Մ.Մ. Բախտին «Ֆրանսուա Ռաբլեի ստեղծագործությունը եւ միջնադարի ու վերածննդի ժողովրդական մշակույթը»

Ծիծաղի ժողովրդական մշակույթի բոլոր դրսեւորումներն ու արտահայտությունները իրենց բնույթով կարելի է ստորաբաժանել երեք հիմնական ձեւերի.

1. Ծիծաղական-հանդիսադիր ձեւերը (կառնավալային տիպի տոնակատարությունները, զանազան հրապարակային-ծիծաղական գործողություններ եւ այլն):

2. Բառային ծիծաղական տարբեր տեսակի (այդ թվում` ծաղրերգական) ստեղծագործությունները՝ բանավոր եւ գրավոր, լատիներեն եւ ժողովրդական բարբառներով:

3. Անկաշկանդ-հրապարակային խոսքի զանազան ձեւերն ու ժանրերը (հիշոցները, Աստծո անունով երդվելը, ուխտը, ժողովրդական բլազոնները եւ այլն): Բոլոր այս երեք ձեւերը` իրենց ողջ տարատեսակությամբ, արտացոլում են աշխարհի միասնական ծիծաղական տեսակետը, սերտ փոխկապակցված են եւ բազմակետորեն միահյուսվում են միմյանց:

Կառնավալային տիպի տոնակատարությունները եւ դրանց հետ կապված ծիծաղական գործողությունները կամ արարողությունները միջնադարյան մարդու կյանքում վիթխարի տեղ էին գրավում: Բացի կառնավալներից, բառիս բուն իմաստով իրենց բազմօրյա եւ բարդ հրապարակային եւ փողոցային գործողություններով ու շքերթներով, արվում էին առանձնահատուկ «հիմարների տոներ» (fesla stultorum) եւ «ավանակի տոնը», գոյություն ուներ բացառիկ ավանդույթով սրբագործված ազատ «զատկական ծիծաղը» (risus paschalis): Ավելին` համարյա յուրաքանչյուր եկեղեցական տոնն ուներ իր նույնպես ավանդույթով սրբագործված, ժողովրդական-հրապարակային ծիծաղական կողմը: Այդպիսին են, օրինակ, այսպես կոչված՝ «տաճարային տոները», որոնք սովորաբար ուղեկցվում են տոնավաճառներով` իրենց հրապարակային զվարճանքների հարուստ եւ բազմազան համակարգով` հսկաների, թզուկների, հրեշների, «գիտուն» կենդանիների մասնակցությամբ: Կառնավալային մթնոլորտ էր տիրում միստերիաների եւ սոտիների բեմականացումների օրերին: Այն տիրում էր նաեւ այնպիսի գյուղատնտեսական տոներին, ինչպիսին էր խաղողահավաքը (vendange), որն անցկացվում էր նաեւ քաղաքներում: Ծիծաղը սովորաբար ուղեկցում էր նաեւ քաղաքացիական եւ կենցաղային արարողակարգերի ժամանակ (հաղթանակողների փառաբանումները մրցախաղերում, ավատական իրավունքների փոխանցման արարողակարգերը, ասպետի կոչում շնորհելը եւ այլն): Կենցաղային խնջույքները եւս առանց ծիծաղական կազմակերպման տեղի չէին ունենում` օրինակ, խնջույքի ընթացքում թագավոր եւ թագուհի ընտրելը «ծիծաղի համար» (roi pour rire):

Ծիծաղական հենքի վրա կազմակերպված եւ ավանդույթով սրբագործված ծիսական-հանդիսադիր ձեւերը տարածված էին միջնադարյան Եվրոպայի բոլոր երկրներում, բայց յուրահատուկ հարստությամբ եւ բարդությամբ էին առանձնանում ռոմանական երկրներում, այդ թվում եւ՝ Ֆրանսիայում: Հետագայում մենք կտանք ծիսական-հանդիսադիր ձեւերի առավել ամբողջական եւ մանրակրկիտ քննարկումը` Ռաբլեի կերպարային համակարգը քննելիս: Բոլոր այդ ծիսական-հանդիսադիր ձեւերը, որպես ծիծաղի հենքի վրա կազմակերպված, չափազանց կտրուկ, կարելի է ասել` սկզբունքորեն, տարբերվում էին լուրջ պաշտոնական, եկեղեցական եւ ֆեոդալական-պետական պաշտամունքային ձեւերից եւ արարողակարգերից: Նրանք ներկայացնում էին աշխարհի, մարդու եւ մարդկային հարաբերությունների միանգամայն այլ, ընդգծված ոչ պաշտոնական, արտաեկեղեցական տեսանկյունը, նրանք, ասես թե ամենայն պաշտոնականից անդին, կառուցում էին մի երկրորդ աշխարհ ու երկրորդ կյանք, որոնց բոլոր միջնադարյան մարդիկ քիչ թե շատ հաղորդակից էին, եւ որոնցում նրանք որոշակի ժամկետներում ապրում էին: Դա յուրատեսակ երկաշխարհայնություն է, առանց որի ոչ միջնադարի մշակութային գիտակցությունը, ոչ էլ վերածննդի մշակույթը չեն կարող ճիշտ հասկացվել:

Ծիծաղող ժողովրդական միջնադարի անտեսումն ու թերագնահատումը խաթարում է եվրոպական մշակույթի ողջ հետագա պատմական զարգացման պատկերը:

Աշխարհընկալման եւ մարդկային կյանքի երկակի տեսակետը գոյություն ուներ դեռեւս մշակույթի ամենավաղնջական փուլերում: Նախնադարյան ժողովուրդների բանահյուսության մեջ լուրջ պաշտամունքների կողքին (կազմակերպմամբ եւ արտահայտչաեղանակով) գոյություն ունեին նաեւ ծիծաղական պաշտամունքներ՝ աստվածությունը ծանակող եւ անարգող («ծիսական ծիծաղը»), լուրջ առասպելների կողքին՝ ծիծաղական եւ նախատական առասպելները, հերոսների կողքին՝ նրանց ծաղրերգական կրկնորդ-նմանակները: Վերջերս այդ ծիծաղական ծեսերն ու առասպելները սկսել են գրավել բանահավաքների ուշադրությունը (տես Ե. Մ. Մելետինսկի «Հերոսական էպոսի ծագումը»):

Սակայն վաղ փուլերում, հասարակարգի մինչդասակարգային եւ մինչպետական պայմաններում, աստվածության լուրջ եւ ծիծաղական տեսակերպերը, հավանաբար, հավասարապես սրբազան էին, հավասարապես, այսպես ասած՝ «պաշտոնական»: Դա առանձին ծեսերի դեպքում պահպանվում է եւ ավելի ուշ շրջաններում: Այսպես, օրինակ, Հռոմում եւ պետական փուլում հաղթանակի արարողակարգը համարյա հավասար իրավունքներով իր մեջ ներառում էր հաղթանակողի եւ փառաբանումը, եւ ծանակումը, իսկ թաղման ծիսակարգը` հանգուցյալի եւ ողբը (փառաբանող), եւ ծանակումը: Բայց կազմավորվող դասակարգային եւ պետական պայմաններում երկու տեսակետների լրիվ իրավահավասարությունը դառնում է անհնարին, եւ բոլոր ծիծաղական ձեւերը` ոմանք ավելի վաղ, ոմանք ավելի ուշ, անցնում են ոչ պաշտոնական տեսակետի վիճակին, ենթարկվում են հայտնի վերաիմաստավորման, բարդացման, խորացման եւ դառնում են ժողովրդական մշակույթի, ժողովրդական աշխարհընկալման արտահայտության հիմնական ձեւերը:

Այդպիսիք են անտիկ աշխարհի կառնավալային տիպի տոնակատարությունները, հատկապես` հռոմեական սատուռնալիաները, այդպիսին են նաեւ միջնադարյան կառնավալները: Դրանք, անշուշտ, արդեն շատ հեռու են նախնադարյան համայնքի ծիսական ծիծաղից: Արդյոք ինչպիսի՞ն են միջնադարի ծիսական-հանդիսադիր ձեւերի յուրահատուկ առանձնահատկությունները եւ, ամենից առաջ, ինչպիսի՞ն է նրանց բնույթը, այսինքն՝ ինչպիսի՞ն է նրանց կենսակերպը:

Դրանք, անշուշտ, կրոնական արարողությունները չեն, ասենք, օրինակ, քրիստոնեական պատարագը, որի հետ դրանք կապված են հեռավոր ծագումնաբանական ազգակցությամբ: Կառնավալային ծեսերը կազմավորող ծիծաղական սկիզբը բացարձակապես ազատում է դրանք ուզածդ կրոնա-եկեղեցական դոգմատիզմից, միստիկայից եւ ակնածանքից, դրանք լիովին զուրկ են նաեւ մոգական եւ աղոթական բնույթից (դրանք ոչինչ չեն պարտադրում եւ ոչինչ չեն խնդրում): Ավելին՝ որոշ կառնավալային ձեւերն ուղղակի եկեղեցական պաշտամունքի ծաղրերգումն են: Բոլոր կառնավալային ձեւերը հետեւողականորեն արտաեկեղեցական եւ արտակրոնական են: Դրանք պատկանում են կեցության միանգամայն այլ ոլորտի:

Իրենց ակնառու, կոնկրետ-զգայական բնույթով եւ զորեղ խաղարկային տարրի առկայությամբ դրանք մոտ են գեղարվեստական-պատկերային ձեւերին, հատկապես՝ թատերական-հանդիսադիրներին:

Եվ իսկապես, միջնադարի թատերական հանդիսադիր ձեւերն իրենց զգալի մասով հակված են առ ժողովրդական-հրապարակային կառնավալային մշակույթը եւ, հանիրավի, մտնում էին նրա մեջ: Բայց այդ մշակույթի հիմնական կառնավալային կորիզն ամենեւին էլ մաքուր գեղարվեստական թատերական-հանդիսադիր ձեւ չէ եւ ամենեւին չի մտնում արվեստի բնագավառ: Այն գտնվում է արվեստի եւ հենց կյանքի սահմաններում: Ըստ էության, դա հենց կյանքն է, բայց` ձեւավորված յուրահատուկ խաղարկային ձեւով:

Իրականում կառնավալը դերակատարների ու հանդիսատեսների բաժանում չի ճանաչում: Նա բեմ չի ճանաչում նույնիսկ իր սաղմնային ձեւում: Բեմը կավերեր կառնավալը (ինչպես եւ հակառակը` բեմի կործանումը կավերեր թատերական ներկայացումը): Կառնավալը չեն հայում, նրանում ապրում են, եւ ապրում են բոլորը, քանի որ ըստ իր գաղափարի՝ այն համաժողովրդական է: Քանի դեռ կառնավալը տեղի է ունենում, ոչ մեկի համար չկա այլ կյանք, կառնավալայինից բացի: Նրանից ոչ մի տեղ չես փախչի, քանզի կառնավալը տարածական սահմաններ չի ճանաչում: Կառնավալի ժամանակ կարելի է ապրել միայն նրա օրենքներով: Կառնավալը տիեզերական բնույթ ունի, դա ողջ աշխարհի առանձնահատուկ վիճակն է: Դա վերածնունդն ու վերակենդանացումն է, որին բոլորն են հաղորդակից: Այդպիսին է կառնավալն իր գաղափարով, իր էությամբ, որը հատուկ զգում են նրա բոլոր մասնակիցները: Այդ կառնավալի գաղափարն ամենից պարզորոշ դրսեւորվում եւ գիտակցվում էր հռոմեական սատուռնալիաներում, որոնք մտածվում էին որպես իրական եւ լիակատար (բայց ժամանակավոր) վերադարձ ոսկեդարի սատուռնական երկիրը: Սատուռնալիաների ավանդույթները չէին ընդհատվում եւ կենդանի էին միջնադարյան կառնավալում, որն առավել լի եւ մաքուր, քան մնացյալ բոլոր միջնադարյան տոները, մարմնավորում էր կառնավալի գաղափարը պակաս լի եւ մաքուր տեսքով, բայց դրանցում այն առկա էր եւ պարզորոշ զգացվում էր որպես ժամանակավոր ելք սովորականի սահմաններից դուրս կյանքի (պաշտոնական) կարգից:

Այսպիսով, այդ առումով կառնավալը ոչ թե գեղարվեստական թատերական-հանդիսադիր ձեւ էր, այլ ասես հենց կյանքի իրական (բայց ժամանակավոր) ձեւն էր, որը ոչ թե պարզապես խաղում էին, այլ որով համարյա թե իրոք ապրում էին (կառնավալի ժամանակահատվածում): Դա կարելի է արտահայտել եւ այսպես` կառնավալում հենց կյանքն է խաղում` ներկայանալով առանց բեմահրապարակի, առանց բեմեզրի, առանց դերասանների, առանց հանդիսատեսների, այսինքն` առանց որեւէ գեղարվեստական-թատերական առանձնահատկության` իր իրականացման այլ, ազատ (արձակ) ձեւն է, իր վերածնունդն ու վերակենդանացումն առավել լավ հիմունքներով: Իրական կենսակերպն այստեղ միաժամանակ նաեւ նրա իդեալական ձեւն է:

Միջնադարի ծիծաղական մշակույթի համար բնորոշ են այնպիսի կերպարները, ինչպիսիք են ծաղրածուներն ու պակասամիտները: Դրանք սովորական (այսինքն՝ ոչ կառնավալային) կյանքում կառնավալային սկզբի մշտապես ամրակայված կրողներն էին: Այնպիսի ծաղրածուներն ու խեւերը, ինչպես, ասենք, Տրիբոզեն Ֆրանցիսկ Առաջինի օրոք (նա հիշատակվում է Ռաբլեի վեպում), ամենեւին էլ բեմահարթակում ծաղրածուի եւ թուլամիտի դերեր խաղացող դերասաններ չէին (ինչպես հետագայում բեմի վրա Առլեկինի, Գանսվուրստի եւ այլոց դերերը խաղացող կատակերգու-դերասաններն էին):

Նրանք ծաղրածու եւ տկարամիտ էին մնում միշտ եւ ամենուր, որտեղ էլ որ հայտնվեին կյանքում: Որպես ծաղրածու եւ տխմար, նրանք յուրահատուկ կենսակերպի կրողներ են՝ միաժամանակ ռեալ եւ իդեալական: Նրանք գտնվում են կյանքի եւ արվեստի սահմանագծում (ասես, առանձնահատուկ միջանկյալ ոլորտում). դրանք ոչ թե պարզապես խենթեր կամ տխմար մարդիկ են (կենցաղային իմաստով), բայց դրանք նաեւ կատակերգու դերասաններ չեն:Այսպիսով, կառնավալում հենց կյանքն է խաղում, իսկ խաղը ժամանակավորապես հենց կյանք է դառնում: Այդ է կառնավալի առանձնահատուկ բնույթը, նրա գոյության յուրահատուկ տեսակը:

Կառնավալը ծիծաղի հենքի վրա կազմակերպված ժողովրդի երկրորդ կյանքն է: Դա նրա տոնական կյանքն է: Տոնակատարությունը միջնադարի բոլոր ծիծաղական ծիսական-հանդիսադիր ձեւերի էական առանձնահատկությունն է: Այդ բոլոր ձեւերը արտաքուստ էլ կապված էին եկեղեցական տոների հետ: Եվ նույնիսկ սրբազան պատմության որեւէ իրադարձության եւ որեւէ սուրբի չհարմարեցված կառնավալը միանում էր մեծ պասին նախորդող վերջին օրերին, այդ պատճառով էլ Ֆրանսիայում այն կոչվում էր «Mardi gras» կամ «Garemprenant», գերմանական երկրներում` «fastnacht»: Առավել էական է այդ ձեւերի գենետիկ կապը հողագործական տիպի հինավուրց հեթանոսական տոնակատարությունների հետ, որոնք իրենց ծեսի մեջ ներառում էին ծիծաղական տարր:

Տոնակատարությունը (ցանկացած) մարդկային մշակույթի շատ կարեւոր նախնական ձեւն է: Այն չի կարելի մակաբերել ու բացատրել հասարակական աշխատանքի գործնական պայմաններից ու նպատակներից, կամ` բացատրության առավել եւս գռեհիկ ձեւ է` պարբերական հանգստի պահանջներով պայմանավորված կենսաբանական (ֆիզիոլոգիական) բացատրություն: Տոնը միշտ էլ ունեցել է էական եւ խորը իմաստային, աշխարհայացքային բովանդակություն: Հասարակական-աշխատանքային գործընթացի կազմակերպման եւ կատարելագործման ոչ մի «վարժություն», ոչ մի «աշխատանք խաղալը» եւ ոչ մի հանգիստ կամ կարճատեւ դադար աշխատանքում ինքնըստինքյան երբեք չեն կարող տոնական լինել: Որպեսզի դրանք տոնական դառնան, դրանց պիտի միավորվի մի բան կեցության այլ ոլորտից` հոգեւոր-գաղափարական ոլորտից: Նրանք պետք է վավերացում ստանան ոչ թե անհրաժեշտ պայմանների եւ միջոցների աշխարհից, այլ` մարդկային գոյության գերագույն նպատակների աշխարհից, այսինքն` իդեալների աշխարհից: Առանց դրա չկա եւ չի կարող լինել եւ ոչ մի տոնականություն:

Տոնը միշտ ունի էական կապ ժամանակի հետ: Նրա հիմքում միշտ ընկած է բնական (տիեզերական), կենսաբանական եւ պատմական ժամանակի կոնցեպցիան: Դրա հետ մեկտեղ, տոնակատարություններն իրենց պատմական զարգացման փուլերում կապված են եղել բնության, հասարակության եւ մարդու կյանքում ճգնաժամային, շրջադարձային պահերի հետ: Մահվան եւ վերածննդի փոփոխության եւ նորոգման պահերը միշտ առաջատար են եղել տոնական աշխարհընկալման մեջ: Հատկապես այդ պահերը որոշակի տոների կոնկրետ ձեւերում ստեղծում էին տոնի առանձնահատուկ տոնակատարությունը:

Միջնադարի դասակարգային եւ ֆեոդալ-պետական կարգի պայմաններում այդ տոնի տոնակատարությունը, այսինքն՝ նրա կապը մարդկային գոյության գերագույն նպատակների հետ, վերածննդի եւ նորոգման հետ, կարող էր իրականանալ ողջ իր անխաթար լիությամբ եւ մաքրությամբ՝ միայն կառնավալում եւ այլ տոների ժողովրդական-հրապարակային կողմում: Տոնականությունն այստեղ դառնում էր ժողովրդի երկրորդ կյանքի ձեւը, որը ժամանակավորապես մտնում էր ընդհանրության, ազատության, հավասարության եւ լիության ուտոպիական արքայությունը:

Միջնադարի պաշտոնական տոները` եւ եկեղեցականները, եւ ֆեոդալա-պետականները, գոյություն ունեցող աշխարհակարգից ոչ մի տեղ չէին տանում եւ ոչ մի երկրորդ կյանք չէին ստեղծում: Ընդհակառակը, նրանք սրբագործում եւ վավերացնում էին գոյող կարգն ու ամրապնդում էին այն: Կապը ժամանակի հետ ձեւական էր, փոփոխություններն ու ճգնաժամերը վերագրվում էին անցյալին: Պաշտոնական տոնը, ըստ էության, միայն հետ էր նայում անցյալին եւ այդ անցյալով սրբագործում էր ներկայում գոյող կարգը: Պաշտոնական տոնը, երբեմն նույնիսկ սեփական գաղափարին հակառակ, հաստատում էր գոյություն ունեցող աշխարհակարգի կայունությունը, անփոփոխությունը եւ հավերժությունը՝ գոյություն ունեցող աստիճանակարգի, գոյություն ունեցող կրոնական, քաղաքական եւ բարոյական արժեքների, նորմերի, արգելքների: Տոնն արդեն պատրաստի, հաղթանակած, իշխող ճշմարտության գագաթնակետն է, որը հանդես էր գալիս որպես հավերժական, անփոփոխ եւ անվիճարկելի ճշմարտություն: Այդ պատճառով էլ պաշտոնական տոնն իր բնույթով կարող էր լինել միայն միակուռ լրջմիտ, ծիծաղական սկիզբը օտար էր նրանց բնույթին: Հենց այդ պատճառով պաշտոնական տոնը դավաճանում էր մարդկային տոնակատարության անկեղծ բնույթին՝ աղավաղում էր այն: Բայց այդ բուն տոնակատարությունն անջնջելի էր, եւ այդ պատճառով ստիպված էին հանդուրժել եւ նույնիսկ մասամբ օրինականացնել այն` տոնի պաշտոնական կողմից դուրս, նրան զիջել ժողովրդական հրապարակը: Ի հակառակ պաշտոնական տոնի, կառնավալը տոնում էր, ասես, այդ ժամանակավոր ազատագրումը իշխող ճշմարտությունից եւ գոյություն ունեցող կարգից, այն բոլոր հիերարխիկ հարաբերությունների, արտոնությունների, նորմերի եւ արգելքների վերացումն էր: Դա ժամանակի իսկական տոնն էր, նորոգման, փոփոխությունների եւ բարեփոխման տոնը: Այն չարակամ էր ամենայն հավերժացմանը, լրմանը եւ վերջին: Այն միտված էր առ անավարտ ապագան:

Հատկապես կարեւոր նշանակություն ունեցավ կառնավալի ընթացքում բոլոր հիերարխիկ հարաբերությունների վերացումը: Պաշտոնական տոներում հիերարխիկ տարբերությունները ընդգծված ցուցադրվում էին` այդ տոներին հարկ էր ներկայանալ սեփական կոչման, աստիճանի, արժանիքների բոլոր տարբերանշաններով, եւ հարկ էր տեղ գրավել աստիճանակարգին համապատասխան: Տոնը սրբագործում էր անհավասարությունը: Ի հակառակ դրա, կառնավալի ժամանակ բոլորը հավասար էին համարվում: Այստեղ` կառնավալային հրապարակում, իշխում էր ազատ, մտերմիկ շփման յուրահատուկ մի ձեւ մարդկանց միջեւ, ովքեր սովորաբար, այսինքն՝ արտակառնավալային` դասակարգային, գույքային, ծառայողական, ընտանեկան եւ հասակի անջրպետներով են բաժանված: Ֆեոդալա-միջնադարյան կարգի եւ մարդկանց ծայրահեղ դասային եւ կորպորացիոն մեկուսացման ֆոնի վրա, սովորական կյանքի պայմաններում այդ ազատ մտերմիկ շփման պահանջը մարդկանց միջեւ շատ սուր էր զգացվում եւ կազմում էր ընդհանուր կառնավալային աշխարհընկալման էական մասը: Մարդն, ասես, վերածնվում էր նոր, զուտ մարդկային հարաբերությունների համար: Օտարացումը ժամանակավորապես անհետանում էր: Մարդը վերադառնում էր առ ինքը եւ մարդկանց մեջ իրեն մարդ էր զգում: Եվ այդ հարաբերությունների բուն մարդկայնությունը միայն երեւակայության կամ վերացական մտքի արտահայտություն չէր, այլ` իսկապես իրական եւ ապրվում էր կենդանի նյութա-զգայական շփման մեջ: Իդեալական-ուտոպիստականը եւ իրականը ժամանակավորապես միաձուլվում էին այդ` իր տեսակով միակ կառնավալային աշխարհընկալման մեջ:

Այդ հիերարխիկ ժամանակավոր իդեալական-իրական հարաբերությունների վերացումը մարդկանց միջեւ կառնավալային հրապարակում յուրահատուկ շփում էր ստեղծում, որն անհնար էր սովորական կյանքում: Այստեղ էլ մշակվում են նաեւ հրապարակային խոսքի եւ ժեստի առանձնահատուկ ձեւեր` անկեղծ եւ արձակ, շփվողների միջեւ որեւէ հեռավորություն չճանաչող, սովորական (արտակառնավալային) էթիկետի պատշաճության նորմերից դուրս: Ձեւավորվեց յուրահատուկ խոսքի կառնավալային-հրապարակային ոճը, որոնց նմուշները մենք առատորեն կգտնենք Ռաբլեի երկում:

Միջնադարյան կառնավալի բազմադարյան զարգացման ընթացքում, որը նախապատրաստվել էր առավել հինավուրց ծիծաղական ծեսերի (ներառելով անտիկ փուլում սատուռնալիաները) հազարամյա զարգացմամբ, մշակվել էր, ասես, կառնավալային ձեւերի եւ սիմվոլների յուրահատուկ լեզու, լեզու, որը շատ հարուստ էր եւ ունակ էր արտահայտելու ժողովրդի միաձույլ, բայց բարդ կառնավալային աշխարհընկալումը: Այդ աշխարհընկալումը, որը թշնամի էր ամենայն պատրաստին եւ ավարտունին, անսասանության եւ հավերժության բոլոր հավակնություններին, պահանջում էր հարաշարժ եւ փոփոխական («պրոտեիկ»), խաղացկուն եւ անկայուն ձեւեր իր արտահայտման համար: Փոփոխությունների եւ նորոգումների պաթոսով, իշխող ճշմարտությունների հարաբերականության զվարթ գիտակցումով են ներթափանցված կառնավալային լեզվի բոլոր ձեւերն ու սիմվոլները: Նրա համար շատ բնորոշ է «հակադարձության» (a lգenves), «հակառակի», «շրջոնքի» յուրատեսակ տրամաբանությունը, վերեւի եւ ներքեւի («անիվ»), դեմքի եւ հետույքի անդադար տեղաշարժերի տրամաբանությունը, բնորոշ են ծաղրերգությունների եւ տրավեստիների, ցածրացումների, խեղաթյուրումների, պսակազերծումների բազմազան տեսակները: Ժողովրդական մշակույթի երկրորդ կյանքը, երկրորդ աշխարհը կառուցվում է հայտնապես որպես ծաղրերգություն սովորականի, այսինքն՝ արտակառնավալային կյանքի, որպես «շրջած աշխարհ»:

Բայց պետք է նշել, որ կառնավալային ծաղրերգությունը միաժամանակ վերածնում եւ նորոգում է: Սոսկ բացասումը ընդհանրապես խորթ է ժողովրդական մշակույթին:

Այստեղ` ներածականում, մենք լոկ թռուցիկ անդրադարձանք կառնավալային ձեւերի եւ սիմվոլների բացառապես հարուստ եւ յուրօրինակ լեզվին: Այդ կիսամոռացված եւ շատ բաներով մեզ համար մութ լեզուն մեր ողջ աշխատանքի հիմնական խնդիրն է: Չէ՞ որ հենց այդ լեզվից էր օգտվում Ռաբլեն: Չիմանալով այն` անկարելի է հասկանալ իսկապես ռաբլեական կերպարային համակարգը: Բայց հենց այդ կառնավալային լեզուն տարբեր կերպերով եւ տարբեր չափով օգտագործել են եւ Էրազմը, եւ Շեքսպիրը, եւ Լոպե դե Վեգան, եւ Տիրսո դե Մոլինան, եւ Գեւարան, եւ Կեւեդոն, օգտագործել են այն եւ գերմանական «տխմարների գրականությունը» («narrelit eratur»)` եւ Հանս Սաքսը, եւ Ֆիշարտը, եւ Գրմելսհաուզենը, եւ այլք: Առանց այդ լեզվի իմացության, անհնար է վերածննդի եւ բարոկկոյի գրականության բազմակողմանի եւ ամբողջովին իմացությունը: Եվ ոչ միայն գեղարվեստական գրականությունը, նաեւ ռենեսանսի ուտոպիաները եւ հենց ռենեսանսի աշխարհայացքը խորապես ներծծված են կառնավալային աշխարհընկալմամբ եւ հաճախ տարածվում էին նրա ձեւերով եւ խորհրդանիշերով:

Մի քանի նախնական խոսք կառնավալային ծիծաղի բարդ բնույթի մասին: Դա առաջին հերթին տոնական ծիծաղ է: Դա, հետեւաբար, այս կամ այն եզակի (առանձին) «ծիծաղելի» երեւույթի անհատական ռեակցիան չէ: Կառնավալային ծիծաղը, առաջին հերթին, համաժողովրդական է (համաժողովրդականությունը, ինչպես մենք արդեն ասել ենք, պատկանում է հենց կառնավալի բնույթին), ծիծաղում են բոլորը: Դա ծիծաղ է «աշխարհին», երկրորդ` այն համապարփակ է, ուղղված է ամեն ինչին եւ բոլորին (այդ թվում եւ՝ կառնավալի մասնակիցներին), ողջ աշխարհը ծիծաղելի է պատկերանում, ընկալվում եւ հասանելի է դառնում իր ծիծաղական տեսանկյունով, իր զվարթ հարաբերականությամբ, երրորդ` ի վերջո, այդ ծիծաղը ամբիվալենտ է. այն ուրախ է, ցնծագին եւ, միաժամանակ, հեգնական, ծանակող, այն ժխտում է եւ հաստատում, եւ թաղում է, եւ վերածնում: Այդպիսին է կառնավալային ծիծաղը:

Նշենք ժողովրդատոնական ծիծաղի կարեւոր առանձնահատկությունը` այդ ծիծաղն ուղղված է նաեւ ծիծաղողներին: Ժողովուրդն իրեն չի վտարում կազմավորվող ողջ աշխարհից: Նա էլ անկատար է նույնպես` մահանալով ծնվում եւ նորոգվում է: Այդ է ժողովրդատոնական ծիծաղի էական տարբերություններից մեկը նոր ժամանակների զուտ երգիծական ծիծաղից: Միայն ժխտական ծիծաղ ճանաչող զուտ երգիծաբանը ծաղրանքի ենթարկվող երեւույթից իրեն դուրս է դնում, հակադրվում է դրան` դրանով քայքայվում է աշխարհի ծիծաղական տեսակետի ամբողջականությունը, ծիծաղելին (բացասականը) դառնում է մասնավոր երեւույթ: Իսկ ժողովրդական ամբիվալենտ ծիծաղն արտահայտում է ողջ կազմավորվող աշխարհի տեսանկյունը` ներառյալ ողջ կազմավորվող աշխարհի տեսանկյունը` ներառյալ ինքը:

Այստեղ հատկապես ընդգծենք այդ տոնական ծիծաղի աշխարհայեցողական եւ ուտոպիստական բնույթը եւ իր միտվածությունն առ բարձրագույնը: Նրանում էապես վերաիմաստավորված ձեւով դեռեւս կենդանի է վաղնջական ծիծաղական արարողությունների աստվածության ծիսական ծանակումը: Ամենայն պաշտամունքայինը եւ սահմանափակն այստեղ վերացել է, բայց մնացել է համամարդկայինը, համապարփակը եւ ուտոպիստականը:

Համաշխարհային գրականության մեջ այդ ժողովրդակառնավալային ծիծաղի մեծագույն կրողն ու եզրափակողը Ռաբլեն է: Նրա ստեղծագործությունը թույլ կտա թափանցելու այդ ծիծաղի բարդ եւ խորը բնույթի մեջ:

Շատ կարեւոր է ժողովրդական ծիծաղի խնդրի ճիշտ դրվածքը: Դրա մասին գրականության մեջ մինչեւ այժմ դեռեւս տեղ ունի կոպիտ այժմեականացումը` նոր ժամանակների ծիծաղական գրականության ոգով այն մեկնաբանում են կամ որպես զուտ ժխտական երգիծական ծիծաղ (Ռաբլեն, ընդ որում, հռչակվում է մաքուր երգիծաբան), կամ որպես զուտ զվարճալի, անխոհեմ` ցանկացած աշխարհայացքային խորքից եւ ուժից զուրկ ուրախ ծիծաղ: Դրա ամբիվալենտությունը սովորաբար բացարձակապես չի ընկալվում: