Հարցազրույց Թունիսում եւ Ալժիրում ՀՀ դեսպան, ԵՊՀ Աստվածաբանության ֆակուլտետի Հայ եկեղեցու պատմության եւ եկեղեցաբանության ամբիոնի վարիչ, պ. գ. թ., դոցենտ Լեւոն Սարգսյանի հետ
– Պարո՛ն Սարգսյան, փետրվարի 22-ից սկսվում է Մեծ պահքը: Իշխանության բարձրաստիճան ներկայացուցիչները, օլիգարխները եւս սկսել են հաճախ եկեղեցում երեւալ, անգամ կառավարության նիստերից առաջ վերջերս վարչապետը նախարարներին նախ ուղեկցեց Օշականի եկեղեցի՝ մոմավառության եւ աղոթքի: Ի՞նչ եք կարծում, իշխանավորների, օլիգարխների եկեղեցասիրությունը որքանո՞վ է անկեղծ:
– Բոլորի, հատկապես օլիգարխների հետ, չեմ շփվում, իշխանավորների հետ էլ եմ շատ քիչ շփվում, քանի որ ունեմ իմ բարեկամների եւ ընկերների նեղ շրջանակը, որոնք հիմնականում մտավորականներ ու գիտնականներ են: Ամենեւին էլ պարտադիր չէ, որ բոլոր քրիստոնյաները պահք պահեն: Քրիստոնեության մեջ առավել ընդունված է հոգեւոր պահքը, իսկ այն, որ ասում եք՝ ցուցադրաբար պաս են պահում, ես համաձայն եմ: Ես կասեի՝ ոչ միայն պահքն է ցուցադրաբար, այլեւ հավատն է ցուցադրաբար ներկայացվում, ինչին ես դեմ եմ, որովհետեւ այն, ինչ ցուցադրաբար է, կեղծ է: Սակայն դեռեւս 325 թվականից սկիզբ առնող ավանդույթը, անկախ ամեն ինչից, շարունակվում է, եւ սա է կարեւորը:
– Դուք, հավանաբար, կիմանաք՝ Սերժ Սարգսյանը պաս պահո՞ւմ է:
– Որքան գիտեմ՝ նախագահը պաս չի պահում:
– Ըստ Ձեզ՝ Հայաստանի համար էակա՞ն է ունենալ քրիստոնյա, աստվածավախ նախագահ:
– Իմ խորին համոզմամբ՝ այո, ցանկացած երկրի նախագահ պետք է այդ երկրի դավանած կրոնի կրողը լինի: Ոչ միայն հավատի, այլեւ այդ երկրի, ժողովրդի մշակույթի կրողը պետք է լինի, իսկ հավատն այդ մշակույթի բաղկացուցիչ մասն է: Նախագահը պարտավոր է եկեղեցում լինել գոնե տաղավար տոներին, պատարագին՝ սկզբից վերջ, ինչպես վայել է քրիստոնյա հայի ավանդական վարքագծին:
– Հայերիս մասին ընդունված է ասել՝ ունենք կրոն, բայց չունենք հավատք: Այսինքն՝ մենք մեզ համարում ենք հայ քրիստոնյա, սակայն քրիստոնեական արժեքները մեզ համար ամենեւին էլ առաջնահերթ չեն:
– Ոչ, համաձայն չեմ: Եթե մենք հավատք չունենայինք, չէինք գոյատեւի: Վկան՝ մեր ժողովուրդը, եկեղեցին՝ Նիկիո հանգանակով այժմ եւ ընդմիշտ:
– Գոյատեւել կարողանալը գուցե մեծ արժանիք է, սակայն ոչ ինքնանպատակ գործողություն: Թե՛ միջանձնային, թե՛ պետության եւ իր քաղաքացիների փոխհարաբերություններում այնքան էլ հեշտ չէ կռահել՝ ի՞նչ դավանանքի է պատկանում մեր ժողովուրդը, առավել եւս՝ իշխանությունը ներկայացնող մարդը:
– Գուցե բացատրե՞ք՝ ինչ է նշանակում Ձեր նշած փոխհարաբերություններում առաջնորդվել քրիստոնեական արժեքներով:
– Նշանակում է՝ կարողանալ ներել, միմյանց չխաբել, չնվաստացնել, չսպանել: Մնացյալ պատվիրաններին, վստահ եմ, Դուք ծանոթ եք:
– Եթե մենք մեր հարաբերություններում չառաջնորդվեինք քրիստոնեական արժեքներով, պատկերացնո՞ւմ եք՝ ինչ վիճակում կլիներ մեր հասարակությունը:
– Իսկ ի՞նչ վիճակում է մեր հասարակությունը:
– Հասարակության ճնշող մեծամասնությունն առաջնորդվում է համաքրիստոնեական արժեքներով: Ասեմ ավելին, առաջ է շարժվում բոլոր ցուցանիշներով՝ սկսած տնտեսականից, մշակութայինից, ուսումնականից:
– Այդ դեպքում Ձեր թվարկած ցուցանիշների աճը պետք է իրեն զգացնել տար նաեւ բարձրաստիճան պաշտոնյաների վարքում, ում ինտելեկտուալ մակարդակը ցանկանում է հուսալ ավելին:
– Եկեք տարանջատենք գործադիր եւ օրենսդիր իշխանությունները: Գործադիրում բոլորը, միանշանակ, կրթված մարդիկ են: Ինչ վերաբերում է օրենսդիրին, ներողություն, եթե համամասնական ընտրակարգով են անցել, կուսակցությունները պիտի մտածեին, որ գրագետ մարդիկ լինեին: Իսկ մեծամասնական ընտրակարգով, ներողություն, ընտրում է ժողովուրդը: Ինքը ընտրում է եւ մեղադրում իրե՞ն, թե՞ իր ընտրյալներին:
– Դուք իրո՞ք հավատում եք, որ մեր երկրում ժողովրդի ընտրությունից ինչ-որ բան կախված է: 1996-ից այս կողմ մեր նախագահների լեգիտիմությունը, որպես կանոն, վիճարկվում է մինչեւ նրա պաշտոնավարման վերջին օրը ներառյալ:
– Ես հավատում եմ ազնիվ ընտրություններին, եւ եթե ինչ-որ խեղաթյուրումներ էլ լինում են, ապա չնչին տոկոս է կազմում: Եվ այդ չնչին կեղծիքները չեն կարող ազդել ընտրությունների արդյունքի ընդհանուր պատկերի վրա: 1991-ից սկսած՝ տեսնում ենք, որ դիտորդների կարծիքով էլ, ընտրությունները գնալով բարելավվում են՝ չնայած պերմանենտ բողոքարկումներին: Հասկանալի է, որ աշխարհում կատարյալ ոչինչ չկա: Բայց պետք է ձգտել կատարյալին:
– Այդ դեպքում, հավանաբար, խնդիր չեք տեսնում նաեւ դատաիրավակա՞ն համակարգում: Լսե՞լ եք, որ այն կոռումպացված է, դատավորները իշխանահաճ են, կոռումպացված…
– Դա Ձե՞ր կարծիքն է, թե՞ հասարակության կարծիքն եք փորձում փոխանցել: Ի՞նչ է նշանակում՝ դատավորները կոռումպացված են: Ես դատավոր ընկերներ ունեմ, որոնք ազնվագույն մարդիկ են: Անկեղծ եմ ասում, դատավորներ եմ ճանաչում, դատախազներ, Ոստիկանության աշխատակիցներ, ովքեր բավական ազնիվ մարդիկ են, կյանքում կաշառք չեն վերցնի, կրթված են, արվեստ են հասկանում: Չեմ հասկանում, ինչո՞ւ է հասարակությունն այդ կարծիքին: Հասկանալի է, որ այստեղ էական դեր ունեն նաեւ մամուլը, բամբասանքը, որոնցում այդ մարդկանց ճիշտ չեն ներկայացնում: Սրա պատճառներից մեկը սոցիալական վիճակն է. հասարակության զարգացման հիմնական օրենքներից մեկն է՝ որքան սոցիալապես հասարակությունը անապահով է, այնքան քաղաքական ակտիվությունը մեծ է:
– Շուտով մարտի 1-ի տարելիցն է: Հետեւո՞ւմ եք դատավարություններին:
– Անկեղծ ասած, ուշի ուշով չեմ հետեւել: Մարտի 1-ի դեպքերը ահավոր դեպքեր են, եւ անգամ հետեւելը տհաճություն է պատճառում: Բայց այն, որ մարտի մեկի կազմակերպիչները պետք է պատասխան տան, իմ կարծիքով, միանշանակ է:
– Ձեր կարծիքով՝ ովքե՞ր են կազմակերպիչները:
– Չգիտեմ, ովքեր են կազմակերպել, մարդկանց հասցրել փսիխոզի: Այդպես անել չէր կարելի: Կոչ անել՝ զինվել քարերով, մահակներով, դա արդեն հանցագործություն էր: Որովհետեւ նույն այդ կոչ անողները մնացին մի կողմ քաշված: Եթե նույնիսկ մի քանիսը նստած են բանտում, նրանք էլ առանձնապես չեն տուժել: Տուժողները լրիվ ուրիշ մարդիկ են՝ զոհվածներն՝ իրենց հարազատներով, ընտանիքներով, եւ այլ մարդիկ: Ինչպե՞ս կարելի է մարդկանց հավաքել ու կոչ անել՝ տապալել իշխանությունը: Իսկ ինչու իրենք, այդքան խելոք ու գիտակից լինելով, ինչպես իրենք են կարծում իրենց մասին, չէին պատկերացնում, որ այդ սահմանափակ տարածքում ոգելից խմիչք օգտագործած, մահակներով զինված այդ մարդկանց ներկայությունը կարող էր բերել ողբերգության:
– Այսինքն՝ հավատո՞ւմ եք, որ մարտի 1-ին ցուցադրված կադրերը՝ թափված ներարկիչներ, ատրճանակներ, համապատասխանում էին իրականությանը:
– Իհարկե, հավատում եմ: Կադրերում էլ են երեւում մարդկանց դեմքերը: Եթե այդ ներարկիչները թափել են ուրիշները, բայց մարդկանց դեմքերը հո տեսնո՞ւմ ենք:
– Մարդու դեմքը կարող է թողնել թմրամոլի տպավորություն՝ անգամ առանց թմրադեղ օգտագործելու: Եվ հետո, տասը հոգուն սպանել են ամենեւին ոչ այն մարդիկ, ում դեմքի արտահայտությունը Ձեզ այդքան դուր չի եկել: Տասը հոգու սպանությունը կատարվել է երկրի բարձրագույն ղեկավարի հրամանով:
– Ես կարծում եմ, որ իշխանությունների մեղքը եթե կա, այն է, որ ուշացած են գործել: Բայց իշխանությունները չէին կարող պատկերացնել, որ բանը կարող է հասնել դրան: Չէ՞ որ զոհվել են նաեւ պետական պաշտոնյաներ:
– Դուք իրո՞ք կարծում եք, որ փետրվարի 19-ից հետո տեղի ունեցող դեպքերը կարող էին իշխանափոխության հանգեցնել:
– Իհարկե ոչ: Իշխանափոխություն ասելով՝ հեղաշրջո՞ւմն ի նկատի ունեք, միեւնույն է, չէին կարող:
– Հետեւաբար, իշխանությունների արձագանքն ադեկվատ չէր: Այդ տրամաբանությամբ՝ մեղավոր էին իշխանությունները, որոնք սպանությունների միջոցով ճնշել են մի բան, որը չէր կարող տեղի ունենալ:
– Մենք հասարակության անդամներ ենք: Հասարակության մի մասն ունի՞ իրավունք վտանգել մյուս մասի անվտանգությունը: Եթե ինչ-որ մեկը փողոցում անկարգություններ է անում, ապա իշխանությունների խնդիրն է՝ ապահովել իր քաղաքացիների անվտանգությունը: Պետք է թույլ տային, որ ամբոխը, թեկուզեւ հեղաշրջում չէր անելու, ջարդեր, փշրեր բոլոր այն փողոցների խանութները, որտեղով անցնո՞ւմ էր: Դուք ադեկվատ ասելով՝ սա՞ նկատի ունեք:
– Նկատի ունեմ այն, որ ըմբոստացած մարդկանց դեմ, ինչպես ԱԺ համապատասխան հանձնաժողովի ղեկավար Սամվել Նիկոյանն էլ ասաց, գործել է դիպուկահար:
– Ես չգիտեմ: Բոլոր երկրների ոստիկանական համակարգերում էլ կան այդ մասնագետները: Իհարկե, եթե կան որոշ մարդիկ, ովքեր չափն անցնում են, պետք է ձեռնարկել որոշ քայլեր:
– Պարոն Սարգսյան, Դուք ոչ միայն ՀՀ նախագահի եղբայրն եք, այլ նաեւ հարեւանն եք ընդդիմության ներկայացուցիչ Արարատ Զուրաբյանի, ում մի քանի ամիս իշխանությունների հրահանգով պահեցին անազատության մեջ, իսկ հետո, ապացույցների անբավարարությունը հիմք բերելով, կարճեցին քրեական գործը: Որպես նրա հարեւան՝ դիսկոմֆորտ չէի՞ք զգում շփվելու նրա կամ նրա ընտանիքի անդամների հետ:
– Իհարկե, ինձ համար մարդկայնորեն տհաճ իրավիճակ էր: Չնայած ասեմ, մենք անգամ մինչեւ այդ դեպքերն էլ առանձնապես չէինք շփվում:
– Անազատության մեջ է այսօր նաեւ Ձեր երբեմնի ղեկավարը՝ նախկին արտգործնախարար Ալեքսանդր Արզումանյանը: Որոշ վերլուծաբաններ ասում են, որ ազգային անվտանգության տեսանկյունից՝ ձերբակալել նախկին արտգործնախարարին, չգրված օրենքների խախտում է:
– Ալեքսանդր Արզումանյանի հետ ես միշտ նորմալ հարաբերությունների մեջ եմ եղել: Բայց նույն Ալիկ Արզումանյանն այսօր այնպիսի քայլեր է անում, որ… ներողություն, ինքը երեք տարի նախարար է եղել, եւ մենք բավական բաներ գիտենք: Եթե լռում ենք, ապա դա չի նշանակում, որ ոչ մի բան չկա:
– Դուք ակնարկում եք, որ նրա դեմ հարուցված քրեական գործը լրիվ հիմնավո՞ր է:
– Չգիտեմ, ես քրեական գործին ծանոթ չեմ: Իմ խորին համոզմամբ՝ բոլոր պետական ծառայողները ծառայությունը թողնելուց հետո, լինի դա կամավոր թե ստիպված, պարտավոր են գոնե որոշ ժամանակ հասկանալ կամ պատասխանատվություն կրել իրենց իմացած գաղտնիքների համար: Ալեքսանդր Արզումանյանը Հայաստանի առաջին դեմքերից մեկն էր եւ ծանոթ էր հույժ գաղտնի փաստաթղթերին, եւ առաջին հերթին նա պիտի հասկանա, որ ինքն այդ ինֆորմացիայի կրողն է, այլ ոչ թե իշխանությունները վախենան նրան ինչ-որ բան ասելուց՝ զգուշանալով, թե նա կարող է ինչ-որ տեղեկություն հրապարակել:
– Ձեր կարծիքով՝ «Յոթի գործով» անցնողներին ազատ արձակելու համար ինչո՞ւ են փորձում փոփոխություններ մտցնել ՀՀ Քրօրի 225 եւ 300 հոդվածներում: Եթե նրանք հանցագործներ են, ինչո՞ւ չեն պատժվում օրենքի ողջ խստությամբ:
– Իմ համոզմամբ՝ պետք չէ ինչ-որ հոդվածներ փոխել այդ մարդկանց պատասխանատվությունից ազատելու համար, եւ մենք բոլորս էլ լավ գիտենք, որ օրենքը հետադարձ ուժ չունի: Ես շատ լավ հիշում եմ նույն Ալեքսանդր Արզումանյանի խոսքը, երբ նա պաշտոնական այցով գտնվում էր Սիրիայում, ես Հալեպում գլխավոր հյուպատոս էի, եւ մեր համայնքի հետ հարցուպատասխանի ժամանակ՝ թե ինչու մեզ երկքաղաքացիություն չեք տալիս, նա պատասխանեց՝ այո, ես հասկանում եմ, որ դա վատ օրենք է, բայց քանի որ օրենք է, մենք պարտավոր ենք կատարել: Իսկ ինքը ինչո՞ւ մոռացավ դա:
– Հիմա բոլորը, հատկապես ՀՅԴ անդամները, նշում են, որ մենք էլ ՀՀՇ-ի իշխանության ժամանակ էինք մեկուսարաններում, հետեւաբար նրանց չենք պաշտպանի եւ այլն, սակայն մեր զրույցը սկսեցինք քրիստոնեական արժեքներից: Չե՞ք կարծում, որ ներողամտությունն, այդուհանդերձ, շատ ավելի ազդեցիկ գործիք է, քան ոխակալությունը:
– Ներողամտությունը, հանդուրժողականությունը քրիստոնեության էության բաղկացուցիչներն են:
– Այդ դեպքում, չե՞ք գտնում, որ համաներումը ՀՀ նախագահի կողմից, ընդ որում, ոչ ուշացած համաներումը, ճիշտ որոշում կլիներ:
– Չեմ կարող ասել: Դա նախագահի որոշելիքն է: Աշխարհում ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ, թեկուզեւ նույն ներողամտությունը: Կարծում եմ, որ իշխանությունները ժամանակին չափի մեջ եւ ներողամիտ են եղել եւ կան: Ցանկացած արժեք ճիշտ է փոխադարձ հարաբերությունների մեջ եւ ոչ թե միակողմանի:
– Եվ վերջին հարցս. Ձեր եղբորորդիների, մեղմ ձեւակերպենք, ոչ օրինակելի վարքի մասին մամուլում հաճախ են հրապարակումներ լինում: Ընդ որում, նրանք, ամեն դեպքում, մնում են անպատիժ: Սա քրիստոնեակա՞ն ներողամտության հետեւանք է, թե՞ անպատժելիության:
– Բավականին տհաճ հարց է եւ ճշմարտությունից բավական հեռու: Ես, բնականաբար, շատ լավ եմ ճանաչում իմ եղբոր որդիներին եւ շատ եմ սիրում նրանց, եւ կարող եմ միանշանակ ասել, որ շատ հաճախ, կարելի է ասել՝ 90 տոկոսով, այդ խոսակցությունները բամբասանքների արդյունք են` մամուլի միտումնավոր չափազանցմամբ: