջքից բախտավորին մոտեցող աղջնակը: Տղան թեթեւակի թեքեց գլուխը նրա կողմը, լապտերը փոխադրեց ձախ ձեռքն ու աջով պատրաստակամ խրվեց խոտերի մեջ:

– Ահա:

– Դե տուր, տուր, խնդրում եմ:

Այդժամ տղան հասակով մեկ կանգնեց եւ հաղթական տեսքով երկարեց սեղմած բռունցքը: Աղջիկը լապտերի թելը նետեց ձախ դաստակին եւ երկու ափերով բռնեց նրա բռունցքը: Տղան դանդաղորեն բացեց ափը: Աղջնակը ցուցամատով եւ միջնամատով ճանկեց միջատին:

– Ա՜յ քեզ բան: Դե սա ինչ ծղրիդ է: Չէ որ սա իսկական ճռռիկ է: Այդ դարչնագույն պստլիկին տեսնելիս՝ աղջկա աչքերը շողշողացին:

«Ճռռիկ, ճռռիկ»,- նախանձով եւ մեկեն գոչեցին երեխաները: «Իսկական ճռռիկ»:

Աղջնակն իր խոհուն աչքերով արագ հայացք նետեց իր բարերարի վրա, գոտուց անջատեց արկղիկը եւ ճռռիկին այնտեղ դրեց: «Հա, իսկական ճռռիկ է»,- քրթմնջաց տղան: Նա հիասքանչ լապտերով լուսավորեց աղջկա դեմքը, որ զմայլված զննում էր արկղիկի մեջ դրված ճռռիկին, որ կիպ մոտեցրել էր աչքերին:

Տղան շեշտակի նայում էր աղջկան: Երջանիկ ժպիտը մատնեց նրան: Իսկ ես, որ զննում էի ողջ տեսարանը սկզբից մինչեւ վերջ, միայն հիմա հասկացա նրա մտադրությունը եւ զարմացա իմ անըմբռնողության վրա: Եվ այդ պահին ես ստիպված եղա զարմանալ եւս մեկ անգամ: Դուք միայն տեսեք: Ոչ տղան, ոչ աղջիկը, ոչ նրանց նայող երեխաները ոչինչ չնկատեցին: Բայց չէ՞ որ աղջկա կրծքին կանաչադժգույն լույսով հստակ գրված էր` Ֆուջիո: Լապտերը, որ տղան մոտեցրել էր հենց արկղիկին, շատ մոտ էր աղջկա ճերմակ զգեստին, եւ կարտոնի մեջ կտրված իր անվան հիերոգլիֆների ստվերը` Ֆուջիո` պարզորոշ կանաչին էր տալիս նրա կրծքին: Աղջկա լապտերը տարուբերվում էր նրա ձախ դաստակին: Կարմրավուն պուտը թռչկոտում էր տղայի փորին, հիերոգլիֆները դողդողում էին, բայց ցանկության դեպքում կարելի էր կարդալ եւ աղջկա անունը: Նրա անունը Կիոկո էր: Ոչ Ֆուջիոն, ոչ Կիոկոն չէին տեսնում լույսի այդ կանաչակարմիր խաղը: Սակայն, մի՞թե դա խաղ էր:

Նույնիսկ ենթադրենք, որ այդ երեխաները ընդմիշտ կհիշեն, որ Ֆուջիոն Կիոկոյին ճռռիկ էր նվիրել: Սակայն ոչ մի երազում Ֆուջիոն չի տեսնի իր անվան հիերոգլիֆները Կիոկոյի կրծքին, եւ «Կիոկո» կարմիր հիերոգլիֆները` իր փորին: Եվ Կիոկոն էլ չի տեսնի իր կրծքին «Ֆուջիո» կանաչ հիերոգլիֆները, եւ իր անվան կարմիր հիերոգլիֆները տղայի հագուստի վրա…

Աղերսում եմ քեզ, տղա` երբ հասունանաս, ասա` «Ահա եւ ճռռիկը» եւ նվիրիր ճռռիկը Կիոկոյին: Եվ թող աղջիկն ասի` «Մի՞թե»: Եվ դու, Ֆուջիո, կտեսնես նրա բերկրանքը, եւ դուք կժպտաք: Եվ թող որ դու նորից ասես` «Ահա եւ ճռռիկը», եւ կնվիրես նրան ծղրիդը: Եվ Կիոկոն հիասթափված կասի` «Մի՞թե», եւ դուք դարձյալ կժպտաք:

Եվ մեկ էլ: Թեպետ դու, Ֆուջիո, բավական խելամիտ ես, որ ուրիշներից հեռու քչփորես տերեւների մեջ, միեւնույն է՝ ճռռիկ չես գտնի: Բայց դու կարող ես քեզ համար գտնել աղջիկ-ծղրիդ, եւ մտածել, թե նա` իսկական ճռռիկ է: Բայց միայն թե ի վերջո սիրտը քո կպատեն ամպերը, եւ օրերից մի օր քեզ կթվա, որ նույնիսկ իսկական ճռռիկը` ընդամենը ծղրիդ է: Իսկ ես ափսոսանքով կմտածեմ, որ դու չգիտես քո լապտերի այն կանաչավուն շողանքի մասին, լույսի այն փրկարար պուտի մասին, որ թաքչել է Կիոկոյի կրծքին:

ԴԵՄՔԵՐԸ

Յոթից մինչեւ տասնհինգ տարեկանը բեմի վրա արտասվելը նրա թատերական ամպլուան էր: Հանդիսատեսները նույնպես հաճախ լալիս էին: Եվ նրա առաջին հայտնագործությունը այն բանի վերաբերյալ, թե ինչպես է կառուցված կյանքը, հետեւյալն էր` կարտասվեմ ես, մյուսները եւս կարտասվեն: Եվ հանդիսատեսներին նա դիտարկում էր միայն այդ տեսանկյունից` նրանք պետք է արտասվեն այն պահին, երբ ես բեմի վրա հեծկլտամ: Եվ այդ պատճառով նրա համար բոլոր մարդիկ մեկ էին: Ընդհանրապես այս աշխարհը նրա համար ոչ մի հանելուկային երես չուներ: Ողջ թատերախմբում չկար այնպիսի մի դերասանուհի, ով այդքան հաջող կհասցներ լսարանին արտասվաթոր վիճակի:

Երբ նրա տասնվեցը լրացավ, նա ծննդաբերեց: Երեխայի հայրը նրան ասաց` «Աղջիկն ինձ նման չէ: Այդ երեխան իմը չէ: Ես ընդհանրապես կապ չունեմ»:

– Նա ինձ էլ ամենեւին նման չէ: Եվ, այդուհանդերձ, ես նրա մայրն եմ:

Դստեր դեմքը դերասանուհու համար առաջինն էր, որի մասին նա չէր կարող ասել, թե հասկանում է այն: Երեխայի ծննդյան հետ վերջ դրվեց նրա դիմազգեստափոխ կարիերային: Այժմ նրա համար պարզ դարձավ, որ իրական կյանքի եւ թատերական աշխարհի (որում նա հանդիսատեսներին ստիպում էր հեծկլտալ) միջեւ անդունդ կա: Նա նայեց ցած` ականակուր խավար: Հետո նա տեսավ բազում դեմքեր` նույնքան անհասկանալի, որքան իր աղջկա դեմքը:

Թատերական ճամփաների ինչ-որ քառուղում նա բաժանվեց իր երեխայի հորից: Տարիների ընթացքում հոր դիմագծերը սկսեցին նշմարվել աղջկա դեմքին: Հետո աղջիկը սովորեց հանդիսատեսին արտասվաթոր վիճակի բերել` ճիշտ նույնպես, ինչպես դա կարողանում էր անել իր մայրը, երբ իր տարիքում էր:

Թատերական ճամփաների ինչ-որ քառուղում նա բաժանվեց նաեւ աղջկանից:

Այն բանից հետո, երբ նրանք բաժանվեցին, մորը սկսեց թվալ, որ աղջիկը նման է իրեն:

Տասը տարի անց դերասանուհին հանդիպեց հորը, թափառիկ դերասանին: Նա ասաց նրան, թե ինչպես գտնի մորը: Տեսնելով մորը, նա գրկեց նրան ու տեղնուտեղը հեծկլտաց: Նա առաջին անգամ էր տեսնում մորը, առաջին անգամ էր իսկապես արտասվում: Որովհետեւ լքած աղջկա դեմքը տատիկի ճշգրիտ պատճենն էր: Իսկ ինքը մոր հետ ոչ մի ընդհանուր բան չուներ` ճիշտ նույնպես, ինչպես որ իր աղջիկը ամենեւին նման չէր նրան: Բայց տատ ու թոռ միմյանց քթից ընկած էին:

Հեծկլտալով մոր կրծքին, նա հասկացավ, որ իր մանկական արցունքները բեմի վրա իրական էին: Նա դարձյալ դարձավ թափառիկ դերասանուհի: Նա պետք է գտներ իր աղջկան եւ նրա հորը, որպեսզի նրանց պատմեր դեմքերի առեղծվածի մասին:

ԿԻՆԸ ԿՐԱԿԻ ՄԵՋ

Լճի ջրերը թույլ պեծկլտում էին: Ասես հին արհեստական լճակի նեխած ջուրը` լուսնի արտացոլանքով: Այն ափին անլսելի այրվում էր անտառը: Աչքդ ուր կտրեր, ամենուր կրակ էր: Հրդեհ լեռնանտառում: Հրշեջ մեքենան գեղեցիկ արտացոլվում է ջրում: Այն նման էր խաղալիքի:

Լեռան ստորոտը սեւ էր` դրանով բարձրանում ու բարձրանում էին մարդիկ:

Օդը թափանցիկ է եւ կարծես թեթեւակի չորացած:

Քաղաքի լեռնատակի շերտը կրակի հոսք էր թվում:

… Նա առանձնացավ մարդկանց խմբից եւ սկսեց իջնել: Իջնում էր միայն նա:

Ինչ-որ անասելիորեն լուռ էր:

Ես տեսա, թե նա ինչպես է գնում դեպի կրակի ծովը: Ես ինձ վատ զգացի:

Եվ այդ պահին ես հանկարծ պարզ լսեցի, թե ինչպես եմ նրա հետ խոսում: Սակայն նա լռում էր:

– Ինչո՞ւ ես դու իջնում: Դու ուզում ես այրվե՞լ:

– Ոչ, ես չեմ ուզում մահանալ: Բայց քաղաքի արեւմտյան մասում քո տունն է: Այդ պատճառով ես դեպի արեւելք եմ ուղեւորվում:

Նրա մարմնի սեւ կետն ասես շամփրեց հրով լցված աչքերս: Ես բացեցի աչքերս: Արցունքներ եկան:

Ինձ հասկանալի դարձավ, թե ինչու նա չէր ուզում գնալ այնտեղ, ուր իմ տունն էր: Թող նա մտածի՝ ինչ ուզում է: Իսկ ես հանկարծ գլխի ընկա: Ես, առանց որեւէ կապի այս կնոջ հետ, ուզում էի մտածել, դե թող որ նրա զգացմունքներն իմ հանդեպ պաղել են, եւ նա ոնց որ թե այլեւս ոչ մի սեր չի զգում, բայց ինչ-որ տեղ նրա հոգու խորքում մնացել է սիրո կաթիլը: Կարելի էր ծիծաղել իմ զգացմունքների վրա, բայց ես թաքուն ուզում էի, որ ամեն ինչ հենց այդպես լիներ:

Այո, դա տեսիլք էր: Բայց մի՞թե ես իրոք ենթադրում էի, որ նրա սրտում ոչ մի կաթիլ կարեկցանք չի մնացել:

Տեսիլքը` իմ զգացմունքներն էին: Նրա զգացմունքներն էին, որ տրվել էին ինձ երազում` իր զգացմունքները, որ սնուցել էի ես: Եվ թող որ երազիս մեջ չկար կիրք ու սիրո հրճվանք…

Ես միայնակ ու տրտում էի:

ՀԵՏՄԱՀՈՒ ԴԻՄԱԿԸ

Հայտնի չէ, թե նա նրա որերորդ սիրեկանն էր, բայց միանգամայն պարզ էր, որ վերջինն էր` մահն արդեն մոտենում էր նրան:

– Դե, եթե ինձ վիճակված է մահանալ այսպես երիտասարդ, ավելի լավ էր իմ նախկին սիրեկաններից որեւէ մեկն ինձ սպաներ:

Նույնիսկ հիմա, երբ նա գրկում էր նրան, այդ կինը ջանում էր ժպտալ այնպես, ասես հիշում էր ժամանակին իրեն սիրած բոլոր տղամարդկանց: Թեպետ կյանքը մոտենում էր ավարտին, նա չէր կարողանում մոռանալ իր վաղեմի գեղեցկությունը: Չէր կարողանում մոռանալ իր բազում սիրեկաններին: Եվ չէր էլ կասկածում, թե ինչ խղճուկ տեսք ունի հիմա:

– Բոլոր իմ տղամարդիկ ցանկանում էին սպանել ինձ: Իհարկե, նրանք այդ չէին ասում, բայց չէ՞ որ ես գիտեմ…

Նրա նախկին սիրեկանները դառնությամբ մտածում էին, որ այդ կնոջն իրենց կողքին պահելու միակ միջոցը` նրան սպանելն է: Նրանց հետ համեմատած՝ նրա վերջին տղամարդը, հավանաբար, երջանիկ գտնվեց, չէ՞ որ նա ընտրել էր հատկապես նրան, որպեսզի մահանա նրա ձեռքերի վրա, եւ այդ պատճառով ախոյաններից չէր վախենում:

Նրա սիրային եռանդն արդեն մարել էր: Իսկ ահա կինն այդ, որ ողջ կյանքն ընկած էր կրքոտ սիրո ետեւից… Նույնիսկ մահացու հիվանդության գրկում նա չէր կարողանում ննջել, եթե իր կրծքի վրա չէր զգում տղամարդու ձեռքը: Բայց ահա պաղել էր եւ նա:

– Վերցրու իմ ոտքերը: Թե չէ նրանք ինչ-որ միայնակ են մնացել:

Նա այնքան էր դրանից վշտանում, կարծես զգում էր, թե ինչպես է մահը ներքեւից սողոսկում դեպ ինքը` մատներից սկսած: Անկողնու ծայրին նստած՝ նա պինդ սեղմեց նրա ոտնաթաթերը: Դրանք մահից էլ սառն էին: Հանկարծ նրա մատները դողացին` նա զգաց, որ այդ պստլիկ ոտնաթաթերում կենդանի է կինը: Այդ փոքրիկ, պաղ ոտքերը հուզում էին նրան նույնքան, որքան, եթե նա դիպչեր քրտինքից խոնավ, ջերմ կանացի մաշկին: Նա ամոթ զգաց` ասես պղծել էր նրա մոտալուտ մահվան մաքրությունը: Մյուս կողմից, «Վերցրու իմ ոտքերը…» բառերը մի՞թե չէին մատնում այդ կնոջ ճարտարամտությունը, մի՞թե նրա կյանքի վերջին սիրային հնարքն էր: Նա նրա անամոթ կանացիությունից սահմռկեց:

– Ինձ թվում է, քեզ ինչ-որ բան չի բավում, քանզի այս կյանքում այլեւս տեղ չի մնում խանդի համար: Սակայն, երբ ես մահանամ, այստեղ կհայտնվեն նրանք, որոնց հանդեպ իմ սերը դու կխանդես: Անշուշտ կգան…,- այս խոսքերով նա հոգին ավանդեց:

Եղավ այնպես, ինչպես նա խոստացել էր:

Դագաղի մոտ գիշերային հսկման արարողությանը եկավ թատերական դերասանը եւ հանգուցյալի դեմքի վրա գրիմ արեց` նա վերածնեց նրա վաղեմի գեղեցկությունը` նա դարձավ այնպիսին, ինչպիսին այն ժամանակներում էր, երբ նրանք սիրում էին միմյանց:

Հետո դագաղին մոտեցավ նկարիչը եւ հանգուցյալի դեմքի վրա գիպս դրեց: Հմտորեն արված գրիմն այնպես կենդանացրեց նրան, որ թվում էր, թե այդ մարդը որոշել էր խեղդել կնոջը դերասանին խանդելու պատճառով: Նկարիչը դիմակ էր սարքել այն բանի համար, որ ուզում էր պահպանել նրա դեմքն իր հիշողության մեջ:

Երբ պարզ դարձավ, որ նրա մահվամբ սիրեկանների մրցակցությունը չի դադարել, որ սիրեցյալի մահն իր ձեռքերի վրա ամենեւին էլ հաղթանակ չէ, այլ հաղթանակի պատրանք` նա ուղեւորվեց նկարի մոտ հետմահու դիմակին տիրանալու անհողդողդ մտադրությամբ:

Սակայն դիմակը տարօրինակ դուրս եկավ` նա դրա մեջ տեսնում էր եւ՛ կին, եւ՛ տղամարդ, եւ՛ աղջնակ, եւ՛ պառավ: Խանդի կրակը նրա կրծքում հանկարծ մարեց:

– Սա եւ՛ նա է, եւ՛ նա չէ: Ես նույնիսկ չեմ հասկանում` տղամա՞րդ է սա, թե՞ կին,- ասաց նա խուլ ձայնով:

– Այո, ճիշտ է,- նկարիչը մռայլ գլխով արեց,- բոլոր հետմահու դիմակները միանման են: Եթե նայես դիմակին, չիմանալով, թե ումից է այն հանված, անհնար է որոշել` տղամա՞րդ է դա, թե՞ կին: Ահա, օրինակ, Բեթհովենի դեմքը` ազդեցիկ , տիրական դեմք: Բայց եթե նայես նրա հետմահու դիմակին, ապա կտեսնես, թե ինչպես են այնտեղ սպրդում եւ կանացի գծերը:

Նա բոլոր կանանցից ամենականացին էր, եւ ես հույս ունեի, թե դիմակը կպահպանի նրա բնույթը: Բայց ահա մահն անհաղթելի է, նրա համար տղամարդու եւ կնոջ միջեւ տարբերություն չկա:

– Նրա համար կյանքի բերկրանքն այն էր, որ ինքը կին էր, եւ հենց դրանում էր նրա ողբերգությունը: Նա կին մնաց մինչեւ իր կյանքի վերջը: Եվ եթե հիմա նրան հաջողվել էր ազատվել…

Նա թեթեւություն զգաց` ասես զարթնեց գիշերային մղձավանջից: Նա ձեռքը երկարեց նկարչին եւ հավելեց.

-…մենք եւս կարող ենք միմյանց ձեռք սեղմել այս տարօրինակ, ոչ այն է՝ տղամարդկային, ոչ այն է՝ կանացի դիմակի առջեւ: Այս մահվան դիմակի առջեւ:

ՍԻՐԱՅԻՆ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Ամուսնուց նամակ եկավ: Նա այլեւս չէր սիրում նրան եւ լքել էր: Երկու տարվա ընթացքում առաջին նամակը: Հեռավոր քաղաքից:

«Աղջկան ռեզինե գնդակը մի տուր: Ես լսում եմ, թե ինչպես է նա դրանով խփում հատակին: Այդ ձայնից իմ սիրտը արագ է խփում»:

Մայրն աղջկանից խլեց գնդակը: Նա ինը տարեկան էր:

Հետո ամուսնուց եւս մի նամակ եկավ: Այն արդեն ուրիշ քաղաքից էր ուղարկված:

«Թող մեր աղջիկը դպրոց գնալիս այդ կոշիկները չհագնի: Ես լսում եմ դրանց տկտկոցը սալահատակի վրա: Ասես տրորում է իմ սիրտը»:

Այդ կոշիկների փոխարեն մայրն աղջկան տվեց կտորե փափուկ մաշիկները: Աղջիկը լացեց եւ դադարեց դպրոց գնալ:

Հետո եւս մի նամակ եկավ: Նախորդ ուղերձից հետո ընդամենը մեկ ամիս էր անցել, բայց ամուսնու ձեռագիրը ծերունական էր:

«Աղջկան կերակրաթասը մի տուր: Երբ նա այնտեղից բրինձ է քերում, իմ հոգում ասես կատուներ են ճանկռտում»:

Մայրը սկսեց աղջկան իր փայտիկներով կերակրել, կարծես թե նա երեք տարեկան էր: Հետո նա հիշեց այն ժամանակը, երբ նա իրոք երեք տարեկան էր, իսկ ամուսինն այնքան երջանիկ խաղում էր նրա հետ:

Աղջիկը կամացուկ մոտեցավ պահարանին եւ հանեց կերակրաթասը: Մայրը ճանկեց այն նրա ձեռքից ու ջարդուփշուր արեց այգու քարի վրա: Ահա թե որ ձայնից է կոտրվում նրա ամուսնու սիրտը: Նա մռայլվեց եւ իր կերակրաթասն էլ քարով տվեց: Ահա այդ ձայնի՞ց է կոտրվում նրա սիրտը: Մայրը ճաշասեղանը նետեց այգի: Իսկ այս ձայնը ո՞նց է: Նա նետվեց դեպի տան պատը եւ սկսեց բռունցքներով խփել դրան: Հետո մեջքանց նետվեց թղթե միջնորմի վրա` պատռեց, ասես տեգով խփեց, ընկավ հատակին: Ո՞նց է քեզ այս ձայնը:

– Մամա, մայրիկ:

Աղջիկն արտասվաթոր վազեց մոր մոտ, իսկ նա սկսեց ապտակել նրան: Դե, այս ձայներն էլ լսի:

Դրա արձագանքն եղավ ամուսնու նոր նամակը: Մեկ ուրիշ հեռավոր քաղաքից:

«Դուք չհամարձակվեք որեւէ ձայն հանել: Դուք չհամարձակվեք դռները շրխկացնել: Դուք չհամարձակվեք պատուհանները բացել: Դուք չհամարձակվեք շնչել: Դուք չհամարձակվեք ժամացույցը լարել»:

«Դուք, դուք, դուք…»,- շշնջում էր կինը՝ արցունք թափելով: Հետո ընդմիշտ դադարեց ձայն հանել: Նույնիսկ` ամենացածր: Նա ու աղջիկը մահացան:

Տարօրինակ է, բայց ամուսինը մահացել էր նրա հետ նույն անկողնում: