«Մեր տնտեսությունը հիվանդ է, ընդ որում, լուրջ հիվանդ է: Եվ այդ հիվանդությունը միջազգային ֆինանսական կամ տնտեսական ճգնաժամի արդյունք չէ: Այնպես չէ, որ Ամերիկայում մեկը փռշտաց, մենք այստեղ հարբուխով վարակվեցինք: Մեր հիվանդությունը շատ ավելի խորը արմատներ ունի եւ շատ ավելի լուրջ է, քան մեզ թվում է: Մեր հիվանդությունը եթե ախտորոշենք, պետք է հետ գնանք 1988-91թթ.»,- ասում է տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Էդվարդ Սանդոյանը: Նրա կարծիքով, մեր տնտեսության անմխիթար վիճակի պատճառը եղել է գիտության ու կրթության, Հայաստանի պետականության, պետական կառավարման որակյալ համակարգի, որակյալ ու արժանապատիվ հասարակություն ստեղծելու նկատմամբ բոլոր իշխանությունների ունեցած անտարբերությունն ու անփութությունը: «Անմիջապես պետք է ասեմ, որ անցած այս տարիները ես համարում եմ համատարած կորուստների ժամանակահատված Հայաստան պետության եւ հայ ժողովրդի համար: Ես 80-ականների վերջից ներգրավված եմ եղել տարբեր պրոցեսներին, տեղեկացված եմ եւ կուզենայի ասել, որ իմիտացիոն, ձեւական մեխանիզմները մարդկային հարաբերություններում ու տնտեսվարման մեջ արմատավորվել են այդ տարիներին: Թե՛ կաշառակերությունը, կոռուպցիան, թե՛ մարդկային երկակի ստանդարտներով ապրելու ունակությունը, կեղծավորությունը, թե՛ պետական խնդիրների լուծման ժամանակ ձեւական մոտեցումները, տնայնավարությունը, կենցաղային արժեքներով առաջնորդվելը, թայֆաբազությունը, կլանային հարաբերությունները ձեւավորվել են անկախության առաջին տարիներից: Ավելին, մենք որակյալ մարդկային կապիտալով չենք մտել անկախ Հայաստան»,- ասում է տնտեսագետը եւ ավելացնում, թե Հայաստանում ոչ միայն տնտեսությունը, այլ ողջ հասարակությունը, երկիրն ամբողջությամբ է ճգնաժամի մեջ:
– 1991թ. վերջապես մենք շանս ստացանք ստեղծել սեփական պետություն: Բայց ի՞նչ արեցինք` արեցինք այն, ինչ որ չէր կարելի անել: Ունեինք շատ լավ, բարձրարժեք մտավորականություն, որին տարիների ընթացքում նսեմացրեցինք ու ոչնչացրեցինք: Մարդիկ կորցրեցին իրենց եսը, դեմքը: Չի բացառվում, որ իրենք էլ մեղավոր են, պատրաստ էին այդ նսեմացմանը, բայց մենք կորցրեցինք ազգային մեծ հարստություն: Եվ հիմա չունենք հեղինակավոր ոչ մի հայ, որը վայելի ողջ ժողովրդի սերը: Մենք բոլորս ենք մեղավոր: Բոլոր բանիմաց մարդկանց դուրս մղեցին, ու անգրագետները պաշտոններ գրավեցին: Դա սկսվել է 91-ից: Խորհրդային համակարգում աշխատած մարդկանց թշնամանքով էին նայում, եւ շատ եմ ցավում, որ նրանցից շատ-շատերը մեկնեցին Հայաստանից: Ռուսաստանում, ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում հրաշալի հայեր կան, որոնք 90-ականների սկզբներին գնացին ոչ թե մթի ու ցրտի, փող ու աշխատատեղ չլինելու, այլ անարդար դուրս մղվելու պատճառով: Մինչդեռ նրանք շատ մեծ կարողություններ ունեին, շատ մեծ օգուտ կտային մեր երկրին, եւ մենք շատ ավելի լավ երկիր կկառուցեինք: Պետություն կառուցելն ու պատերազմ հաղթելը տարբեր բաներ են, շատ ավելի դժվար է պետություն կառուցելը, քան պատերազմում հաղթելը:
– Պարոն Սանդոյան, տնտեսության զարգացման ո՞ր փուլում կամ ի՞նչ վիճակում է հիմա գտնվում Հայաստանը:
– Ես համարում եմ, որ բարեփոխումների ժամանակաշրջանը սկսվեց 91թ. եւ ավարտվեց 99թ.: 1999-ից մինչ այժմ ՀՀ-ում որեւէ բարեփոխում չի իրականացվել: Ես էլ եմ պատասխանատու այս բոլոր տարիների համար: Մենք մեծ շանսեր ունեինք հրաշալի ապագա ունենալու համար, բայց այսօր կոտրած տաշտակ ունենք: Ես ինչի եմ անընդհատ պետությունից խոսում` շատ ազդված եմ, որ մեր լավագույն երեխեքը բուհն ավարտում, պաշտպանում են, գիտության մեջ հրաշալի արդյունքների են հասնում ու երազում են այստեղից գնալ: Ես լավ ասպիրանտներ ունեմ, շատ ժամանակ եմ ծախսում նրանց վրա, համարում եմ, որ սա մեր ամենակարեւոր գործն է, բայց ցավում եմ, որ երեխաների ուշքնումիտքը գնալն է: Սա մեր արածի արդյունքն է: Մենք պարտվեցինք այս պատմությանը: Հիմա մենք ունենք ինստիտուցիոնալ առումով ամբողջությամբ կործանված ինչ-որ մի համակարգ, որը նպատակից շատ ավելի հեռու է շեղվել, քան 91-ին էր: Իսկ նպատակը լիարժեք եւ ոչ թե իմիտացիոն շուկայական տնտեսությունն է: Մեր ժողովուրդը այսօր ավելի քիչ է պատրաստ շուկայական պայմաններին, քան 91-ին, որովհետեւ 91-ին կար հավատ, հույս, էնտուզիազմ, հիմա դրանք չկան:
– ՀՀ իշխանությունները, հատկապես՝ վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը, տնտեսության տարբեր ոլորտներում անընդհատ ինչ-որ բարեփոխումների մասին են խոսում: Արդյո՞ք բավարար չեն այդ քայլերը վիճակը շտկելու համար:
– Երբ եկավ Սերժ Սարգսյանն ու իր նախընտրական ծրագրում ներկայացրեց, թե՝ երկրորդ սերնդի բարեփոխումների ժամանակն է եկել, ես շատ ուրախացա: Բայց մյուս կողմից էլ՝ առաջին սերնդի բարեփոխումները չենք ավարտել, որոշ իմաստով չենք էլ սկսել: Վերցնենք ցանկացած ինստիտուտ: Դատաիրավական համակարգը մենք համարում ենք բարեփոխվա՞ծ, մենք ունե՞նք արդյունավետ կրթության ու գիտության, ունե՞նք սոցիալական ապահովության եւ կենսաթոշակային ապահովագրության ինստիտուտներ: Իհարկե` ոչ: Եվ այս բոլոր ինստիտուտներն այնքան դեստրուկտիվ զարգացումներ են ունեցել, որ դարձել են ապագայի համար վտանգավոր: Համարում եմ՝ ինչ-որ առումով միակ հաջողված ոլորտը բանկային գործունեության կարգավորման ու վերահսկողության ոլորտն է: Այս ֆինանսական ճգնաժամն ինչո՞ւ անմիջապես չդիպչեց մեր բանկերին` երկու պատճառով. առաջինը` որ իսկապես մեր բանկային համակարգը կայուն է եւ վստահելի, որովհետեւ ԿԲ-ն այս իմաստով արդյունավետ է գործում: Մյուս կողմից էլ՝ մենք չունենք ոչ բանկային ֆինանսական ինստիտուտներ, որովհետեւ ԿԲ-ն ոչինչ չարեց այս ուղղությամբ: Մի կողմից՝ կայացած փոքրիկ սեգմենտ ֆինանսական շուկայում, մյուս կողմից՝ չունենք կապիտալի շուկա, կենսաթոշակային համակարգ եւ այլ ոչ բանկային ֆինանսական ինստիտուտներ: Չունենք, որովհետեւ 18 տարի շարունակ չենք ստեղծել այդ ինստիտուտները: Հիմա շատերը ուրախանում են, թե ինչ լավ է, մեզ մոտ կապիտալի շուկան չփլուզվեց, որովհետեւ չունեինք: Սա նույնն է, որ էշի վրա նստած տեղաշարժվենք եւ ասենք` փառք Աստծուն, որ ավիավթարի զոհ չենք դառնում: Հիմա եկել ենք մի պահի, երբ մեզ կարող է փրկել ճգնաժամը, ու այդպես էլ լինելու է:
– Ճգնաժամ է ամբողջ աշխարհում: Եվ ճգնաժամից դուրս գալու կամ տնտեսությունը ամբողջությամբ փլուզումից պաշտպանելու համար, Ձեր կարծիքով, իշխանություններն ի՞նչ քայլեր պետք է անեն:
– Մենք պետք է ստեղծենք այնպիսի տնտեսական մեխանիզմներ, որոնք ձեռնտու եւ արդյունավետ լինեն դրսի ու ներքին ներդրողի համար: Ստեղծվի այնպիսի համակարգ, որտեղ սեփականությունը, վարձու աշխատողը՝ շատ ավելի պաշտպանված, պայմանագրային իրավունքը շատ ավելի հստակ ու արդյունավետ լինեն: Մրցակցության հավասար շանսերի ապահովման, մարդու իրավունքների եւ ազատության պաշտպանության ինստիտուտներ չունենք: Մինչեւ մենք այս հարցերը չլուծենք, ոչ մի բանի չենք կարող հասնել: Եվ նույնիսկ այն օլիգարխները, մեծահարուստները, որոնք այսօր շատ լավ պայմաններում են, պետք է հասկանան, որ շատ մեծ ռիսկերի դաշտում են: Ընդ որում, օլիգարխներն էլ մեղավոր չեն, որ այդ վիճակում են: Ով էլ ունենար այդ արտոնյալ հնարավորությունը, նման ձեւով իրեն կդրսեւորեր: Խնդիրը համակարգային է:
– Պարոն Սանդոյան, Հայաստանի ԿԲ-ն դրամի փոխարժեքը կայուն պահելու համար այսօր արտաքին պահուստներից մեծ քանակով դոլար է ներարկում շուկա: Արդարացվա՞ծ է այդ քայլը:
– Ափսոս են այդ արտաքին ռեզերվները, որոնք ուղղվում են դրամի կայունության ապահովմանը: Մինչդեռ մեզ վաղուց էր անհրաժեշտ թույլ տալ, որ դրամը սահուն արժեզրկվեր: Ի վերջո, մի գեղեցիկ օր մենք չենք կարողանա պահպանել այս կայունությունը: Կարիքը չկա այսօր արտաքին պահուստները կորցնել, դրանք մեզ դեռ պետք են գալու, համահարթեցնելու առումով ԿԲ-ն միշտ էլ ինտերվենցիաների կարիք ունենալու է: Հիմա արտարժույթի արտահանման վտանգ է առաջանում, որովհետեւ այսօր Հայաստանում դոլարն ամենաէժան ապրանքն է: Հարեւան որեւէ այլ երկրում դոլարն այդքան էժան չէ: Մենք գիտենք, որ աշխարհում շատ ապրանքների գների անկում է տեղի ունենում, եւ այս պահին մենք չունենք գնաճի վտանգ: Հիմա շանս ունեք, որ դրամն արժեզրկվի, եւ մեր տնտեսության արդյունավետությունը բարձրանա, բայց ԿԲ-ն շարունակում է պայքարել գնաճի դեմ: Այսօր փոխանակ մտածենք, որ դրսից էժան տեխնոլոգիաներ ներմուծելու հնարավորություն է ստեղծվել, դրամի կուրսն ենք կայուն պահում: Մյուս կողմից էլ՝ այս համատարած էժանության պայմաններում մեր մեծահարուստ հայրենակիցների մոտ շատ վտանգավոր գայթակղություն կարող է առաջանալ` իրենց բոլոր կարողությունները արտահանեն եւ Մոսկվայում անշարժ գույք գնեն, հիմա շատ էժանացել է: Ամերիկայում խոշոր կորպորացիայի բաժնետոմսեր գնեն: Պետք է այնպիսի քայլերի գնալ, որ մեր գործարարները շահագրգիռ լինեն այստեղ ներդնել եւ ոչ թե դուրս տանել իրենց միջոցները: Նույնիսկ ավելին, ՌԴ-ում մեր հայրենակից բիզնեսմենները տեսնեն, որ այնտեղ հեռանկարային չէ, իրենց կապիտալը տեղափոխեն Հայաստան: Դրա համար մեզ պետք է վարչարարության արդյունավետությունը բարձրացնել: Պետությունը չպիտի խանգարի, մտնի ամեն մի հարաբերության մեջ: Այստեղ հենց քաղաքական կամքի խնդիր կա: Հաճախ խոսքը գնում է ոչինչ չանելու` չմիջամտելու, չխանգարելու մասին:
– Դուք վարչարարության արդյունավետության մասին եք խոսում. մեր երկրի օրենսդրությունը ներդրումների համար բարենպա՞ստ է: Չէ՞ որ կարծիք կա, թե այն հարմարեցվում է մեր օլիգարխների շահերին:
– Եթե մեր բոլոր օրենքները իրականացվեին, մենք կլինեինք շատ ավելի լավ երկիր: Բայց Հայաստանում ամեն ինչ չէ, որ օրենքով է արվում: Դրա համար էլ շատ հաճախ օտարերկրյա կառույցները նայում են օրենքներին, լավ են գնահատում, ու գնում են: Բայց չեն նայում, որ այդ օրենքը պարզապես գրված է, շատ հաճախ չի կատարվում: Նաեւ ասեմ, որ այս ամենի մեջ մեղավոր ենք ոչ միայն մենք, ոչ միայն մեր իշխանությունները, այլ նաեւ՝ ոչ պակաս, եթե ոչ ավելի` միջազգային կազմակերպությունները: Նախ՝ տարեցտարի Համաշխարհային բանկից ու Արժույթի միջազգային հիմնադրամից գնալով ավելի ոչ պրոֆեսիոնալ մարդիկ են գալիս: Երկրորդը` նրանք էլ են սովոր իմիտացիայի: Ի դեպ, այս միջազգային ճգնաժամի համար նույն ԱՄՀ-ի ու ՀԲ-ի մեղքը այստեղ շատ մեծ է: Մենք ասում ենք, թե պայքարում ենք կոռուպցիայի դեմ, ասում են` դե, ծրագիր մշակեք: Ծրագիրը տպում-տալիս ենք, թուղթը դնում են թեւի տակ, ասում են՝ ահա, ծրագիր, աշխատանքային հանձնաժողով կա, մարդիկ պայքարում են կոռուպցիայի դեմ: Դե, մարդիկ են, շատ բարձր աշխատավարձ են ստանում, գնում են մի տարի՝ էս երկիր, մի տարի՝ էն երկիր: Նրանց շատ պե՛տքն է՝ Հայաստանը կզարգանա՞, թե՞ ոչ: Նրանք կարող է մի լավ խորհուրդ տան, դու ձեւ անես, թե ընդունեցիր, հավատան, որ ընդունեցիր, ու գնան: Ու այդպես 18 տարի խաղացել ու արդյունքում հասել ենք այս վիճակին:
– Այսօր հարկերի հավաքագրման եւ բյուջեն լցնելու խնդիր է առաջացել: Ճի՞շտ եք համարում բոլոր հնարավոր տեղերում ՀԴՄ-ներ տեղադրելու իշխանությունների այս արշավը:
– Տարիներ առաջ մանրածախ ոլորտում ՀԴՄ համակարգ ներդնելու ջատագովներից եմ եղել, դա պիտի վաղուց արված լիներ: Իսկ մեզ մոտ նման պրոցեսները պատնեշի են դեմ առնում, որովհետեւ մենք միշտ կոսմետիկայով ենք զբաղված: Միշտ լուծում ենք թվացյալ շատ կարեւոր, բայց մասնակի խնդիրներ` չլուծելով ավելի ֆունդամենտալ խնդիրները: Ես համոզված եմ, որ տոնավաճառի սեփականատերն ամբողջությամբ չի վճարում իր հարկերը: 18 տարի շարունակ եղել են արտոնյալ բիզնեսմեններ, որոնք կամ շատ քիչ են մուծել, կամ ընդհանրապես հարկեր չեն վճարել ու հետո հարստացել, բարեգործներ, ազգի պապա են դարձել: Եթե հարկատուն տեսնի, որ բոլորը հարկվում են հավասարաչափ, եթե խնդիրը համակարգով լուծվի, երբեք դժգոհություն չի լինի: Վատ ներդրված ինստիտուտը կարող է ավելի մեծ վնաս հասցնել, քան այդ ինստիտուտի բացակայությունը: Իսկ հիմա այն ժամանակն է, որ անհրաժեշտ է փայփայել այդ փոքր ու միջին բիզնեսը, որ դրանք կարողանան գոնե աշխատել ու ապրել: Բայց ՀԴՄ-ի գործիքը կարող է այնքան կոշտ ու կոպիտ լինել, որ նրանց ոչնչացնի:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում Համահայկական բանկ ստեղծելու գաղափարը: Դուք անընդհատ գիտության եւ կրթության կարեւորությունն եք շեշտում: Արտասահմանյան հեղինակավոր բուհերում սովորող երիտասարդներին օգնելու համար ստեղծվել է «Լույս» հիմնադրամը:
– Լավ գաղափարներ են: 1998թ. առաջին քայլն արել էինք, ստեղծել էինք Համահայկական ներդրումային հիմնադրամ` պետբյուջեն 1-2 մլրդ դրամ էր տրամադրել: Գաղափարը նոր չէ, եւ հրաշալի բան է: «Լույս» հիմնադրամն էլ ֆանտաստիկ բան է: Ղազախստանից տարեկան մոտ 1000 երիտասարդ սովորում են արտերկրում: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե 10 տարի հետո ինչ հրաշալի պոտենցիալ կունենա այդ ժողովուրդը: Իսկ մենք չունենք, որովհետեւ պետությունն այդ մասին երբեք չի մտածել: Բայց մենք կարողանալո՞ւ ենք լուծել այդ հավակնոտ ծրագրերը: Ես ինչո՞ւ եմ այդքան անհավատ մոտենում մեր կառավարության ծրագրերին` չեմ տեսնում գաղափարի գիտակցման գործընթացը, ընդամենը տեսնում եմ, որ մեր գիտնականները շարունակում են մնալ սարսափելի անբարենպաստ պայմաններում: Եվ որեւէ սրճարանի երիտասարդ մատուցողը ստանում է կրկնակի ավելի, քան գիտության դոկտորն ու պրոֆեսորը: Այս պայմաններում մենք կրթություն եւ գիտություն չենք կարողանա ստեղծել, որովհետեւ լավագույն մասնագետները բուհ չեն գա աշխատելու: 18 տարի շարունակ մենք ունենք ինքնաֆինանսավորվող ուսուցիչ, ավտոտեսուչ, դատախազ, դատավոր, հարկային տեսուչ եւ ամեն ինչ: Ես մեր վարչապետի ծրագրային ելույթները ողջունում եմ, բայց, ցավոք սրտի, չեմ տեսնում այդ ամենն անելու գործիքները: Ես շատ կուզեի, որ Դիլիջանը լիներ տարածաշրջանային ֆինանսական կենտրոն, բայց մենք 18 տարի շարունակ ֆինանսական ինստիտուտների զարգացումը որպես նպատակային գերակա խնդիր չենք դիտարկել: