– Վարդա՛ն, Գրողների միությունում պարբերաբար կռիվ է ընկնում: Գրողները, կարծես, մարդիկ են, ովքեր պիտի որ ունենան հետաքրքիր աշխարհայացք, գիտակցեն, թե որքան անհետաքրքիր են ամեն կարգի ստորագրահավաքներն ու նամակները՝ միմյանց դեմ,,,
– Այն, ինչ այսօր կատարվում է ԳՄ-ում, միկրոմոդելն է այն ամենի, ինչ կատարվում է երկրում, քաղաքականության մեջ: Մի քանի անգամ պատահաբար տեսա Նկարիչների միության անդամների վեճերը. սրտխառնուքից բացի` ուրիշ բան չես զգում: Այն տպավորությունն ես ստանում, որ կատվի կամ շան մազ ես կուլ տվել, անընդհատ թքում ես, դուրս չի գալիս: Հետո շատ ստոր ձեւով են իրենց պահում. անընդհատ ներքաշում են մարդկանց, ովքեր բացարձակապես կապ չունեն էդ բաների հետ: Եթե ժամանակին չլիներ ԳՄ երիտասարդական սեկցիանգ Աշոտ Խաչատրյանը լավ բան էր մտածել, մի 10-12 հոգով ինչ-որ բաներ ուզում էինք փոխելգ Հետո անընդհատ հիշում էի Սարոյանի այն խոսքը Տոլստոյի մասին, թե. «Երբ Տոլստոյը նոր էր սկսել գրել, կարծում էր, թե աշխարհը շուռ է տալու: Ես էլ, երբ նոր-նոր սկսել էի գրել, այդպես էի մտածում, բայց հետո հասկանում ես, որ աշխարհը նույնն է մնացել, դո՛ւ ես շուռ եկել»:
– Տոլստոյի եւ Սարոյանի դեպքում ավելի շուտ կարելի է ասել, թե նրա՛նք շուռ տվեցին աշխարհը եւ ոչ թե իրենք շուռ եկան: Գոնե գրական աշխարհը հաստա՛տ շուռ տվեցին:
– Այո, եւ դա վրիպում է չիմացողների, չտեսնողների աչքից: Մեր գրականագիտությունը հիմնականում այն մակարդակին է (առանձին բացառություններով), երբ վերապատմում են ինչ-որ վեպ կամ բանաստեղծություն, ինչն ամենաանհեթեթ բաներից մեկն է, բայց ինչը հայ գրականագետներին հաջողվում է:
– Այնքան հետաքրքիր գրողներ, մտածողներ, փիլիսոփաներ կան, որոնց անգամ փոքր մասին ճանաչելն անհնար է՝ կարճ է կյանքի տեւողությունը, օրվա մեջ ընթերցանությանը օբյեկտիվորեն հնարավոր չէ շատ ժամանակ հատկացնել: Կա՞ կարճ միջոց, ունիվերսալ որեւէ գիրք, որը տա հիմնական հարցերի պատասխանները կամ ծածկի չիմացության շերտը: Հետաքրքիր է, կլինե՞ք օրիգինալ, թե՞ Դուք եւս կառաջարկեք «Աստվածաշունչը»:
– Միջնադարյան աստվածաբաններից մեկն ասում էր` «Աստվածաշունչը» երկսայր սուր է, ամենավտանգավոր գրքերից մեկն է տգետի կամ չիմացողի համար: Անգամ` վնասաբեր: Սահմանափակ մարդուն «Աստվածաշունչը» կարող է ավելի շատ վնաս բերել, քան օգուտ: Վերջերս նորից կարդում էի Տերյանի «Հայ գրականության գալիք օրը» եւ «Հոգեւոր Հայաստանը», որ ժամանակ առ ժամանակ վերընթերցում եմ (շատ եմ սիրում. շատ ակտուալ տեքստեր են): Մի ժամանակ ասում էի, որ Խորենացու «Ողբը» պետք է ամեն օր կարդալ կամ մի տեղ ամեն օր տպագրել: Օրինակ՝ մի փայլուն հոդված ունի Վազգեն Շուշանյանը` «Ո՞վ է մտավորականը»:
– Իսկ ո՞վ է մտավորականը:
– Իմ տեսած ամենաազնվական մարդկանցից մեկը Լեւոն Ներսիսյանն էր: Շատ են օգնում շփումներն այնպիսի մարդկանց հետ, ինչպիսիք էին Էդմոն Ավետյանը, Էդուարդ Աթայանըգ Մի օր սարսափելի նեղսրտած մտա Լեւոն Ներսիսյանի տուն, ու նա մի բան ասաց, որ ուղղակի մեխվեց մեջս: Ասաց՝ մարդու վիճակը երբեք պիտի կախված չլինի իրավիճակից:
– Եթե մարդու վիճակը չպետք է կախված լինի իրավիճակից, ինչի՞ց պետք է կախված լինի: Այսինքն՝ ինչի՞ց կախված լինելով է հեշտանում իրավիճակից կախված չլինելը:
– Ներքին հոգեւոր կյանքով ապրելն է օգնում, բայց ոչ թե տիրացուական ուղղագիծ մակարդակի հոգեւոր կյանքով: Ցավոք, շատ հոգեւորականների հետ եմ շփվել, բայց գյուղացի շատ պարզ մարդիկ, ում հետ գյուղերում հանդիպել, շփվել եմ, շատ ավելի հոգեւորական են, քան իրենք:
– Կոնկրետ Ձեզ համար ո՞րն է լավ գրականությունը:
– Ես փորձում եմ այդ հարցի պատասխանը տալ իմ ընտրած նյութերով, այսինքն՝ այն, ինչ ներկայացնում եմ թերթում: Շատերի համար լավ գրականություն է, եւ մեծամասնությունը հիացած կարդում են Ումբերտո Էկո, Պաոլո Կոելյո, Խարուկի Մուրակամի: Ես էդ գրողներից զզվում եմ: Իմ սուբյեկտիվ կարծիքն է, որ նրանք ոխերիմ գրամոլներ են: Պարզապես գրում են՝ որպես ժամանց, ոնց որ կոմպյուտերը նրանց փոխարեն գրի:
– «Ալքիմիկոսն», իրոք, այդպիսի տպավորություն է թողնում: Փոխարենը՝ կա դասական, հատկապես ռուս դասական գրականություն, որն այնքան խորն է, բարձրացրած հարցադրումները, որոնք արվել են հատկապես 19, 20-րդ դարերում, այնքան այժմեական են, որ ընկալելու համար մի գրողի որեւէ գործ, այն պետք է առնվազն մի քանի անգամ, տարբեր տարիքում կարդալ:
– Առաջին անգամ 8 թե 9-րդ դասարանում եմ կարդացել Դոստոեւսկի: Այդ տարիքում Դոստոեւսկի ողջ խորությամբ չես կարող ընկալել: Ես համարյա ամեն տարի վերընթերցում եմ Դոստոեւսկի եւ ապշում եմ, որ անընդհատ նոր մտքեր եմ ստանում: Առհասարակ, միջնադարից սկսած` մինչեւ մեր օրերը, հայ գրականությունն էլ անծանոթ, չբացահայտված աշխարհ է:
– Ասում եք, որ Ձեզ հետաքրքրում են ավելի շատ հարցադրումները, քան դրանց պատասխանները: Օրինակ` ի՞նչ կարգի հարցադրումներ են Ձեզ հետաքրքրում:
– Շատերը փրփրակալած խոսում են, սկսում են Չարենցին, Բակունցին, Տերյանին պաշտպանել: Մարդիկ են, ովքեր կապ չունեն ո՛չ մեկի, ո՛չ մյուսի եւ ո՛չ էլ երրորդի հետ: Դրանք բոլոր էն մարդիկ են, որ լրիվ այլ կյանքով են ապրում, եւ այդ գրողները նրանց տարօրինակորեն սեփականություն են թվում՝ ունեմ մեկ գրասեղան, երկու կին, մի տղա, Չարենց, Տերյանգ Այդ մարդկանց կարելի է խղճալ:
– Վերջերս բանավեճ կար` արժե՞ր տպագրել Չարենցի էրոտիկ բովանդակության բանաստեղծությունները:
– Ինձ թվում է` տպել-չտպելու խնդիր չկա: Էդ ձեռագրերը կան, իր գրածն էր, կարելի էր եւ տպել: Բայց Չարենցն, անխոս, հանճար է, եւ ինչպես բոլոր հանճարները՝ ունի իր զարտուղությունները: Չին իմաստուններից մեկն ասում էր. «Բոլոր հանճարավոր մարդիկ էլ ունեն իրենց մոլորության էներգիան»: Գյոթեի 137 հատորում էլ հաստատ ինչ-որ թույլ բաներ կգտնվեն: Եվ, ի վերջո, ընթերցանության տարբեր եղանակներ կան: Լեւոն Ներսիսյանն ասում էր՝ ընթերցանության չորս եղանակ կա՝ ներքեւից, վերեւից, կողքից ու ներսից: Ա՛յ, էդ ներսիցն է շատ պակասում, բայց հայերը, չգիտես ինչու, հորինել են ընթերցանության 5-րդ եղանակը՝ բարձրից:
– Ժամանակակից հայ գրականությունը Ձեզ համար որքանո՞վ է հետաքրքիր:
– Կա հրաշալի բանաստեղծ Հրաչյա Սարուխան: Աշոտ Ավդալյան կար, ում 10-15 հոգի, չգիտեմ, կարդո՞ւմ է, թե՞ չէ: Հրաչյա Բեյլերյան կա, որ եթե գովեմ, կասեն` ընկերն է, գովում է, բայց շատ հրաշալի բանաստեղծ ու թարգմանիչ է: 530 էջանոց Մանդելշտամ է թարգմանել, ինչ ասես` տպում են, բայց այս երեք տարի է՝ անհայտ է` այդ գիրքը կտպվի՞, թե՞ ոչ: Պլատոնովի «Կատլավանը» («Գուբը») հրաշալի թարգմանել է. նոր-նոր պիտի տպվի: Աշխատանք չունի: Աշոտ Խաչատրյանը, ով էլի շատ շնորհալի բանաստեղծ է ու ազնիվ մարդ, Մոսկվայում չգիտես ինչով է զբաղված: Հետաքրքիր գրող է նաեւ Վիոլետ Գրիգորյանը, բայց նա էլ հիմա այնպիսի բաներով է զբաղված` «Իմ արեւ», «Թաքնված տաղանդ» հաղորդումներում է երեւում:
– Ընդունված է ասել, որ օպերան, բալետը էլիտայի արվեստ են: Կարելի՞ է ասել, որ այսօր գրականությունը եւս դարձել է էլիտայի մենաշնորհ:
– «Էլիտա» բառից էլ եմ հասցրել զզվել: Նախ` մենք ունենք մի շատ հրաշալի բառ` ընտրանի:
– Լա՛վ, հարցս վերաձեւեմ` գրականությունն ընտրանո՞ւ արվեստ է, թե՞ զանգվածային:
– Գրականությունը շատ ավելի հարուստ ու շատ ավելի ծալքեր ունեցող բան է, քան թվում է շատերին: Գրողներ կան, որ գրում են գրողների համար, օրինակ՝ Նաբոկովը, ով լայն ընթերցողի համար չէ:
– Նաբոկովի շատ գործերը` գուցե, սակայն գոնե նրա «Լոլիտան», հաստատ շատերն են կարդացել` գոնե հետաքրքրությունից դրդված:
– Հա: «Լոլիտան» կարդում են, բայց թե քանի՜սն է ճիշտ ընկալումգ Ընկալում են փառը, բայց ինձ համար ամենամեծ արձակագիրներից մեկը` Դոստոեւսկուց հետո, ռուսների մեջ, Անդրեյ Պլատոնովն է, ում, ցավոք, քիչ են կարդում:
– Հնարավո՞ր է ասել` որն է գրականության ուղերձը: Կամ նման ուղերձ, առհասարակ, կա՞:
– Այդ հարցին «լուրջ» պատասխանելն անհեթեթ է: Եթե միանգամից պատասխանը գալիս է՝ գալիս է, եթե ոչ՝ ամենալավ պատասխանը կարող է լինել լռությունը, կամ բառերով անբառելին գտնելը, անասելիի ոլորտում հայտնվելը: Լավ հիշում եմ, երբ մի 4 տարեկան ռուս աղջնակի հարցրեցին` ի՞նչ է երաժշտությունը (թվում է` ամենատափակ հարցն է), բայց այդ երեխան ասաց. «Էտո կոգդա մուռաշկի պօ տելու բեգայուտ»։ Կատարյալ պատասխան։ Արվեստագետի` երաժշտի, գրողի, նկարչի անձնային հատկանիշները` հաշիշամոլ է, կնամոլ է, արվամոլ է, գծուծ է, որքանո՞վ կարեւոր ինֆորմացիա է` նրա արվեստը ճիշտ ընկալելու համար:
Կարծում եմ՝ էդ բաներն ավելի շատ շահարկում են` այսինչը հաշիշամոլ է, հարբեցող է: Եթե Բոդլերը, Ռեմբոն հաշիշամոլ կամ հարբեցող են, լավ է, եթե որեւէ հայ գրող է այդպիսին, միայն դա են նշում՝ հարբեցող է, իսկ թե ի՜նչ է գրում, ի՜նչ է անում, ինչպե՜ս է ապրումգ Մի օր ինչ-որ բանով օգնե՞լ են: Ո՛չ: Միայն պիտակավորում են: Ցավալին այն է, որ այս քաղաքում տղամարդիկ ավելի շատ են բամբասում, քան կանայք: Քաղաքի արտաքին տեսքից սկսած՝ ամեն ինչ փոխվել է: Էս քաղաքը նոր-նոր քաղաք էր դառնում, մեկ էլ դառավ էն, ինչ Մաքս Վեբերի հրաշալի գրքի` «Քաղաքի», գլուխներից մեկը` «Պլեբեյական քաղաքը»:
– Այնուհանդերձ, Դուք կապված եք այս քաղաքի հետ,,,
– Էս քաղաքի հետ ինձ կապում են նույնիսկ էն մարդիկ, ովքեր չկան: Մարդիկ, ովքեր շուրջդ են, ովքեր քո մեջ են, ովքեր հիշողությանդ մեջ են: Էս քաղաքն իմ քաղաքն է, բայց ոնց որ մեկն անընդհատ որոշի, որ դու այստեղից պիտի գնաս: Ես էլ անընդհատ ասում եմ` չեմ գնալու: Դո՛ւք գնացեք: Կորտասարը մի հրաշալի պատմվածք ունի` «Գրավված տունը»: Կարդացե՞լ ես:
– Ո՛չ: (Վարդանի թվարկած հեղինակների եւ ստեղծագործությունների մեծ մասը առաջին անգամ էի լսում, սակայն հետաքրքիր է, որ նրա հետ զրուցելիս տգիտությունդ քեզ ամենեւին չի բարդույթավորում.- Լ.Ա.)
– Մեկը քրոջ հետ ապրում է հայրական մեծ տանը: Մի օր էլ հարեւան սենյակից ինչ-որ ձայներ են լսվում: Ինչ-որ մարդիկ են հայտնվում, շշուկներ: Կամաց-կամաց տանտերերը գալիս, հայտնվում են ամենափոքրիկ սենյակում, հետո պատուհանից դուրս են թռչում, բանալին էլ նետում են, որովհետեւ այդ տունն արդեն իրենցը չէ. գրավված տուն է: Գնալը ես չեմ ընդունում: Դա ինձ համար էն աշխարհ գնալու պես բան է:
– Հիմա նորաձեւ է դարձել` գրողների մեջ անպատճառ փնտրել քրիստոնյա գրողներին: Այս մեկը քրիստոնյա է, մյուսը` ոչգ
– Տափակ զրույցներ են: Ընդհանրապես, ամենաապշելու բանը եղավ 88-ին, երբ Հրաչյա Բեյլերյանի հետ անցնում էինք Ազատության հրապարակով: Խաչիկ Ստամբոլցյանը վերցրեց բարձրախոսն ու ասաց՝ ով հավատացյալ է, թող ձեռք բարձրացնի: Ահագին մարդիկ ձեռք բարձրացրեցին: Դա ամենանվիրական բանն է: Ոնց որ գան ու կոշիկներով մտնեն հոգուդ մեջ: Այդ հարցին լավ Գյոթեն է պատասխանել: Երբ իր ֆիզիկոս ընկերներից մեկն ասում է` դու քրիստոնյա՞ ես, թե՞ աթեիստ, Գյոթեն ասում է. «Հանգիստ թող ինձ իմ քրիստոնեության մեջ, թե չէ աթեիստ կդառնամ»: Հետո մի պատմություն էլ կա, որ շատ սիրում եմ: Մի հաստավիզ, գնդլիկ մարդ մոտենում է Գյոթեին ու հարցնում՝ մահվանից հետո Դրա՞խտ կուզեիք ընկնել, թե՞ Դժոխք, ասում է` Դժոխք: Գնդլիկն ապշում է՝ ինչպե՜ս: Գյոթեն պատասխանում է. «Որովհետեւ եթե Դրախտ ընկնեմ, քո նման մի տխմար կասի` բա որ ասում էի՞»:
– Նման մի պատմություն էլ Չարլի Չապլինի հետ է եղել: Երբ հարցնում են՝ Դրա՞խտ կուզեք ընկնել, թե՞ Դժոխք, պատասխանում է` «Կլիմայի առումով նախապատվելի է Դրախտը, սակայն լավ հասարակության իմաստով` Դժոխքը»: Իսկ Դուք ունե՞ք Դրախտում հայտնվելու հավակնություններ:
– Իհարկե ոչ, եւ հետո էդ բանը մեր ձեռքին չէ: Նույն Գյոթեն ասում էր` ամենայն մոտավոր բան ինձ վախեցնում է: Էն պատասխանը, որը մոտավոր պիտի լինի, լռությունից վատ է: Եթե ինչ-որ հարց կա, որի պատասխանը գիտես ու հստակ կարող ես ձեւակերպելգ
– Կա՞ն այդպիսի հարցեր, որոնց պատասխանները հստակ գիտեք:
– Կան պարզունակ ու վնասաբեր ընկալումներ: Օրինակ` Կավաբատան Նոբելյան մրցանակ ստանալիս իր ելույթում հիշում է միջնադարյան իրենց բանաստեղծներից մեկին: Ասում է՝ ավելի հեշտ է մտնել Աստծո աշխարհը, քան սատանայի, բայց եթե չես մտել սատանայի աշխարհը, չես մտնի Աստծո աշխարհը: Կամ մի փայլուն գործ ունի Սվեդենբորգը, որ Բորխեսն էլ է մի քանի տեղ հիշատակում: Մի առաքինի, ամեն ինչից կտրված, սուրբ մարդ, որ համարյա չի էլ ապրել, հայտնվում է Դրախտում, ու հրեշտակները չգիտեն` հետն ինչպես վարվել: Երկար մտածելուց հետո նրա համար առանձին տեղ են պատրաստում Դրախտի ու Դժոխքի արանքում:
– Ձեր թարգմանած հեղինակները, Ձեզ հետաքրքրող նյութը տպավորություն են ստեղծում, թե Դուք պարփակված եք մի աշխարհում, որն այնքան էլ կապ չունի մեր իրականության հետ: Դա կե՞ղծ տպավորություն է, թե՞, այնուամենայնիվ, Ձեզ հետաքրքրում է այն, ինչ կատարվում է Ձեր շուրջը:
– Երբ տեսնում եմ մարդկանց, որ գավառական թատրոնի լալահառաչ շեշտով խոսում են ազգի փրկության մասին, միշտ հիշում եմ տատիս խոսքը. «Ավելի մեծ մեղք չկա, քան սուտ դարդը»: Եվ դա ասում էր մի մարդ, ով տեսել էր իրական դժոխքը, որից հետո դրախտն էլ, երեւի թե, սպեղանի չէ: Տխուր է ընդհանուր միջավայրը: Սակայն ինձ համար ամենակարեւորը Սարոյանի միտքն է. «Երբեք չկորցնես ինքդ քեզ հակասելու իրավունքը»: