Հայաստանի վերջին խոշոր թատերական իրադարձություններից դարձավ «Ժանգոտ բանալի» ներկայացումը, որն, ըստ բեմադրող խմբի անդամների՝ յուրատեսակ բեմական եռապատման ավարտը դարձավ («Խաթաբալադա» եւ «Mea culpa» ներկայացումներից հետո)։
Պրոդյուսեր Արմեն Համբարձումյանը, ռեժիսոր Արթուր Սահակյանը, թատերագիր Վահրամ Սահակյանը, ինչպեսեւ նախորդ ներկայացումների դեպքում, ստեղծել են մի թատերական պատմություն, որն ակտուալ թեմատիկա, վառ դերասանական մասնակցություն ու կոմերցիոն հաջողություն ունի։ Ներկայացման ստեղծագործական խումբը վաղուց արդեն ապացուցել է, որ Հայաստանում կարելի է շահութաբեր ու լավ ներկայացում ստեղծել։ Եվ դրա համար նրանց այդ առումով պետք է շնորհակալ լինել։ Սակայն «Ժանգոտ բանալին» փորձել է նաեւ մեծատառով ԲԱՆ ասել ժամանակակից հայաստանցիներին։ Ներկայացումը լավ գովազդվում է, ունի բարձր հաճախելիություն ու փորձում է կատակերգության տողատակում ողբերգական հարցադրումներ տեղավորել։ Դա մաքուր կոմեդիա չէ, դա փոքր-ինչ ավելին է, քան պարզապես ծիծաղ կորզող ներկայացում, սակայն հենց այս կետում էլ տարակուսանք առաջացնող հարցեր են ծագում։ Եթե «Ժանգոտ բանալին» իր ժանրով կատակերգություն լիներ, շատ բան իր տեղը կընկներ, սակայն հանդիսատեսին առաջարկվում է ընդունել, որ ծիծաղեցնելուց բացի, իրենք ուզում են նաեւ լուրջ բան ասել։ Եվ երբ անցնում է առաջին շփոթմունքը, հանդիսատեսը ստիպված է ընդունել, որ պարզվում է ինքը ոչ թե հսկայական մեխանիզմ-խաբկանքի մի «վինտիկն» է, այլ՝ լիակատար «զրո» է, որ քաղաքական երգիծանքով լեցուն այս ներկայացումը առաջին հերթին հենց իր դեմ է ուղղված։ Պատմությունը հետեւյալն է. փողոցային հասարակ ու անգրագետ մի տղա (որը անգամ մահճակալ չունի) հետեւում է խորամանկ ու կենսունակ խորհուրդների, հեղաշրջում է անում (բառիս բուն իմաստով՝ աճապարելով ժողովրդի տափակ, բնազդային ցանկություններով), դառնում է նախագահ, իր մի քանի ընկերներին դարձնում պաշտոնյաներ (հատուկ նրանց համար անիմաստ պաշտոններ հնարելով), վայելում է կյանքը (ստանում է փափուկ մահճակալ ու ցանկացած օրենք կյանքի կոչելու իրավունք), հետո սկսում է տառապել ու վերջում ինքնակամ կախաղան է բարձրանում։ Եվ գալիս է նոր նախագահը… Այսպիսով քաղաքական, երգիծական ողբերգություն է ստեղծվում, որի մեծ մասը գեղեցիկ բեմադրված, ժարգոնային բառերն օգտագործող երգերը, պարերն ու կատակներն են կազմում։ Այս ներկայացման ժանրային խառնուրդը թույլ է տալիս հեղինակներին փաստել, որ իրենք լուրջ ասելիք ունեցող, բայց միեւնույն ժամանակ՝ «տեսարժան» ու թանկ ներկայացում են արել։ Իսկ պարերի արանքում կարեւոր բան ասելու ցանկությունը անհամապատասխանություն է ծնում, եթե պարին ողբերգական մենախոսություն է հետեւում, ո՛չ պարից ես հաճույք ստանում, ո՛չ էլ մենախոսության «մեխն» ես հասկանում։ Վահրամ Սահակյանն իր պիեսը գրել է 1998թ.՝ իրար միացնելով փայտե տիկնիկ Բուրատինոյին ու «ժամանակի շավղից դուրս գալը» վերականգնելու առաքելությունը զգացած իշխան Համլետին։ Մեկը ապրում է այնպես, ինչպես պատահի, ու իր երկար քիթը խոթում է ամենուրեք (արդյունքում՝ հասնում է ամեն ինչի, երջանկացնելով իր կողքիններին), իսկ մյուսը աշխարհի բեռը դրել է իր ուսերին ու ուզում է շտկել աշխարհի կարգը (բայց ոչնչի չի հասնում, եւ հարազատների մահվան պատճառ է դառնում)։ Հայկական Բուրատինոն այդ երկու հերոսների մեջտեղում է գտնվում, մեկ անհոգ կատակում է, մեկ էլ պաթետիկ տառապում է, երգում-պարում է, իսկ հետո խղճի խայթոց է զգում։ Խոսելով «Ժանգոտ բանալի» ներկայացման մասին, պետք է ընդունենք, որ որպես բեմադրություն՝ այն ավելի դինամիկ է, քան, ասենք, նույն «Mea culpa»-ն։ Ներկայացումը գրեթե չի «կախվում» որոշ դրվագներում ու հորանջելու ժամանակ չի թողնում, ունի շարժուն ու հարուստ դեկորացիաներ, ամուր սյուժե, «աստղային» դերասանական կազմ ու ճանաչելի իրավիճակներ։ Այդ ամենն իրար գումարելով, փորձենք հասկանալ, թե ի՞նչ է այն փորձում փոխանցել հանդիսատեսին։ Ժանգոտ բանալին, որը ներկայացման սիմվոլն է, իրականում պետք է ոսկե բանալի լիներ։ Բանալին իշխանությունն է, բառիս ամենալայն իմաստով, որը, սակայն, հայտնվելով սխալ մարդու ձեռքում, դառնում է «ժամկետանց», ժանգոտ ու անպիտան, արդեն չի կարող դռներ բացել։ Եվ հենց այս ճակատային զուգահեռը ընդունելուց հետո, հանդիսատեսի մոտ շփոթմունք է առաջանում։ Եթե բանալին սխալ մարդու ձեռքում է հայտնվել, ապա կան նաեւ ճիշտ մարդիկ։ Ներկայացումն այդ մասին չի ակնարկում։ Եթե կա իշխանության տապալում, ապա պետք է լինի նաեւ տապալման գիտակցումն ու պատասխանատվությունը։ Սակայն ներկայացումն այդ մասին չէ, քանի որ հայկական Բուրատինոն (Հրանտ Թոխատյանը), որը պետք է փայտե սիրտ ու հոգի ունենա ու արժանի լինի իր պատժին, իրականում շատ բարի, ճանաչելի, համակրելի անձ է (ինչպեսեւ Հ.Թոխատյանի խաղացած բոլոր հերոսները)։ Թվում է՝ իշխանության տենչանքը պետք է անձնական պատասխանատվության զգացումով կամ գոնե պարզ մարդկային տրամաբանությամբ հավասարակշռվի, սակայն դա տեղի չի ունենում։ Հանդիսատեսին հանելուկ է առաջարկվում, որի հիմքում հավերժական «Ո՞վ է մեղավոր» հարցն է դրվում։ Բուրատինոն մեծ իմաստով՝ անմեղ է այն իրավիճակում, երբ շուրջը աղետ է։ Եվ եթե ոսկի բանալին նրա ձեռքում ժանգոտում է, ապա հանդիսատեսը հասկանում է, որ հաստատ նա չէ դրա մեղավորը։ Բուրատինոն ընկերասեր ու երեխասեր տղա է, մի քիչ էլ, իհարկե, փառասեր է, սակայն, դե, մեր ժամանակներում ո՞վ փառասեր չէ։ Եվ այդ համակրելի տիկնիկին պատժելով՝ ի՞նչ արձագանք են ակնկալում հեղինակները, անհասկանալի է։ Եթե ուզում են, որ հանդիսատեսը նրան կարեկցի, ապա կորչում է պատասխանատվություն կրելու գիծը։ Իսկ եթե ուզում են, որ մենք նողկանք ապրենք նման իշխանավոր-տիկնիկներին բեմում տեսնելով, ապա ինչո՞ւ են ցանկանում Բուրատինոյին անմեղ դարձնել՝ թույլ տալով, որ նա տառապի ու մահով մաքրագործվի։
Քաղաքական երգիծանք
Բոլոր ժամանակների արվեստի գործերում անհատի ու համակարգի պայքարը լուծվել է հոգուտ անհատի։ Բայց «Ժանգոտ բանալին» նույնացնում է անհատին՝ Բուրատինոյին ու համակարգը՝ Հիմարների երկիրը։ Եվ ուրեմն ո՞վ է մեղավոր, որ ամեն ինչ փլուզվում է։ Եթե մեղավոր են համարում այն մարդկանց, որոնք թույլ են տվել աղետալի իշխանափոխությունը, ապա ինչո՞ւ փորձ չի արվում «զրոյական» վիճակից փոքր-ինչ բարձրացնել այն կերպարին, որը ժողովրդին է մարմնավորում։ Ստացվում է, որ ժողովուրդը (ամբոխը, հասարակությունը, ընտրազանգվածը) ոչինչ չի որոշում ու մեղավոր չէ դրանում։ Նրա դերակատարությունը հենց «զրո» լինելն է։ Իսկ «ալիքը որսած», իշխանական բուրգի գագաթին հասած ու ինքն իրեն նորագույն փրկիչ հռչակած հյուսնի որդի տիկնիկը ոչ մի վատ բան չի անում, նա պարզապես կյանքը կառուցում է իր պատկերացումների համաձայն։ Նրան հերոս են դարձրել, բայց նա հերոս չէ, այլ՝ բոլորին ծանոթ հասարակ «թաղի տղա», տիկնիկ է։ Ապա ուրեմն տիկնիկը չպիտի կախաղան բարձրանա ու խաչվի։ Կախաղանը նրա թելերը շարժողի համար է։ Ի դեպ՝ «Ժանգոտ բանալիում» թելերը շարժող ուրվական-խորհրդատու, միաժամանակ՝ պապա Կառլոն շատ մեծ տեղ է գրավում (դերասան Արտաշես Ալեքսանյան)։ Նա տիրապետում է կոնսպիրացիայի կանոններին ու շատ լավ հասկանում է, որ եթե իր որդի Բուրատինոն իրեն քաղբանտարկյալ հռչակի, ժողովուրդն իրեն ավելի շատ կսիրի։ Իսկ եթե ժողովրդին «ապուշ» կարգախոս նետի (ասենք՝ առաջ, դեպի ընդսմին), ապա մեծ թվով հետնորդներ կունենա։ Ժողովուրդը կգոռա՝ «Ընդսմին», սեւ ուժերը գործի կդնի, գահընկեց կանի Կարաբաս-Բարաբասին, բարի տիկնիկից նոր Կարաբաս-Բարաբաս կաճեցնի, սանտեխնիկին Մշակույթի նախարար կդարձնի, ժանգով կպատի հանրապետությունը, հետո կսպասի, որ ղեկավարները ժանգոտ երեխաներ ունենան, եւ դա ցավով ընդունելուց հետո, գնան-կախվեն։ Եվ այդ ամենի համար ժողովուրդը ոչ մի պատասխանատվություն չի կրի։ Եվ ուրեմն թող չվախենա, որ սխալ ընտրություն է անելու, միեւնույն է, ժանգն ամենուրեք է։ Սա է ասում «Ժանգոտ բանալին»։ Իսկ դա ասելու համար ոչ թե մեծ համարձակություն, այլ՝ մեծ անպատասխանատվություն է պետք։ «Ժանգոտ բանալին» հիմնված է երգիծանքի վրա։ Իսկ երգիծանքը պարտավոր է «բաց» լինել, որպեսզի ժամանակակիցների համար պարզ դառնա հեղինակի դիրքորոշումը, նույնիսկ, եթե ժամանակները ծանր են, ու կարող են հետապնդումներ սկսվել։ Իսկ եթե երգիծանքը քողարկված է, այն չի հասնում հասցեատերերին ու մնում է որպես պատրանքային սրություն, որի տակ կարելի է ամեն ինչի մասին կիսատ-պռատ խոսել, սակայն ոչինչ չասել։ Ընդ որում, երբ Ալեքսեյ Տոլստոյը 1938թ. գրում էր «Ոսկե բանալին», նա ուզում էր բաց տեքստով ակնարկել, որ քաղաքականացված հեքիաթ է ստեղծում այն մասին, թե ինչպես է «սեփականաշնորհվել» ՄԽԱՏ-ը։ Բուրատինոն Ստանիսլավսկին էր, ով թատրոնը միանձնյա էր ղեկավարում, իսկ պապա Կառլոն գրող Գորկին էր, ում պիեսներն ամենահաճախն էին բեմ բարձրանում։ Իհարկե, տարիների ընթացքում այդ ենթատեքստը կորավ, մնաց մաքուր հեքիաթն այն մասին, թե ինչպես է բախտը ժպտում մի տիկնիկի, որն անգամ դպրոց չի հաճախել, բայց մաքուր սիրտ ունի։ Խորհրդային տարիների ընթերցողը նաեւ լավ հասկանում էր, որ «Հիմարների երկիրը» ոչ թե վերացական ու հեքիաթային վայր է, այլ՝ այն կայսրությունը, որտեղ բոլորը հայտնվել են։ Դա մինչեւ հիմա էլ «կարդացվում» է տողատակում։ Ընդհանրապես սատիրան պիտի ընկալելի լինի հենց այն պահին, երբ ներկայացվում է, երկիմաստությունը գրավիչ թատերային հնարք է, եթե անցյալի ու այսօրվա հետ են զուգահեռներ անցկացնում։ Իսկ «Ժանգոտ բանալին» իր զուգահեռները անցկացնում է անցյալի ու աբստրակցիայի հետ։ Այսօրվա օրն այնտեղ չկա։ Եթե այսօրը չկա, ապա ոչ մի երգիծական զուգահեռ ժամանակակիցները չեն կարող վերծանել։ Այսօրվա օրը տաբու է, կոդավորված համակարգչային ֆայլ է, իսկ «Ժանգոտ բանալու» ուղերձները խունացած ու փոշոտած գրքի էջեր են հիշեցնում հենց այն պատճառով, որ կիսաիրականի ու կիսավերացականի հետ են խաղում։ Մեզ առաջարկվում է հետեւել երեկվա օրվան ու ծիծաղել այն բանի վրա, որը դեռ «մարսված» չէ մեր օրերում, դեռ ցավալի ու նյարդեր բորբոքող է։ Թվում է, որ «Ժանգոտ բանալին» դիտելիս պետք է ծիծաղել, երբ տեսնում ես, թե ինչպես է կիսագրագետ մի տղա նախագահ դառնում, իսկ հետո լաց լինել, երբ նա մահանում է։ Սակայն դա հնարավոր չէ. էմոցիաներն ու փորձը դեռ անցյալ չեն դարձել, որպեսզի հնարավոր լինի այդ մասին արվեստի վերացարկված լեզվով խոսել։ Եթե ժողովուրդը այնքան հիմար է, որ պատրաստ է տիկնիկի հետեւից գնալ (նույնիսկ զոհեր էլ տալ) ու իմաստազուրկ, բայց հնչեղ «ընդսմին» բառն իր կարգախոսը դարձնել, ապա ուրեմն նա արժանի է իր ղեկավարներին։ Եվ հենց նա է մեղավոր դրանում։ Ներկայացումը պիտի այդ մասին լիներ, եթե քաղաքական սատիրայի ժանրն էր ընտրվել։ Սակայն այդ դեպքում հարկ էր հրաժարվել մեջբերվող զվարթ կատակ-պարերից, իսկ դրանցից հեղինակները չէին կարող հրաժարվել, քանի որ ներկայացումը կկորցներ իր կոմերցիոն բաղադրիչը։ Չէ՞ որ հայտնի է, որ ժողովուրդը, բացի հացից, նաեւ տեսարանների կարիք ունի։ Սակայն այդ երկուսը նրան չի կարելի միաժամանակ հրամցնել, հանդիսատեսը չի հասկանա ո՛չ առաջինի համը, ո՛չ էլ երկրորդի ուղերձը։
Ժամանակին, օրինակ, «Խաթաբալադան» բոլորին հուզեց հոգին սատանային վաճառող ստեղծագործող մարդու ճակատագրով ու լուսավոր ֆինալով, «Mea culpa»-ն ստիպեց մտածել անցյալի սխալները չկրկնելու մասին։ Իսկ «Ժանգոտ բանալին» առաջարկում է մի բանալի, որի դուռն անհայտ է, քանի որ դուռը «զրոներից» չի կազմվում։ Դուռն ու բանալին պետք է միաժամանակ կառուցել։ Այլապես՝ յուրաքանչյուր բանալի ժանգոտած է լինելու։