Երկիրը պետք է սկսի ապրել սեփական միջոցներով

«Հետքի» կլոր սեղանի շուրջ Հայաստանում միջազգային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի արտահայտման ձեւերի, սպասվող հետեւանքների եւ դրանց հաղթահարման ուղիների մասին բանավիճում են ֆինանսների նախկին նախարար Արմեն Եղիազարյանը, ԱԺ պատգամավոր, ՀՀԿ խմբակցության անդամ Արտակ Դավթյանը, կառավարման գծով փորձագետ Հարություն Մեսրոբյանը եւ «Հետքի» գլխավոր խմբագիր Էդիկ Բաղդասարյանը:

Է. Բաղդասարյան – Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը Հայաստանի համար ի՞նչ խնդիրներ է ստեղծել:

Ա. Եղիազարյան – Հիմնական խնդիրն այն է, որ արդեն հնարավոր չէ անցնել այն ճանապարհով, որով մենք մինչեւ հիմա` մոտ 10 տարի, շատ հաջող ձեւով ընթացել ենք: Ինչպես ասում են` ամբողջ աշխարհում տեղում էր ոսկե անձրեւ, ինչից օգտվում էինք նաեւ մենք: Դրա հաշվին 2001 թ. սկսած` գրանցում էինք երկնիշ տնտեսական աճ, կար էժան ու մեծ քանակությամբ փող, եւ հաջողությամբ ծածկվում էին արտաքին առեւտրի ընթացիկ հաշվի մեծ դեֆիցիտները: Հիմա, իմ կարծիքով, ամենալուրջ խնդիրն այն է, որ տնտեսությունը դարձել է սպառող: Անցյալ տարի առեւտրային դեֆիցիտը եղել է 3,5 մլրդ դոլար, իսկ այսօր նման գումարը ծածկելու հնարավորություն չկա: Ուրեմն, պետք է աճի արտահանումը, որը երեք տարի չի ավելացել, իսկ ներմուծումը` պակասի: Հիմնական մարտահրավերը սա է, այլապես սպասվում է կենսամակարդակի կտրուկ անկում: Անհրաժեշտ է, որպեսզի երկիրը հարմարվի նոր պայմաններին, սկսի ապրել սեփական միջոցներով, որովհետեւ այդ հոսքերը, որոնք մեզ ապահովում էին` չաշխատած փողերը, կրճատվելու են:

Է. Բաղդասարյան – Այս գնահատականի հետ համաձա՞յն եք:

Ա. Դավթյան – Ոչ միայն համաձայն եմ, այլեւ պատրաստ եմ ստորագրել դրա տակ: Իսկապես, հիմնական սպառնալիքն այն է, թե ինչպես ենք ծածկելու արտաքին առեւտրի բացասական հաշվեկշիռը, որը 2008թ. կազմել է ավելի քան 3,3 մլրդ դոլար (4,4 մլրդ դոլար կազմել է ներմուծումը, 1,069 մլրդ` արտահանումը): Սակայն կան գործոններ, որոնց նպաստմամբ, այսպես թե այնպես, առեւտրի բացասական հաշվեկշիռն անպայման նվազելու է: Խոսքը վերաբերում է այն հիմնական ապրանքատեսակներին, որոնց գները համաշխարհային շուկայում իջնում են, ասենք` վառելիք, մեքենաներ, հացահատիկ… Մենք 400.000 տոննայից ավելի հացահատիկ ենք ներմուծում, եւ եթե անցյալ տարի կոնկրետ ցորենի գինը 1000 դոլարից ավելի էր, այս տարի այն 500 դոլարից մի փոքր է ավելի: Կան նմանատիպ այլ գործոններ եւս, որոնք միանշանակ ազդելու են բացասական հաշվեկշռի նվազեցման վրա: Նախորդ տարիներին առեւտրի բացասական հաշվեկշիռը ծածկվում էր տրանսֆերտների ծավալով: Հիմա պետք է կարողանանք հասկանալ, թե կոնկրետ ինչքանո՞վ կպակասեն այդ տրանսֆերտները, դրանք ո՞ր երկրից, ի՞նչ ծավալով են եկել եւ, վերլուծելով այդ երկրներում ստեղծված իրավիճակը, գնահատենք ակնկալիքները եւ փորձենք պատկերացնել, թե արտահանման-ներմուծման հաշվեկշիռը 2009թ. ինչ պատկեր կունենա:

Է. Բաղդասարյան – Պարոն Մեսրոբյան, ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի ֆինանսական համակարգն այս պահին:

Հ. Մեսրոբյան – Ինչ-որ իմաստով պատմականորեն այնպես ստացվեց, որ այսօր մեր ֆինանսական համակարգը Կենտրոնական բանկի (ԿԲ) կողմից բավականին կոշտ հսկողության տակ ընկավ. 2001-2002 թթ. մոտ 10 բանկ գնացին դեպի սնանկացում, եւ այդ փուլում տեղի ունեցավ ֆինանսական շուկայի զտում: Եթե նայենք թվային տվյալներին, ճգնաժամի նախօրեին Հայաստանի բանկային համակարգը համեմատաբար քիչ էր կախված դրսի փոխառություններից, ինչը պատճառներից մեկն է, թե ինչու ֆինանսական ճգնաժամը նույն ուժգնությամբ չկարողացավ մեզ հարվածել: Երկրորդ պատճառն այն է, որ, բարեբախտաբար, մեզ չհաջողվեց ստեղծել ֆոնդային շուկա: 1999թ. Միացյալ Նահանգների ֆեդերալ ռեզերվի նախկին նախագահ Ալան Գրինսփենը (Alan Greenspan) կարողացավ համոզել ԱՄՆ-ի իշխանություններին եւ անցկացրեց օրենք, որով թույլ տրվեց ամերիկյան բանկային համակարգին մտնել ֆոնդային շուկա: Բայց հոկտեմբեր ամսին նա Կոնգրեսում մեղանչեց, որ ճգնաճամի մեղավորներից մեկն ինքն է: Փակումը տեղի էր ունեցել Մեծ դեպրեսիայի ժամանակ, երբ բանկերին արգելվել էր շատ ակտիվ լինել արժեթղթերի շուկայում: Ընդ որում` հենց Մեծ դեպրեսիայից հետո Ամերիկայում բանկային վերահսկողությունը ձեւավորվեց որպես ինստիտուտ: Երբ 1999թ. այդ արգելքը հանվեց, բնական է, որ բանկերը մտան ռիսկային շուկա: Մեզ մոտ կարծեմ 1,5 տարի առաջ սկսվեց փոխվել օրենսդրությունը, եւ բանկերին «չհաջողվեց» բավականին մեծ պորտֆելներ ձեռք բերել արժեթղթերի շուկայում: Երրորդ պատճառն այն է, որ մեր ֆինանսական շուկան համեմատաբար քիչ էր ագրեգացված ռեալ տնտեսության հետ: Վարկային պորտֆելի վրա բավականին խիստ հսկողություն կար, ԿԲ նորմատիվներն այնպիսին էին, որ այն դրամական հոսքերը, որոնք կապում էին իրական տնտեսության հետ, նույնպես այլ երկրների համեմատությամբ բարձր չէին: Այս երեք գործոնները զգալիորեն թեթեւացրին բանկերին սպասվող հարվածը, եւ կայունությունը պահպանվեց: Ընդհանրապես, եթե մենք վերլուծենք այսօրվա վիճակը, ես կարծում եմ, որ մեր բանկային համակարգը դեռ ունի կոշտության սահմանագծեր եւ շարունակում է մնալ պաշտպանված: Օրինակ` 2008թ. արդյունքներով` միայն 3 բանկ է ունեցել ոչ շահութաբեր աշխատանք: Ընդ որում` նրանց ընդհանուր կորուստները կազմել են մոտ 1,8 մլրդ դրամ, որից 1 միլիարդը բաժին է ընկել «BTA Ինվեստ» բանկին: Այսինքն` երկու բանկերի կորուստն այդ համակարգի համար համեմատաբար մեծ գումար չէր կազմում: Մեր բանկային համակարգի վրա ճգնաժամի մեղմ ազդեցությունը պայմանավորված է նաեւ նրանով, որ 2 տարի առաջ ԿԲ-ն կտրուկ խստացրեց կապիտալի նկատմամբ պահանջները` սկզբում 5, հետո` 10 մլրդ դրամ, այսինքն` այնպես ստացվեց, որ պաշտպանվածությունը կամ «անվտանգության բարձիկը» բանկերի մոտ մեծացավ: Ժամանակագրային իմաստով ճգնաժամից մեկ տարի առաջ ԿԲ-ի պահանջով բանկերից կապիտալ ներհոսքը մեծացավ, այսինքն` բանկերը, մեծ հաշվով, ճգնաժամը դիմավորեցին բավական լավ իրացվելի ակտիվներով: Բայց դա չի նշանակում, որ այս իրավիճակը հավերժ կշարունակվի:

Ա. Եղիազարյան – Պարոն Մեսրոբյանի հետ համաձայն եմ, բայց ուզում եմ մի բան ավելացնել: Քանի որ համակարգը զարգացած չէ, լիկվիդայնությունը բարձր է, իսկ արդյունավետությունը` ցածր: Կապիտալ-ակտիվ հարաբերությունը մոտ 22-23 տոկոս է, իսկ նորմատիվը 12 տոկոս է, այսինքն` մոտ երկու անգամ պակաս արդյունավետ են աշխատում: Ըստ էության, ոչ արդյունավետ աշխատանքի հետեւանքով է, որ լիկվիդայնության պրոբլեմ չկա, որովհետեւ ներդրումները զգույշ էին արվում, չնայած` վերջին մի քանի տարում էականորեն աճել են. երեք տարում ներքին վարկավորում-ՀՆԱ հարաբերակցությունը 7-ից հասել է 13 տոկոսի: Բայց դա դեռ շատ քիչ է եւ աշխարհում ամենացածր թվերից մեկն է: ՌԴ-ում, բացի նավթի գների անկումից, խնդիրն այն էր, որ գոյացել էր հսկայական կորպորատիվ պարտք. դրսից վարկեր էին վերցրել, գրավի արժեքը պակասեց, պահանջեցին գրավը լրացնել, գումարը չհերիքեց, եւ ճգնաժամը ՌԴ-ում արագընթաց սկսեց գործել: Բայց այստեղ այդպիսի խնդիր չկա, որովհետեւ երկրի ընդհանուր պարտքը մոտ 3 մլրդ դոլար է, որից 1,3-ը պետության պարտքն է, մոտ 800 միլիոնը` բանկային համակարգինը (որից մոտ 300 միլիոն դոլարն է տրված որպես կարճաժամկետ պարտք), եւ բիզնեսի պարտքը կազմում է մոտ 600 մլն, որից կարճաժամկետը դարձյալ փոքր է: Ուղղակիորեն բիզնեսին ֆինանսական վտանգ չի սպառնում, որովհետեւ լուրջ բիզնես չունենք, դրա համար էլ պարտք չեն վերցրել: Այս առումով այնպիսի խնդիր, որ պետությունը մնացած երկրների պես բիզնեսին օգնի, որպեսզի այն չսնանկանա եւ դոմինոյի էֆեկտ չստեղծվի, Հայաստանում չկա: Բայց ես տեսնում եմ զարգացման խնդիր, որովհետեւ մեզ մոտ, փաստորեն, փակուղի է ստեղծվել: Մեկ-մեկ շատ փողն ավելի վատ է, քան քիչը: Մատնանշեմ կոնկրետ թվեր. մեր ՀՆԱ-ն, դոլարային արտահայտությամբ, 2001-2008 թթ. աճել է 6 անգամ: Իսկ դրամով աճը կազմել է 3 անգամից պակաս: Սա արտացոլում է փոխարժեքի տատանումները, ինչը, ըստ էության, քանդում է մեր չկայացած էկոնոմիկան: Այսօր Հայաստանում դրամավարկային քաղաքականությունը ֆունդամենտալ խնդիր է, որովհետեւ այլեւս չի ստացվի պահել դրամի կուրսը:

Է. Բաղդասարյան – Վերջերս միջազգային կառույցներից մեկի պաշտոնյայի հետ էի զրուցում, եւ նա ասաց, որ եթե դրամավարկային քաղաքականությունը փոփոխության չենթարկվի, վատ հետեւանքներ են լինելու: Նա այսպիսի համեմատություն արեց. եթե հիմա մեր անկումը նման կլինի երկրորդ հարկից ընկնելուն, ապա 2 ամիս հետո այն կնմանվի 9-րդ հարկից ընկնելուն: Նա ասում է, որ պետք է բաց թողնել դոլարի կուրսը: Կիսո՞ւմ եք այս տեսակետը:

Ա. Դավթյան – Ոչ, որովհետեւ նախ պետք է հասկանանք, թե ի՞նչ է նշանակում դրամավարկային քաղաքականության մեջ կատարել փոփոխություններ:

Ա. Եղիազարյան – Պետք է թողնել, որպեսզի դոլարի կուրսը լողա:

Ա. Դավթյան – Իսկ 1976թ. Յամայկայում որոշակի փոփոխությունների ենթարկված Բրետենվուդյան համակարգը 100 տոկոսով արդյո՞ւնքն է այդ կուրսերի` լողացող եւ օբյեկտիվ, որ սահմանվում են համաշխարհային տնտեսությունում ընթացող գործընթացների արդյունքում: Իմ համոզմամբ, եթե սուբյեկտիվիզմի գործոնը, որ 1976թ. հետո է՛լ ավելի բարձրացավ կոնկրետ այդ ֆինանսական համակարգում, ունի բավականին մեծ նշանակություն, ապա նույն այդ կուրսերի սահմանումը` եվրո, դոլար, ֆունտ ստեռլինգ, նույնպես կրում է սուբյեկտիվիզմի որոշակի արդյունք: Խոսքը վերաբերում է հասարակ վիճակագրական հաշվետվություններին: Տեսեք` ԱՄՆ-ը հրապարակում է նավթի պաշարների մասին վիճակագրական հաշվետվություններ, փոխարժեքը տատանվում է: Ֆոնդային բորսաներում վարկանիշային տարբեր կազմակերպությունների (որոնց նույն խոշոր ընկերություններն են պատվիրում, որպեսզի իրենց ակտիվները կամ ամբողջ հաշվետվություններն աուդիտի ենթարկեն ու հրապարակեն) վարկանիշները հրապարակվում են եւ կրկին ազդում ֆոնդային բորսաների ինդեքսների վրա: Այս ամենը, ի վերջո, բերում է այն եզրահանգման, որ համաշխարհային տնտեսական համակարգը լուրջ հիվանդ է: Կոնկրետ մեր երկրի հետ կապված` ես ուզում եմ հասկանալ` այսօրվա ճգնաժամի պայմաններում ի՞նչ խնդիր ենք լուծելու, եթե թողնենք, որ դոլարի կուրսն ազատ լողա եւ բարձրանա, ասենք, 1 դոլարի համար մինչեւ 400 կամ 500 դրամ:

Ա. Եղիազարյան – Ես առանձնացնում եմ երկու մեծ խնդիր: Առաջին` այս պետությունն ունի որոշակի «յուղի շերտ»` փողի պահուստներ, որը 2006-ին կազմում էր 1,6 մլրդ դոլար: Մեկ տարվա ընթացքում 200 միլիոնով պահուստները պակասել են: Ակնհայտ է, որ դա կատարվել է դրամի կուրսը պահելու համար, որովհետեւ ուրիշ վճարումներ չեն եղել: Վերջին շաբաթվա տեղեկատվությամբ` մոտ 30 մլն դոլար նորից ծախսվել է կուրսը պահելու համար: Եթե մենք 1,4 միլիարդը բաժանենք 30-ի, կստացվի, որ ունենք մոտ 50 օր` նույն ինտենսիվությամբ դրամի կուրսը պահելու համար: Դրանից հետո պահուստները վերջանում են եւ, փաստորեն, երկիրը փող չի ունենում: Ճիշտ է, մեր պարտքերն այնպիսին չեն, որ բանկրոտ լինենք, բայց կստեղծվի լրջագույն ֆինանսական իրավիճակ: Սա տեխնիկական հարցն է, այսինքն` ինչ-որ պահի ԿԲ-ն այլեւս չի կարող նույն քաղաքականությունը վարել: Իհարկե, թող Ռուսաստանի նման միջանցքով չանեն, երբ կամաց-կամաց դեւալվացիայով 1 մլրդ դոլար գումար են ծախսել, բայց այն իր նպատակին չի ծառայել: Նրանք ռուբլով դոլար են գնում` սպասելով, որ գործընթացը կշարունակվի, եւ տարբեր գնահատականներով` սպեկուլյացիայով տարեկան 500-ից 1000 տոկոս եկամուտ է լինելու: Ո՞վ այդ գումարները կներդնի բիզնեսի մեջ: Ուրեմն, կուրսը պետք է բաց թողնվի միանգամից: Ակնհայտ է, որ դա կունենա լրջագույն ֆինանսական հետեւանքներ, եւ առաջին հերթին տեղի կունենա կենսամակարդակի կտրուկ անկում: Ներմուծումը կթանկանա, եւ երկրի մրցունակությունը որոշակի կավելանա, որովհետեւ տեղական աշխատավարձերը չեն աճելու: Այսինքն` կընթանանք ներմուծման փոխարինման ճանապարհով: Դա այսօր ֆունդամենտալ խնդիր է, որովհետեւ 3 տարի նույնիսկ դոլարային արտահայտությամբ մենք չենք կարողանում արտահանումն ավելացնել: Մենք ապրում ենք մեր միջոցներից ավելի: Եթե դա ֆինանսավորվում է, ոչ մի խնդիր չեմ տեսնում. շատ երկրներ կան, որ այդպես են անում: Բայց եթե ֆինանսավորման խնդիր է լինում, միանգամից հայտնվում է ադապտացիայի խնդիր: Այսինքն` դա կոնցեպտուալ խնդիր չէ, այլ այսօր, վաղը լուծելու հարց: Կոնցեպտուալ առումով` այսօրվա վարվող քաղաքականության պատճառով մեր այն առավելությունը, որի հաշվին ստեղծեցինք մի քանի հատ կլաստեր, որ աշխատանք էր տալիս մարդկանց, այսօր չկա: Եթե թվերի լեզվով խոսենք, 2001 թ. միջին աշխատավարձը 18 հազար դրամ էր, որը կազմում էր մոտ 30 դոլարից ավելի, հիմա միջին աշխատավարձը 93 հազար դրամ է` 300 դոլար: Այս աշխատավարձով ու այն արտադրողականությամբ, որ ունենք, արդեն մրցունակ չենք: Եվ բիզնեսն այստեղից դուրս է գալիս, որովհետեւ ծախսերը բարձր են: Երեւանում կյանքի արժեքը համեմատելի է եվրոպական մայրաքաղաքներում կյանքի արժեքի հետ: Ես տարբեր երկրներում աշխատում եմ եւ կարող եմ ասել, օրինակ` Տաշքենդում կյանքը երկու անգամ այստեղից էժան է: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ այս երկիրը պետք է նորից մրցունակ դառնա: Իհարկե, ճիշտ է վարչապետը, երբ ասում է` եկեք ներդրումներ անենք եւ արտադրողականությունը բարձրացնենք: Բայց դա երկարաժամկետ խնդիր է: 2001-2003 թթ. մեզ մոտ արտահանումը տարեկան 30 տոկոսով աճում էր, իսկ 2005 թ. սկսած մեզ մոտ այն զրո է:

Հ. Մեսրոբյան – Փոխարժեքը, որ մեզ մոտ անկում ապրեց, միանշանակ խփեց արտադրողին եւ խեղդեց արտահանումը: Այդ իմաստով դա բացասական քայլ էր: Բայց ընդհանրապես կառավարման մեջ այսպիսի օրենք կա` եթե ինչ-որ մի գործողություն քեզ վնաս է բերում, դա չի նշանակում, որ հակառակ գործողությունը օգուտ կբերի: Ես այնքան էլ համաձայն չեմ փոխարժեքը բաց թողնելու գաղափարին, քանի որ պետք է հաշվարկել հետեւանքները: Այնուամենայնիվ, դա ուզում եմ կապել Բրետենվուդյան համաձայնագրի հետ:

Պատերազմից հետո այդ համաձայնագրի շրջանակներում «փող» կոչեցյալը կտրվեց իրականությունից: Մինչ այդ փողը կապված էր թե` ունեցվածքի, թե` թանկարժեք մետաղների հետ, եւ կոպիտ ասած` դրանով էր պայմանավորվում փողի քանակը տնտեսության, մոլորակի մեջ, իսկ հիմա դա պայմանավորված է, այսպես կոչված, լողացող փոխարժեքով: Երբ փողն ազատեցին, սկսվեց նաեւ ֆինանսական կառույցների ներհոսքը ֆոնդային շուկա, որտեղ ստեղծվեցին, այսպես կոչված, ֆինանսական փոշեկուլներ: Ապրանքն ունի իր ինքնարժեքը, բայց առաջանում են մի քանի միջնորդներ, եւ այդ ապրանքը սպառողին հասնում էր մի քանի անգամ թանկ: Ասենք` ինչ-որ մի պետությունում ՀՆԱ-ն աճում է 10 տոկոսով, ինչը նշանակում է, որ առնվազն 10 տոկոսով պետք է աճի փողի քանակը, որպեսզի ապահովվի նաեւ զարգացում: Բնական է, որ առանց տնտեսական հիմքի առաջացող փողի տարբերությունը պետք է ծածկվի ֆիզիկական փողով: Եթե տնտեսությունն աճում է 10 տոկոսով, բայց կան ոլորտներ, այսպես կոչված` փուչիկներ, որտեղ փողը պահանջվում է մուլտիպլիկատիվ եղանակով, ստացվում է, որ ինքը տնտեսության այդ ոլորտներից այդ փողը քաշում է իր մոտ: Առաջանում է փուչիկ: Մեզ մոտ նման ձեւով առաջացան ադամանդե, հիպոթեքային փուչիկներ եւ այլն: Այնտեղ, որտեղ շահութաբեր է, փողը մտնում է տվյալ ուղղություն` թողնելով անփող մնացած ոլորտները: Սա` մեկ ֆինանսական փոշեկուլ: Երկրորդը պարոն Դավթյանի նշած ֆոնդային շուկայի ածանցյալ գործիքներն են, որոնց գումարային կարգն առնվազն 10 անգամ մեծ է բուն ֆոնդային հիմնական գործիքներից եւ աշխարհում անցնում է 10 տրիլիոնից ավելի: Այստեղ էլ մյուս փուչիկն է. նորից կնքվում են պայմանագրեր, որտեղ վաճառվում է ոչ թե ապրանքը, այլ այն ձեռք բերելու իրավունքը: Այսինքն` ապրանքը չկա, բայց իրավունքը սկսում է իր վրա փող քաշել, օրինակ` կնքում են հաջորդ տարվա Բրազիլիայի սուրճի գնի պայմանագիրը: Փողը դեռ չկա, սուրճը չկա, պայմանագիրն առաջանում է որպես արժեթուղթ, մտնում է երկրորդային շուկա եւ սկսում իր վրա քաշել փողի հոսքերը: Երեք-չորս քայլից հետո այդ փողերը մտնում են օֆշորային գոտի, եւ միանգամից փողը դառնում է թանկարժեք, իսկ մնացած տնտեսական իրական ոլորտները սկսում են փողազրկվել: Երբ փողը չի դառնում տվյալ ծառայության, ապրանքի հոմանիշ, տարբեր պետությունների փողերն էլ դադարում են դառնալ այդ հոմանիշը, իրենց փոխարժեքները դառնում են բլեֆ, բացառապես սպեկուլյացիայի արդյունք: Նշեմ շատ թարմ օրինակ. դոլարի կուրսը սկսեց ընկնել, որովհետեւ ներդրողները չէին հավատում, որ Բուշի ծրագիրը կընդունվեր: Երեք օր անց ծրագիրն ընդունվում է, բայց փոխարժեքն իջնում է, եւ բացատրում են թե ներդրողները չհավատացին, որ այդ ծրագիրը կաշխատի: Այսինքն` ծրագիրն ընդունեն, թե ոչ, տեղի է ունենում թռիչքաձեւ սպեկուլյատիվ խաղ: Ասածս այն է, որ լողացող փոխարժեքն այս պայմաններում տնտեսական կատեգորիա չէ, երբ փողերն անջատված են իրական տնտեսական իրավիճակից: Փոխարժեքի միակ ազդեցությունը ուղղակի սեփական արտադրողին պահելն է եւ արտահանում-ներմուծում առեւտրային հաշվեկշիռը կարգավորելը: Դրամավարկային քաղաքականությունը, եթե ճռճռան բառերը մի կողմ թողնենք, իրականության մեջ մեկ գործիք ունի. փողի քանակի կառավարում, որը տնտեսական ոչ մի հիմք չունի: Հետեւաբար, եթե մենք հիմա փորձենք ճգնաժամից դուրս գալ նույն տրամաբանությամբ, որն առաջացրել է ճգնաժամը, այսինքն` փորձել դա իրականացնել փողի քանակով` փոխարժեքի միջոցով լուծել խնդիրները, նշանակում է, որ հիվանդին բուժես այն մեթոդով, որը բերել է այդ հիվանդությանը: Եթե հետեւենք տարբեր երկրների Կենտրոնական բանկերին, կտեսնենք, որ ներարկումներ արվել են չնչին տոկոսներով: Իհարկե, կարող են 10 տրիլիոն էլ ներարկել, բայց դա որակական փոփոխության չի բերի: Խնդիրը պետք է լուծվի սկզբունքորեն:

Է. Բաղդասարյան – Պարոն Եղիազարյանը նշեց, որ պահուստները նվազում են, դրանում վտանգ չե՞ք տեսնում:

Հ. Մեսրոբյան – Դեռ ոչ:

Ա. Դավթյան – Դրամի կուրսը պահելն ինքնանպատակ քայլ չէ: Նշանակում է, որ բանկերի կողմից կան համապատասխան հայտեր: Այդ հայտերը տրվում են, որովհետեւ բանկերը, որպես կանոն, ճնշող մեծամասնությամբ գործարքներ ունեն դրսի հետ կապված, այսինքն` զուտ այդ արտարժույթով պետք է որոշակի ապրանքներ ներմուծեն: Բնական է, որ եթե բանկերի մոտ համապատասխան միջոցներ չեն լինում, դիմում են Կենտրոնական բանկին: ԿԲ-ն տարեսկզբին ուներ 1,4 մլրդ դոլարի պահուստներ եւ անկախ նրանից` դրամով դոլարի կուրսը կլինի 300, թե 500, դրանից պահուստների թիվը չի փոխվի, դա արտարժույթ է: Ասենք` ՀՀ-ում 1 միլիոն մարդ աշխատավարձը ստանում է դրամով: Հիմա փոխարժեքը բաց թողնելով` նրանց սոցիալական վիճակը վատացնելու հաշվին կարող ենք տնտեսել որոշակի պահուստներ: Այսինքն` այն մարդիկ, ովքեր աշխատավարձը ստանում են դրամով, եւ այն շատ ավելի գնողունակ է 305-ի պարագայում, երբ դոլարը կդառնա 400 կամ 500, բնական է, որ այդ մարդիկ կստանան ավելի քիչ գնողունակ աշխատավարձ եւ, բնական է, որ սպառման ծավալներն էլ կփոքրանան, ինչը կբերի նաեւ ներմուծման նվազեցման: Եվ դա միանշանակ կատարվելու է ամենախոցելի խավի հաշվին: Կարծում եմ` ինչքան էլ քննարկենք, գալու ենք առեւտրային հաշվեկշռին, քանի որ, միեւնույն է, դա է որոշելու բոլոր գործողությունները: Հիմա 500 մլն դոլար ՌԴ-ից վարկ ենք ներգրավել, 525 միլիոն մեկ ուրիշ տեղից ենք վերցնելու: Ունենք երկաթուղու հետ կապված ծրագրեր, եւ այս տարի այդ ոլորտում նախատեսվում է բավականաչափ լուրջ գումարների ներդրում: Մոտ 200 մլն դոլար երկաթուղին ներդրել է միայն անցյալ տարի, իսկ առաջիկա 4 տարիների ընթացքում պետք է ներդրվի 370 մլն դոլար: Այսինքն` տարեկան մոտ 100 մլն դոլար պետք է մտնի Հայաստան, որը, ինչ էլ ասենք, լուրջ գումար է:

Հ. Մեսրոբյան – Ճիշտ է, եթե փոխարժեքը թռիչքաձեւ բարձրանա, առաջին հարվածը կստանա սոցիալապես անապահով խավը: Մյուս կողմից` փոխարժեքի բարձրացումը պետք է, որպեսզի աշխուժանա ներքին արտադրությունը: Այս տեսանկյունից, այնուամենայնիվ, ինձ դուր է գալիս Ռուսաստանի որոշումը:

Ա. Եղիազարյան – Բայց ՌԴ-ի որոշումից սխալ որոշում ուղղակի անհնար է պատկերացնել. 200 մլրդ գումար անհետացել է:

Հ. Մեսրոբյան – Մի կողմ թողնենք փողի անհետանալը, որն իր մեջ տնտեսական արժեք չունի, եւ դրան սարսափով չնայենք: Դրա համար էլ պահուստ է հավաքվում, որպեսզի օգտագործվի նման դեպքերում: Պետք է, այնուամենայնիվ, մշակել սցենար, որով մի կողմից զարկ կտրվի ներքին արտադրությանը, մյուս կողմից` կմեղմացվի սոցիալապես անապահով խավերին հասցվելիք հարվածը: Այս սցենարն ամենից օպտիմալն է, որովհետեւ վաղ թե ուշ` փոխարժեքը 300-ից շարժվելու է դեպի վեր: Ուղղակի այդ շարժումը պետք է դարձնել կառավարելի:

Ա. Եղիազարյան – Եկեք երկարաժամկետ խնդիրներն անջատենք կարճաժամկետներից. Հայաստանն այսօր ունի խնդիրներ, որոնք պետք է լուծվեն շատ կարճ ժամանակում: Մենք այնպիսի վիճակում ենք, որ չենք կարող ծախսել այնքան գումար, ինչքան նախորդ տարի, որովհետեւ պարզապես այդքան փող չունենք: Այսինքն` եթե փոփոխություններ չենք իրականացնում, բայց ուզում ենք գոնե ունենալ անցյալ տարվա մակարդակը` տնտեսական աճի զրո ցուցանիշով, մեզ փող է պետք: Եթե այն գտնենք, մեկ տարի էլ կդիմանանք: Ասում են, որ աշխարհն այսօր փոխվել է, որովհետեւ այն մարդիկ, ովքեր պարտք են, իրենք են թելադրում, այնինչ պետք է թելադրի նա, ով փող ունի, այսինքն` չինացիները: Անշուշտ, այս ամենը հետաքրքիր թեմա է, բայց մենք կանգնած ենք կոնկրետ խնդրի առջեւ: Մինչեւ համաշխարհային ֆինանսական ճարտարապետությունը փոխվի, կարող է 10 տարի անցնել: Հիմա դոլարը թուլության ոչ մի նշան ցույց չի տալիս, չնայած չի բացառվում, որ կես տարի հետո կսկսի իջնել, որովհետեւ բոլոր խողովակներով նրանք փող են լցնում տնտեսության մեջ, քանի որ ուրիշ ճանապարհ չունեն:

Է. Բաղդասարյան – Իսկ ի՞նչ կառաջարկեիք կառավարությանը, ինչպիսի՞ ծրագրեր են անհրաժեշտ իրագործել:

Ա. Եղիազարյան – Նախ` եկեք տեսնենք, թե ինչ է անում Եվրոպան, ԱՄՆ-ը, ինչ են փորձում անել ռուսները: Մենք չունենք բիզնեսը փրկելու սուր, անմիջական վտանգ: Այսօր իմաստ չունի նրանց պես օպերատիվ կերպով փող լցնել համակարգերի, բիզնեսի մեջ, քանի որ Հայաստանում լուրջ բիզնես չկա:

Է. Բաղդասարյան – Բայց մեր կառավարությունը առանձին ոլորտների ձեռնարկությունների տրամադրում է ֆինանսներ, օրինակ` հանքարդյունաբերությանը:

Ա. Եղիազարյան – Հանքարդյունաբերության ոլորտում պետք է օգնել մարդկանց, որովհետեւ այդ ոլորտն ունի հստակ շահութաբերության սահման, որն ուղղակիորեն կապված է միջազգային գների հետ: Հիմա պղնձի գներն իջել են, եւ նրանց արտադրանքը, նման տրանսպորտային ծախսերով, դարձել է ոչ շահութաբեր: Հետեւաբար, իրենք գործունեությունը սառեցնում են մինչեւ լավ ժամանակները:

Է. Բաղդասարյան – Իսկ կառավարությունն այստեղ ոչինչ չունի՞ անելու:

Ա. Եղիազարյան – Կառավարությունը չի կարող ազդել պղնձի կամ մոլիբդենի գների վրա եւ, ըստ էության, պետք է լուծի սոցիալական խնդիրներ: Անիմաստ է արտադրանք տալու համար համակարգային օգնություն ցուցաբերել այդ բիզնեսին: Ի՞նչ է, պետք է սուբսիդավորվի պղինձ-մոլիբդենի գի՞նը: Կարծում եմ` ոչ: Այստեղ չկան այնպիսի խնդիրներ, որպիսիք ունեն ռուսները նավթի կամ ամերիկացիները «Ջեներալ մոթորսի» հետ:

Է. Բաղդասարյան – Իսկ ի՞նչ նշանակություն կարող է ունենալ այն հանգամանքը, որ կառավարությունը գումարներ հատկացրեց որոշ փոքր ձեռնարկությունների` գորգագործություն, թեյի արտադրություն եւ այլն:

Ա. Եղիազարյան – Դա ոչինչ է, համակարգային մոտեցում չէ: Ենթադրենք` մեկ միլիոն դոլար հատկացրին, եւ նրանք մեկ ամիս էլ ապրեցին: Հետո ի՞նչ են անելու: Իմ կարծիքով` ձեռնարկություններին աշխատելու համար փող տալը սխալ է: Այն պետք է հատկացվի մարդկանց: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ մեզ մոտ պետք է կրճատվեն նաեւ բյուջետային եկամուտները: Այդ առումով հենց նույն ներմուծման կրճատումը կանգնեցնելու է խնդրի առաջ, որովհետեւ հիմնական հարկերը` ավելացված արժեքի հարկի (ԱԱՀ) կեսից ավելին, գոյանում է ներմուծումից:

Է. Բաղդասարյան – Ստացվում է, որ կառավարությունը անելու բան չունի՞:

Ա. Եղիազարյան – Իմ կարծիքով` կառավարության միակ ռեսուրսը սոցիալականն է` փողերի ուղղումը մարդկանց օգնելու նպատակով: Թոշակները բարձրացրին, բայց հիմա նորից խնդիր է առաջանում: Իմ հաշվարկով` եթե մեզ մոտ ներմուծումը կրճատվի, բյուջեում կունենանք մոտ 10-15 տոկոս եկամտային կորուստ:

Է. Բաղդասարյան – Լավ, կոնկրետ ի՞նչ կառաջարկեիք կառավարությանը:

Ա. Եղիազարյան – Այսօրվանից բաց թողնել դոլարի կուրսը:

Է. Բաղդասարյան – Բայց նշվեց, որ դրանով մարդկանց կյանքը կվատանա:

Ա. Եղիազարյան – Իհարկե, կվատանա, բայց ուրիշ տարբերակ չունենք: Կառավարությունը պետք է իրականացնի բարեփոխումներ, բարելավի բիզնես միջավայրը, այս երկիրն ապրելու համար դարձնի ավելի հարմար:

Հ. Մեսրոբյան – Ցանկացած հակաճգնաժամային առաջին քայլը ծախսերի եւ նոմենկլատուրայի կրճատումն է: Այսօրվա դրությամբ մեր պետությունը գերադմինիստրացված է: Ճգնաժամի ժամանակ միշտ եկամուտներն իջնում են: Առաջինը պետք է ոչ թե փնտրել եկամուտների ուղղությունները, այլ միանշանակ սկսել ծախսերը կրճատել, եւ անհրաժեշտ է սկսել հենց պետական համակարգից: Ընդ որում` այս ոլորտ մտնող փողերը ոչ միայն բյուջետային են, այլեւ արտաբյուջետային: Ամբողջ պետական համակարգի վրա ծախսվող գումարը բավականին մեծ թիվ է կազմում: Բերեմ տարրական օրինակ. վերջին տարիներին ստեղծվեցին տարբեր տեսակի դատարաններ: Դա նշանակում է` լրացուցիչ շենքեր, վերանորոգման ծախսեր, լրացուցիչ չինովնիկներ, այսինքն` աշխատում է Պարկինսոնի սինդրոմը, երբ բյուրոկրատիան սկսում է ուտել ինքն իրեն: Ծախսերը կրճատելով` բնական է, որ կառաջանա պետական նախկին չինովնիկների անաշխատունակ վիճակ: Բայց երբ դու պահում ես կոնկրետ մարդու, ծախսերն անհամեմատ ավելի քիչ են, քան երբ պահում ես եւ մարդու, եւ ինֆրաստրուկտուրան: Այդ կրճատումներով միանգամից կազատվեն որոշակի ֆինանսական ռեսուրսներ, որի մի մասը կարելի է ուղղել նոր գործազուրկներին պահելու եւ վերապրոֆիլացնելու համար:

Ա. Եղիազարյան – Իսկ ո՞վ է որոշելու, թե ում պահեն, ում` ոչ:

Հ. Մեսրոբյան – Այն, ինչ-որ ասում եմ, պատմության մեջ պետությունները պարբերաբար կիրառել են: Կարո՞ղ եք որեւէ ոչ պրոֆիլային նախարարություն մատնանշել եւ ասել, որ եթե այն չլինի, մեր կյանքը կվատանա:

Է. Բաղդասարյան – Օրինակ` Բնապահպանության նախարարությունն ավելորդ նախարարություն է, որովհետեւ իր գործառույթները չի կատարում:

Հ. Մեսրոբյան – Այո, այն նախարարությունները, որոնք իրենց գործառույթները չեն իրականացնում, որոնց ֆունկցիաներն ուղղակի վիրտուալ են, պետք է փակվեն կամ ներսից կրճատվեն: Անշուշտ, կառաջանա բավականին պետական գույք, որը պետք է հանվի աճուրդի, ինչն էլ կառաջացնի բյուջե ուղղված լրացուցիչ ներհոսք:

Ա. Եղիազարյան – Ուղղակի անիմաստ է կառավարման համակարգի կրճատման մասին խոսելը: Աշխարհի ոչ մի երկրում, ոչ մի ժամանակ բյուրոկրատիան հնարավոր չի եղել կրճատել: Բոլորը դրա մասին խոսում են, բայց բյուրոկրատիան աճում է, որովհետեւ խնդիրները բարդանում են: Եթե կարող եք, մատնանշեք որեւէ երկիր, որը կարողացել է կրճատել բյուրոկրատիայի ծախսերը:

Հ. Մեսրոբյան – Պատերազմից հետո Գերմանիայի բյուրոկրատիան 2,5 անգամ կրճատվել է:

Է. Բաղդասարյան – Բայց իրականում այդ պաշտոնյաները փախել են:

Հ. Մեսրոբյան – Վերցնենք ճապոնական կամ Սինգապուրի օրինակները: Նման դեպքեր շատ կան: Եվ անհրաժեշտ է կրճատել ոչ միայն պետական ապարատը, այլեւ տարբեր ծրագրեր, քանի որ բյուջեի ծախսային մասում կան նմանատիպ բազմաթիվ ծրագրեր, երբ գումարներ են հատկացվում ոչինչ չասող ձեւակերպմամբ` կառուցվածքային փոփոխությունների համար: Մենք վարկերի տեսքով ստանում ենք իրական փող, ձեռք բերում իրական պարտք եւ սկսում ենք երկու նախարարություններ միացնել-անջատել: Սակայն կրճատմանը զուգահեռ` պետք է մշակել կոնկրետ սցենար, որով փոխարժեքը կամաց-կամաց բաց կթողնվի, իսկ ազատված միջոցներով հասցեական փոխհատուցումներով կմեղմացվի սոցիալապես անապահով խավերի դրությունը: Դա կբերի նաեւ նրան, որ թեկուզ փոքր արտադրություն հիմնելը կդառնա գրավիչ, ինչը կհանգեցնի առեւտրային հաշվեկշռի գոնե առկա մեծ ճեղքվածքի կրճատմանը: Սա էլ իր հերթին կբերի ներսից այդ ճեղքվածքի ֆինանսավորման աղբյուրի կրճատմանը, որը նշանակում է, որ այստեղից փողի մի մասը կմնա Հայաստանում:

Ա. Դավթյան – Կարծում եմ` կան մի քանի քայլեր, որոնք անպայման պետք է իրագործվեն: Համաձայն եմ ծախսերի կրճատմանը, բայց ոչ այն ձեւով, ինչպես պարոն Մեսրոբյանն է ասում: Ծախսերի կրճատում, այսպես թե այնպես, լինելու է: Խոսքը վերաբերում է բյուջեի այն ծախսերին, որոնք նյութական են, որոնց գինը պլանավորվել է, բայց գիտենք, որ դրանց գինը նվազելու է: Օրինակ` բավականին լուրջ գումարներ են կազմում տարբեր նյութածախսերը` ծառայողական ավտոմեքենաների գնումը, վառելիքի ծախսերը եւ այլն: Եվ եթե այդ ծախսերն անընդհատ մոնիտորինգի չենթարկվեն եւ իրականում սեփական ծախսերի նման միշտ չպահվեն վերահսկողության տակ, միանշանակ է, որ տարբերությունը նստելու է այս կամ այն չինովնիկի գրպանում, ինչը պարզապես անթույլատրելի է:

Երկրորդ` բյուջեն բաղկացած է 3222 էջից, որից 3116-ը վերաբերում է ծախսերին, իսկ 16-ը` եկամտային մասին: Սա եւս բյուջեի ամենից խոցելի կետերից մեկն է: Եկամտային հոդվածները, մասնավորապես` ԱԱՀ-ն, 300 միլիարդից ավելի է, բայց բյուջեում զբաղեցնում է ընդամենը մեկ էջ: Անհասկանալի է, թե ԱԱՀ-ն ըստ ճյուղերի, կազմակերպությունների` ինչու ամբողջովին չի բացվում: Նույնը վերաբերում է շահութահարկին, եկամտահարկին: Այդ մոտեցումը պետք է վերանայվի, որպեսզի իմանանք, թե որտեղ են ռիսկերը: Սա հատկապես կարեւորվում է այն համատեքստում, որ բյուջեի եկամուտները եւս պակասելու են: Կառաջարկեմ եւս մի քանի քայլ: Շինարարությունը, որն անցյալ տարի արձանագրել է ընդամենը 1,7 տոկոսի աճ, փոխադարձ խիստ կապվածություն ունի բանկային համակարգի հետ: Բավականաչափ շինարարական կազմակերպություններ բանկերից վարկեր են վերցրել: Բնականաբար, անշարժ գույքի շուկայում գործարքների թիվը գնալով պակասում է, իսկ նորակառույցներում ձգտում է զրոյի: Կոնկրետ այդ կազմակերպությունների առումով, կարծում եմ, որ ԿԲ-ն չպետք է ուշացնի, եւ խորհուրդը պետք է որոշում կայացնի, որպեսզի նրանց վարկավորման պայմաններն առեւտրային բանկերը կարողանան վերանայել` առանց ֆինանսական հետեւանքներ կրելու: Եթե դա չի արվում, բանկը կպարտադրի, որպեսզի կազմակերպությունը վարկը մարի, նա ստիպված կլինի իջեցնել անշարժ գույքի գները, ինչի արդյունքում անշարժ գույքի գները կնվազեն ամբողջ շուկայում: Իսկ դա սարսափելի ձեւով կհարվածի հենց բանկերին, որովհետեւ նրանց վարկային պորտֆելի զգալի մասն այսօր տրված է անշարժ գույքի գրավի դիմաց: Սա միանշանակ կհանգեցնի իրացվելիության, ակտիվների դուրս գրման, այսինքն` կունենանք դոմինոյի էֆեկտ: Մի կարեւոր հարց եւս. այսօր յուրաքանչյուր քաղաքացի իրավունք ունի առանց հայտարարագրման 10 հազար դոլարի չափով գումար Հայաստանից դուրս հանել: Ես այդ սահմանը կհասցնեի առնվազն 5000 դոլարի, որպեսզի մնացած գումարները փոխանցվեն բանկերի միջոցով: Այդ պարագայում բանկերում կավելանան որոշակի արտարժութային միջոցներ, քանի որ, միեւնույն է, որոշակի ժամկետով այդ գումարները նստելու են բանկերում: Այսօր մենք շատ ենք թերանում նաեւ բնակչության հետ տարվող աշխատանքներում: Անհրաժեշտ է մարդկանց բացատրել, որ սկսեն սպառել տեղական արտադրանքը: Համաշխարհային շուկայում գների անկման հետեւանքով մեզ մոտ, մասնավորապես, բենզինի 1 լիտրի գինը 450-ից իջել է 250 դրամի: Այսօր վառելիքը հարկվում է հաստատագրված վճարով, եւ կարծում եմ, որ պետք է կիրառվի գնային բանաձեւ: Ըստ էության, այդ տարբերությունը, որ առաջացել է նվազման հետեւանքով, միեւնույն է, ներմուծողի գրպան չի մտնում: Բայց նաեւ այն չի համալրում պետբյուջեի եկամտային մասը: Եթե մանրածախ վաճառքի գինը սահմանվի, ասենք` 350 դրամ, ապա կունենանք բյուջեն համալրելու եւս մեկ աղբյուր: Մյուս կողմից` պետք է բարձրացվի ակցիզների արժեքը բոլոր թանկարժեք ծխախոտների եւ ալկոհոլային խմիչքների համար, որովհետեւ դրանցից, ըստ էության, չի օգտվում աղքատ բնակչությունը: Նույն մոտեցումը կարելի է կիրառել նաեւ ավտոմեքենաների դեպքում: Ինչ վերաբերում է դրամավարկային քաղաքականությանը, կարծում եմ` պետք չէ այս ընթացքում բաց թողնել դրամի փոխարժեքը: Ավելի շատ համամիտ եմ պարոն Մեսրոբյանի կարծիքին, բայց գտնում եմ, որ ճիշտ կլինի վարվել հետեւյալ կերպ: Եթե գներն ընկնում են, դրա հետ զուգահեռ համապատասխանաբար պետք է բարձրացվի դոլարի կուրսը, որպեսզի առավելագույնս պաշտպանվեն սոցիալապես անապահով խավերը:

Հ. Մեսրոբյան – Բյուջեի հետ կապված մի բան եմ ուզում ավելացնել: Իմ կարծիքով` շատ կարճ ժամանակահատվածում կառավարությունը պետք է վերահաշվարկի բյուջեն ամենավատատեսական սցենարով, քանի որ դա ցույց կտա այն հատակը, որը տալիս է հնարավորություն գտնելու մնացած բոլոր ռեզերվները եւ հեռանալ վատատեսական սցենարից: Ճգնաժամի ժամանակ կառավարման մեջ պարտադիր վատատեսական սցենարն անհրաժեշտ է: Մենք ընդունել ենք բյուջե 9,2 տոկոս աճով: Բնական է, որ նման բան նույնիսկ տեսականորեն արդեն հնարավոր չէ: Սա պետք է դիտարկվի իբրեւ լավատեսական սցենար, իսկ վատատեսականը հաշվարկելուց հետո իրատեսական սցենարը կարող ենք գտնել այդ երկու սցենարների` վատատեսականի եւ լավատեսականի միջանցքում: Այնուհետեւ ամեն ամիս իրատեսական սցենարը պետք է հաշվարկվի:

Ա. Եղիազարյան – Ամփոփելով մեր զրույցը` ուզում եմ նշել, որ դոլարի կուրսը միանգամից թողնելը, իմ կարծիքով, այլընտրանք չունի:

Ճգնաժամի դեմ պայքարելու գործում կարելի է 100 տոկոսանոց երաշխիքներ տալ բոլոր ավանդներին, որպեսզի բանկերից փախուստ չսկսվի: Հենց ճգնաժամ լինի բանկային համակարգում, այդ ժամանակ նոր պետք է օգնեն նրանց: Լավ ձեւ չէ, բայց երեւի ինչ-որ ձեւով պետությունը մտնի բանկերի կապիտալ: Ինչ վերաբերում է բանկային մուտքերի կոմպենսացմանը, դա անհրաժեշտություն է: Ցավալիորեն, ճգնաժամի ժամանակ ծախսերն ավելանում են, որովհետեւ հայտնվում է լրջագույն սոցիալական ասպեկտ: Կրիտիկական դեպքերում կանգնեցվում են բյուջեից ֆինանսավորվող բոլոր ներդրումային ծրագրերը եւ կատարում են ընթացիկ ու պահպանման ծախսեր: Մենք այդ ուղիով անցել ենք 90-ական թթ.: Վախենում եմ, որ նույն իրավիճակը մեր երկրում կկրկնվի: Կառավարության կրճատման առումով, կարծում եմ, որ դա միայն բարի ցանկություն է, որովհետեւ Հայաստանի նման ցածր կառավարման որակ ունեցող երկրում ես դրա իրագործման տեխնիկան չեմ տեսնում: Ուղղակի չի ստացվի, ամենալավ կադրերին դուրս կշպրտեն, վատերին կպահեն: Վառելիքի հարկման բարձրացմանը համաձայն եմ: Պետք է փորձեն վերացնել նաեւ մենաշնորհները, չնայած նման հույսեր չեմ փայփայում, քանի որ դա իշխանության գոյատեւման ձեւն է: Ծխախոտի, խմիչքի, ոչ էլաստիկ ապրանքների գները պետք է ակցիզի միջոցով ավելացվեն:

Հ. Մեսրոբյան – Եվ համաձայն չեմ, որ պետությունը մտնի բանկերի կապիտալ: Պետք է բանկերին հատկացվի երկարատեւ փոխառություն` 5 տարի ժամկետով: Որովհետեւ, երբ մտնում ես կապիտալ, դու արդեն դառնում ես համասեփականատեր, իսկ պետությունը չպետք է խառնվի բանկի կառավարման համակարգին:

Զրույցը գրի առավ Արարատ ԴԱՎԹՅԱՆԸ

www.hetq.am