Վերջերս Կանդինսկու անվան մրցանակը ստացավ ռուս նկարիչ Ալեքսեյ Բելյաեւ-Գինտովտը, որն իրար միացնելով խիստ նացիոնալիզմն ու փոփ-կուլտուրան՝ տոտալիտար գաղափարների անթաքույց գովքն արեց։ Ռուսական ազգային զգեստ հագած մի կին բռնել է Կալաշնիկովի հրացանը, որի վրա գրված է. «Մենք ամեն ինչ ետ կբերենք»։ Մեկ այլ նկարում պատկերված է գլխաշորով մի կին, որի ձեռքում կացին է (վրան հարմարեցված է դիպուկահարի դիտակը), ու տակը գրություն կա. «Ռուսական ազգային զենք, բացարձակ Հայրենիք»։ Ստացվում է, որ ազգային նշանները դրվում են «գլամուրային» շրջանակների մեջ ու սկսում են արտահայտել այսօրվա ռուս հասարակության երազանքը, որն ուզում է հայտնվել հզոր կայսրության մեջ։ Ռուսաստանը կարծես ինքն իրեն տեսավ այդ արվեստի հայելու մեջ։ Եվ տարօրինակ մի բան տեղի ունեցավ, բոլորը ջղայնացան, բորբոքվեցին՝ մտածելով, որ «բռնի» գաղափարները դեռեւս կենսունակ են։ Ու բանավեճ սկսվեց ազգային ինքնության մասին, որի խթանը տվեց մի նկարիչ։ Ինչպիսի՞ն է մեր՝ հայաստանցիներիս, արվեստը, որը եւ՛ հայելի պետք է լինի, եւ՛ բանավեճի առիթ տվող նյութ։ Այդ մասին է մեր զրույցը ավանգարդիստ նկարիչ Արման Գրիգորյանի հետ։
– Մեկ նկարիչը փոթորիկ առաջացրեց։ Դա լա՞վ է։
– Այդ ռուս նկարչի գլխի մեջ ահավոր նացիոնալիզմ է եռում։ Մի կողմից՝ թվում է, որ նրա արածի մեջ ծաղր կա, մյուս կողմից՝ դա ֆաշիզմի արտացոլումն է։ Իսկ ֆաշիզմը նացիոնալիզմը չէ, այլ՝ բյուրոկրատիան է։ Նախկին խորհրդային պետությունների մասին աշխարհում կարծիք է ստեղծվել, որ մենք արվեստից շեղված՝ լրիվ ուրիշ բաներով ենք զբաղվում։ Մենք էլ փորձում ենք մրցակցության մեջ մտնել մեկի հետ, ով մեզ ուշադրություն չի դարձնում։ Իսկ իրականությունը միշտ դիալոգ է ենթադրում, ում հետ ուզում ես՝ խոսիր, բայց դա պիտի դիալոգ լինի։ Եվ այդ նկարչի անձը դիալոգի առիթ տվեց։ Իհարկե, դա լավ է։
– Ժամանակին ալտերնատիվ էին «Երրորդ հարկի» ցուցահանդեսները, որոնք թեժ բանավեճերի առիթ էին տալիս։ Ինչո՞ւ նման փոթորիկներ մեզ մոտ չեն լինում։
– Ինստիտուտներում սովորող ուսանողներին դաս են տալիս Նկարիչների միության կարկառուն դեմքերը, եւ հետեւաբար իրենք ուսանողներին կրթում են իրենց ոճական առանձնահատկությունների մեջ։ Այսինքն` չի ենթադրվում, որ այդ երեխաները հետո աշխարհում պիտի հայկական արվեստ ներկայացնեն, նրանց ասվում է՝ դուք պիտի «փեշակ» ունենաք, որ կարողանաք փող աշխատել։ Փողի գաղափարը՝ կպնելով կերպարվեստին, արվեստը արհեստ է դարձնում։ Հիմա արվեստի մարդու համար շատ կարեւոր է տեղյակ, ինֆորմացված լինելը։ Հիմա նույնիսկ ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետն ավարտած երեխաները ինֆորմացիայի հսկայական պակաս ունեն։ Սովորաբար հայ ժուռնալիստները ամեն տեղ սկսում են հայ փնտրել, բայց պետք է նաեւ մյուսներին գտնել, իմանալ նրանց գոյության, նրանց ստեղծածի մասին։
– Իսկ ինչո՞ւ ենք ամենուր հայ փնտրում։
– Դե, այդպես ենք կարողանում ժամանակակից արվեստն ընդունել։ Եթե Արշիլ Գորկին հայ չլիներ, մենք աբստակցիոնիզմ չէինք հասկանա։ Բայց քանի որ Գորկին կա, մենք ստիպված ենք նրա արվեստը հասկանալ՝ մոռանալով, որ կան 1960-ականների կոնցեպտուալիստները, մինիմալիստները, այսօրվա վիդեո-արտ ոճի ստեղծագործողները, որոնց մասին չենք ուզում իմանալ։
– Փոփ-արտիստ լինելով՝ ինչպե՞ս ես գնահատում այսօրվա փոփ-կուլտուրան, ու ինչպե՞ս այն կարող է արվեստի նյութ դառնալ։
– Փոփ-կուլտուրան Վերնիսաժն է ու տեխնիկապես ավելի հագեցված հեռուստաշոուները, փայլուն ամսագրերն ու նրանց լուսանկարիչներն են (իսկ նրանք նույնպես նկարիչներ են ու փոփ-կուլտուրայի մասն են կազմում)։ Ինչպես նաեւ հեռուստասերիալներ պատրաստողներն ու այդ սերիալների հերոսների կերպարները։ Փոփ-կուլտուրան միշտ էլ արվեստի առեւտրականացման նշանն է եղել։ Իսկ փոփ-արտը այն ձեւն է, որը արվեստը փրկում է փոփ-կուլտուրայից, քանի որ օգտագործելով փոփ-կուլտուրայի էլեմենտներն ու կերպարները՝ քննադատություն է մտցնում ու փոփ-կուլտուրան արվեստի մակարդակի է բարձրացնում։ Այդպես, օրինակ, արեց Մալեւիչն իր «Սեւ քառակուսով», կամ Դալին, որը փոփ-կուլտուրայի էլեմենտների վիրտուոզ խաղացնողն էր։ Փոփ-կուլտուրայի մարդկանցից արվեստ սպասել չի կարելի, քանի որ նրանք պարզապես փող են աշխատում։ Երբ Վերնիսաժում 30 հատ իրար նման Մասիս սար ես տեսնում, հասկանում ես, որ հենց դա է արդյունաբերական, մանուֆակտուրային կուլտուրան։ Եվ ընդհանրապես ամեն ինչն աշխատում է գործարանային հոսքագծի նման։ Երգիչներ պատրաստող վայրերը հո իզուր չե՞ն կոչվում «աստղային ֆաբրիկաներ». դրանք իրոք արդյունաբերություն են։
– Փոփ կուլտուրան անհա՞ղթ է։
– Փոփ-արտը կարող է հաղթել փոփ-կուլտուրային։ «Բիթըլզն», օրինակ, հաղթեց։ Սկզբնական փուլում նրանք էլ էին «աստղիկներ» կամ, ԱԼՄ-ի լեզվով ասած՝ «ադամանդներ», բայց նրանք արվեստ դարձան, քանի որ ուզեցին առեւտրից ավելի մեծ բան ասել։ Պանկ-կուլտուրան էլ որոշ ժամանակ հաղթեց, քանի որ այդ «գլամուրային» ապրելակերպին հակադրեց «hand made»՝ ձեռքով սարքելու մոտեցումը։ Եթե բողոք ունես՝ ուրեմն քեզ համար հեռուստաալիք բացիր կամ թերթ տպագրիր, եւ հենց դա էլ դարձավ ալտերնատիվան։
– Համաձա՞յն ես, որ հիմա շատացել են երիտասարդ կարիերիստները։
– Միգուցե մենք դժգոհում ենք երիտասարդ կարիերիստներից հենց այն պատճառով, որ նրանք միանգամից ուզում են էդ «գլամուրի» մեջ մտնել, նրա մասը դառնալ։ Եվ ավելի մեծ բաների մասին չեն մտածում։ Կարիերիստը շատ հարմար է պետության համար։ Կարիերիստ արվեստագետները միշտ էլ եղել են։ Նրանք տարբեր ոճերով են նկարել, անընդհատ հարմարվել են, քանի որ տոտալիտար համակարգը թույլ էր տալիս աշխատել միայն կարիերիստներին։ Պիկասոն ասում էր՝ երեւի ձեր ներկերի տուփերի վրա գրված է՝ կոշիկի ներկ, դեմքի ներկ, շինելի ներկ։ Եվ այդ ծաղրը գալիս էր նրանից, որ քիչ էին ազատարար ստեղծագործողները։ Երբ արվեստը տնօրինում են չինովնիկները, արվեստը վերջանում է։ Եվ եթե արվեստի, հեռուստատեսության կամ՝ ցանկացած ոլորտի վրա նշանակված չինովնիկը սկսում է ինքը սահմանել արժեքները, նա տարօրինակ դիրքորոշում է ունենում, կարծես վերադառնում է հին տրադիցիաներին, ասելով՝ իսկ ո՞վ ասաց, որ պետությունը չի ուզում լավ բաներ ստեղծել։ Պերեստրոյկայի հետ չինովնիկական արվեստը սկսեց թուլանալ, գերադասելի համարվեց կոմերցիոն արվեստը, այսինքն՝ եթե մարդիկ հավանում են, ուրեմն դա լավ արվեստ է։ Եվ հիմա էլ այդ երկու հոսանքներն են՝ մի կողմից անցյալի նոստալգիա կա, մյուս կողմից՝ կոմերցիա։ Չինովնիկը վատ բան չէ, միակ վատ բանը այն է, որ նա դեմք չունի։ Եվ սպառողական, «խրախճանքային» հասարակությունը ինքն իրեն «PR» է անում ու անընդհատ խաբկանքներ է ստեղծում ու ինքն էլ դրանով է «կերակրվում»։ Հաճախ ենք լսում, որ եթե այսօր արժեքների սահմանումը թողնեն հայ ժողովրդին, ապա մեր ասիացի ժողովուրդը շատ ցածր բաներ կնախընտրի։ Փաստորեն ստացվում է, որ իշխանությունները եվրոպացիներ են, իսկ մարդիկ՝ ասիացի։ Զվարճալի պատկեր է ստեղծվում։ Ստացվում է, որ «ասիացիների» համար «եվրոպացի» չինովնիկները արվեստի սահմանում պիտի անեն, որպեսզի ժողովուրդը չգլորվի անդունդը։ Ցածր պաշտոնյային, չինովնիկին մեղադրել չի կարելի, համակարգն է այդպիսին։ Ըստ Հեգելի՝ Աստված երկրի վրա հայտնվում է պետության տեսքով։ Եվ եթե պետությունն է ամենաբարձր արժեքը, ապա բարձր արժեք է նաեւ չինովնիկը։
– Իսկ ի՞նչ պիտի անի պետական չինովնիկը, այսինքն՝ պետությունը արվեստի համար։
– Պետությունը չի կարող լինել արվեստը տնտեսվարող սուբյեկտ։ Այն կարող է պատվեր տալ, բայց հետո չպիտի այդ գործը վերցնի ու վաճառի։ Այն պետք է, օրինակ, ազատություն տա թանգարաններին՝ թեթեւացնելով նրանց հարկային բեռը, վճարելով նրանց օգտագործած հոսանքի գումարը։ Եթե քաղաքում պետք է արձան դրվի, դա պարտադիր պիտի անի պետությունը։ Բայց մեզ մոտ ինչպես է՝ պատվերը տրվում է միայն հայ նկարչին ու քանդակագործին։ Շատ ճնշող է, երբ քայլում ես քաղաքում ու տեսնում ես, որ բոլոր քանդակները հայերն են անում։ Մեր՝ այս պետության քաղաքացիների փողերով թող, ասենք, ճապոնացուն կամ ֆրանսիացուն պատվեր տան։ Դա մեր շահերից է բխում։
– Ասում ենք՝ ազգային արժեք։ Դա ո՞րն է։
– Ազգային արժեքը լավ, որակյալ գործն է։ Վատ գործին ասելով «ազգային արժեք», ուղղակի նսեմացնում ենք այդ գաղափարը։ Մեր պատկերասրահում կախված Շագալն ու Կանդինսկին ազգային արժեքներ են։
– Եվ հենց միայն այդ երկու գործերը աշխարհում ցուցադրելով, գումար ենք բերում ՀՀ։
– Դրանք լավ գործեր են, մենք կարող էինք էլի ունենալ նման աշխատանքներ, եթե ճիշտ կազմակերպված պետություն ունենայինք։
– Ինչպե՞ս կարելի է բնորոշել ժամանակակից արվեստը։
– Ժամանակակից է այն արվեստը, որն ամեն ինչի մեջ քաղաքականություն է տեսնում, այսինքն՝ աշխատում է լոկալ ու գլոբալ քաղաքական ենթատեքստերի հետ։ Մենք նույնիսկ կարող ենք չհասկանալ, որ արվեստ է ստեղծում, ասենք, Մարինե Պետրոսյանը, քանի որ նա թերթում է տպագրվում։ Բայց ստացվում է, որ հոդվածը նույնպես կարող է արվեստ դառնալ։ Վերջերս շատ հետաքրքիր բան ասաց Արմեն Շեկոյանը, ով նախընտրում է թերթում տպագրվել, այլ ոչ թե՝ գրքի տեսքով։ Նա ասաց. «Չեմ ուզում, որ գրողը գրողի կողքը դրվի, որ անթոլոգիաներ տպագրվեն, ես ուզում եմ, որ իմ գրածի կողքը սպորտ, գովազդ կամ ուրիշ բաներ լինեն»։ Այսինքն՝ նա ուզում է, որ իր վեպը մտնի հասարակության, քաղաքականության մեջ։ Եվ դա ժամանակակից արվեստի նշան է։ Իսկ քաղաքականությունը միայն կուսակցությունները չեն, դա մեր պատկերացումն է մեր կյանքի մասին։ Այդ դեպքում էսթետիկան, իհարկե, տուժում է, գեղեցիկը մնում է «գլամուրի» տարածքում ու դառնում է «անեսթեզիա»՝ ցավազրկող մի բան, որը մարդկանց շշմեցնում է, ու մարդիկ դադարում են իրականությունը տեսնել։ Ֆաշիզմից ու տոտալիտար կարգերից հետո էսթետիկան միայն զզվանք էր առաջացնում, քանի որ նույնացվում էր ժողովրդին խաբելու իդեոլոգիայի հետ։ Եվ ժամանակակից արվեստ ստեղծող մարդը որոշում է այլեւս չաշխատել տրադիցիոն նյութով ու էսթետիկապես կատարյալ գործ ստեղծելու նպատակ չի հետապնդում։ Երբ ավարտվում են մեծ պատմությունները, գալիս են մեկ մարդու պատմությունները, օրինակ, տատիկի գզրոցից հանվում են հուշերը, որոնք շատ լոկալ են, բայց որոնք մեծ պատմության մեջ ոչ թե դեկորացիաների, այլ՝ իրական մարդկանց մասին են պատմում։ Արվեստի նյութ կարող է դառնալ նաեւ արվեստի առեւտրականացումը։ Դա շատ հետաքրքիր ֆորմաների սկիզբ կարող է դնել։ Երբ Էնդի Ուորհոլը կտավի վրա մանրակրկիտ ճշգրտությամբ պատկերեց սուպերմարկետներում օգտագործվող տուփերից մեկը, նա կարծես մեծ վերջակետ դրեց՝ ապացուցելով, որ արվեստն այնքան նման կարող է լինել իրականությանը, որ մարդիկ չեն էլ կարողանա տարբերել իրական տուփը պատկերվածից։ Եվ դա բոլորովին այլ նյութեր որոնելու սկիզբ դարձավ։
– Ի՞նչը կարելի է համարել հայ ժողովրդի խորհրդանիշը։ Եթե մի պահ անտեսենք հավերժ սիմվոլներից մեկը՝ Արարատը։
– Մենք էլեկտրականության հետ կապված ժողովուրդ ենք։ Լույսը, լուսավորությունը մեզ համար միշտ կարեւոր են եղել։ Հայերը ձգտել են իրենց երեխաներին կրթել (փողով թե առանց փողի, կարեւոր չէ), եւ սիմվոլիկ առումով լույսը մեզ համար շատ կարեւոր է մնում։ Մենք ունենք ատոմակայան (մեր հարեւանները չունեն), այսինքն՝ լույսի աղբյուր ենք ստեղծել մեր հողում։ Իրականում դա շատ կարեւոր է հայաստանցիների ինքնաճանաչման համար։ Երբ անջատում են էլեկտրականությունը, մենք մեզ կորցնում ենք, հետեւաբար՝ եթե ուզում ենք մեզ որպես հայեր ճանաչենք, պիտի մեր ժողովրդի գլխավոր երգի՝ հիմնի հիմքում էլեկտրական գործիքավորում ունեցող երաժշտություն դնենք։
– Իսկապե՞ս։
– Իսկ ինչո՞ւ՝ ոչ, «տեխնո» ոճը շատ հարազատ է մեզ։ Մենք առանձնահատուկ ժողովուրդ ենք, ու մեր հիմնն էլ պիտի առանձնանա 19-րդ դարում գրված մեղեդային հիմներից։
– Էլեկտրականության հանդեպ ունեցած սերը է՞լ ինչում է նկատվում։
– Օրինակ, երբ փլվեց Սովետը, փակվեցին կինոթատրոնները, թանգարանները, քանի որ փող չկար։ Բայց մեկ էլ հանկարծ սկսեցին նոր հեռուստաալիքներ բացվել, եւ դրանց համար փող գտնվեց։ Ալիքները ոչինչ չունեին ցուցադրելու, մարդիկ պարզապես այնտեղ գալիս էին, երգում, ուտում, խմում էին։ Բայց հեռուստատեսությունը էլեկտրական դարաշրջանի նշան էր, որը մեզ համար միակ կարեւոր բանը համարվեց։ Ես խոսում եմ սիմվոլների մասին, իսկ սիմվոլը շատ հաճախ իրականության մեջ տարբեր խորքային ձեւեր է ստանում։ Ինձ հետ շատերը կարող են չհամաձայնել, քանի որ ես ավանգարդիստ եմ ու միշտ գնահատում եմ նոր ֆորմաները։ Եթե շփման, դիալոգի կամ արտահայտման նոր ֆորմաներ չեն ստեղծվում, ապա բովանդակության մասին խոսելն ավելորդ է, քանի որ բովանդակային թեմաներն աշխարհում ընդամենը 20-ն են։ Ավելի շատ լինել չեն կարող, իսկ ֆորմաներն անսպառ են։
– Իսկ ճգնաժամը կարո՞ղ է դրական դեր կատարել։
– Ճգնաժամը սպառնում է բիզնեսին, իսկ մտքի առումով՝ կարող է հակառակ բան տեղի ունենալ։ Ճգնաժամերը միշտ ստիպում են մարդուն ելքեր փնտրել։ Եվ ոչ թե ինդիվիդուալ, «գլուխը պահելու», այլ՝ ավելի հավաքական առումով։ Կայացած իրավիճակների փլուզումը ստիպում է մարդուն մտածել, որ այլեւս մեծ գաղափարներ չեն ծնվելու։ Եվ այդ դեպքում փոքրիկ միջավայրեր են առաջանում, ու ակտուալանում են ավելի լոկալ գաղափարները։ Հիմա այդպես չէ։ Հիմա մեզ համար կարեւոր է պարզել՝ կկարողանա՞նք արդյոք ինքնուրույն լինել, արդյո՞ք ժողովուրդը որոշիչ ֆակտոր է, թե՞ ոչ։ Բազմազան շահերի ու ժողովրդի տարբեր շերտերի խնդիրներն են կարեւորվում։ Այսինքն՝ ստացվում է, որ մենք հանրային տարածությունների պակաս ունենք։ Եվ հիմա պիտի կարողանանք հանրային ոլորտների մասին ունեցած մեր պատկերացումները վերականգնել։ Իհարկե, հիմա որոշակի վախ կա, որ հանրային ակտիվությունը կարող է վնասել մեզ, ու կառչում ենք բռնի ուժին։ «Մենք» բառը պիտի կարողանանք կոնկրետ օգտագործել, չհասկանալ միայն իշխանությունները։ «Մենքը» նաեւ փոքր միջավայրն է, փոքր շարժումը։
– Իսկ քաղաքապետի ընտրությունները կարող են «մենքի» իմաստը փոքր-ինչ լայնացնել։
– Ընդդիմության գործելաոճի մեջ շատ կարեւոր բան կա. այն ամեն ինչը քաղաքականացնում է։ Եվ դա լավ է, որովհետեւ, եթե քաղաքականացնում ես, ուրեմն ազատվում ես առեւտրից։ Վերջին խորհրդարանական ընտրություններն, օրինակ, լրիվ առեւտրականացված, «գլամուրային» ընտրություններ էին՝ մեծ-մեծ փայլուն նկարներով, փոփ-աստղերին հատուկ տեսահոլովակներով, փոփ-երգիչների քարոզարշավով։ Այդ ամենը կարծես կոմերցիոն էստրադային «PR» էր։ Եվ հանկարծ պարզվեց, որ քաղաքականություն կա, որին նույնիսկ հեռուստատեսությունը պետք չէ։ Իսկ քաղաքականությունը, ինչպես նաեւ՝ արվեստը, այսուամենայնիվ, պիտի առեւտրականացումից հեռու լինեն։ Քաղաքական գործիչը պիտի այսօրվա վիճակից դժգոհ լինի ու փորձի վաղվա օրն ավելի լավը դարձնել։ Նույնն էլ արվեստում է։ Եթե արվեստագետն ասում է, որ այսօր ամեն ինչ լավ է, նա արվեստ ստեղծելու ունակ չէ։ Արվեստի մարդը, մտավորականը պիտի թերություններ տեսնի ու խոսի ապագայի մասին։ Նույնն էլ պիտի անի քաղաքական գործիչը։