Սեւ ծովի ափին, այնտեղ, ուր կովկասյան լեռները ափից դեպ երկինք էին բարձրանում, քարե հյուղում Անիսյա անունով մի պառավ էր ապրում: Հյուղը կեցած էր ծաղկադաշտի մեջ, ուր վարդեր էին աճում: Հնում այստեղ նույնպես ծաղկադաշտ էր, եւ այդ ժամանակ Անիսյան ծաղկաբույծ էր աշխատում, իսկ հիմա նա վաղուց չի աշխատում եւ ապրում է թոշակով եւ ուտում հացը, որ նրան բերում էին կոլխոզից, որպես ծեր պատվավոր մարդու: Ծաղկադաշտից ոչ շատ հեռու գտնվում էր մեղվանոցը, եւ այնտեղ նույնպես վաղուցվանից ապրում էր մեղվապահ Ուլյան պապը: Սակայն Ուլյան պապն ասում էր, որ երբ նա ջահել էր եւ եկել էր կովկասյան կողմը, ապա Անիսյան արդեն զառամ տատ էր, եւ այն ժամանակ ոչ ոք չգիտեր, թե քանի տարեկան է Անիսյան եւ երբվանից է նա ապրում երկրի երեսին: Ինքն Անիսյան էլ չէր կարող դա ասել, քանի որ մոռացել էր: Նա միայն հիշում էր, որ իր ժամանակ լեռները ջահել էին ու պատված չէին անտառով: Այդպես էր նա ասել ժամանակին մի ճամփորդի, իսկ նա էլ նրա խոսքերը տպագրել էր իր գրքում: Բայց ճամփորդը վաղուց մահացել է, իսկ գիրքը նրա բոլորը մոռացել են:
Ուլյան պապը տարին մեկ գալիս էր Անիսյայի մոտ հյուր, նա նրան մեղր էր բերում, կոշիկներն էր նորոգում, զննում էր արդյոք դույլը չի ծակվել, եւ վերադարսում էր հյուղի կտուրի կղմինդրը, որպեսզի անձրեւը կացարանից ներս չանցնի:
Հետո նրանք նստում էին կացարանի մուտքի մոտի քարին ու սրտանց զրուցում էին: Ծեր Ուլյանը գիտեր, որ մյուս տարի նա հազիվ թե Անիսյային հյուր գա: Նա արդեն շատ ծեր էր ու գիտեր, որ իր մեռնելու ժամանակն է:
Վերջին անգամ, երբ Ուլյանը տեսավ Անիսյային, նա նկատեց, որ ակնոցի երկաթյա աղեղնակը, որ դնում էր Անիսյան, բարակել է, թելից էլ թույլ է, եւ հիմա-հիմա կջարդվի, աղեղնակը մաշվել էր Անիսյայի քթարմատին երկար մնալուց: Այդժամ Ուլյանը աղեղնակը մետաղալարով ամրացրեց, որպեսզի ակնոցը դեռ ծառայի եւ դրա միջով կարելի լինի նայել այն ամենին, ինչ կա երկրի երեսին:
– Դե ինչ, Անիսյա տատ, մեր կյանքի ժամանակը լրիվ հատել է,- ասաց Ուլյանը:
– Դե չէ, իմ ժամանակը չի հատել,- արձագանքեց Անիսյան,- ես այստեղ գործ ունեմ, ես տղայիս եմ սպասում: Քանի դեռ նա չի վերադարձել, ես պետք է ապրեմ:
– Դե ապրի,- համաձայնվեց Ուլյանը,- իսկ իմ ժամն եկել է:
– Դե որ ժամն է, էլ ինչո՞ւ ես իզուր ապրում,- ասաց Անիսյան,- ես այստեղ գործով եմ, իսկ դու ինչ:
– Իսկ գուցե դու էլ զուր ես տղուդ սպասում,- ասաց Ուլյանը,- է՜հ, երբ է նա քոնը եղել եւ ուր է գնացել: Ոչ ոք չի էլ հիշում նրան: Երեւի թե նրա ոսկորներն էլ անդունդում փտել են, եւ քամին վաղուց քշել է նրա աճյունափոշին: Հիմա դու որտեղ կգտնես քո տղուն:
Զառամ Անիսյան այդժամ բարկացավ եւ Ուլյանին հրահանգեց գնալ իր մոտից:
– Իմ տղան հեռու է, իսկ սիրտն իմ զգում է նրան եւ չի կարող մեռնել, քանի դեռ նա ողջ է: Նա ինքը կվերադառնա ինձ մոտ, ու ես կսպասեմ նրան: Իսկ դու տուն գնա, դու պարապ տեղն ես ապրում:
Ուլյանը գնաց եւ շուտով մեռավ ծերությունից, իսկ Անիսյան մնաց ապրելու եւ սպասելու իր որդուն:
2.
Նրա Տիմոշա տղան տնից փախել էր, երբ դեռ փոքր էր, իսկ Անիսյան երիտասարդ էր, եւ այդ ժամանակից ի վեր Տիմոշան չէր վերադարձել մոր մոտ: Նա ամեն առավոտ տնից փախչում էր սարերը, որ խաղա այնտեղ, խոսի իր ձայնին արձագանքող լերանց քարերի հետ, եւ որսա երփներանգ թիթեռներին:
Կեսօրին մոտ Անիսյան սարեր տանող արահետն էր դուրս գալիս ու կանչում էր իր տղային.
– Տիմոշա, ՏիմոշագԴու էլի խաղով ընկել ու շնչակտուր ես եղել, ու դու մոռացել ես իմ մասին:
Եվ տղան հեռվից արձագանքում էր նրան.
– Հիմա, մամ, մենակ մի թիթեռ էլ բռնեմ:
Նա բռնում թիթեռներին ու դառնում էր մոր մոտ: Տանը նա ցույց էր տալիս թիթեռն ու վշտանում էր, որ նա այլեւս չի թռչում, եւ միայն համրաքայլ գնում է, քիչ-քիչ:
– Մամ, ինչու նա չի թռչում,- հարցնում էր Տիմոշան, քաշքշելով թիթեռի թեւիկները: Ավելի լավ է նա թռչի: Նա հիմա կմեռնի:
– Չի մեռնի եւ չի էլ ապրի,- ասում էր մայրը: -Նա պետք է թռչի, որ ապրի, իսկ դու նրան բռնել, ձեռքդ ես վերցրել, թեւիկները գունաթափել ես, ու նա հիվանդ է դարձելգ Դու նրանց մի բռնիր:
– Իսկ ինձ պետք է,- ասաց Տիմոշա տղան,- Ես ուզում էի տեսնել, թե ինչից է նա այդպիսին:
– Իսկ ինչպիսին է,- թիթեռ է ու թիթեռ, նրանք շատ են:
– Իսկ սա այսպիսինն է, բոլորից լավը:
– Վախենամ դրանից լավն էլ լինի, ավելի զուգված, քան դա:
– Իսկ ես հենց տեսնեմ, կհասնեմ ու կբռնեմ,- խոստացավ Տիմոշա տղան:
Ամեն օր Տիմոշան հին արահետով սարն ի վեր էր վազում: Անիսյա մայրը գիտեր, որ այդ արահետը փոքր սարով տանում է դեպի մեծը, իսկ մեծից ավելի բարձրը. ուր միշտ երեկոյան կուտակվում են ամպերը, իսկ այն բարձր սարից` բոլոր լեռների ամենախստաշունչ, ամենասարսափելի գագաթը, եւ այնտեղ արահետը դուրս է գալիս առ երկինք։ Անիսյան, երբ եկել էր ամուսնու հետ Կովկասում ապրելու, լսել էր, որ արահետը բացել է մի անհայտ մարդ, ով նրանով, ամենաբարձր սարով գնացել է երկինք. գնացել ու այլեւս չի վերադարձել: Նա երեխաներ չուներ, ոչ մեկին աշխարհի երեսին չէր սիրում, երկիրը նրա սրտով չէր, եւ բոլորը նրան մոռացան, նրանից մնաց լոկ արահետը, նրա վազող ոտքերի հետքը, եւ այդ արահետով քչերն էին գնում նրանից հետո: Միայն Տիմոշան էր վազում այդ արահետով` թիթեռների ետքից:
Ներքեւում ծովի մոտ, տաք հողի վրա, թիթեռները շատ էին: Բայց նրանք բոլորը միանման էին, սպիտակ եւ դեղին, մի աղքատիկ գույնի, եւ Տիմոշան վարժվել էր նրանց եւ չէր բռնում: Իսկ լեռներում թռչում էին երփներանգ մեծ թիթեռները, այնտեղ ավելի զով էր, թիթեռները հազվադեպ էին թռչում, բայց դրա փոխարեն՝ նրանք տարբեր էին, անհայտ եւ տղային հիշեցնում էին ծաղիկներ, որոնց քամին պոկել էր երկրից ու տանում էր իր հեռավոր տունը: Եվ Տիմոշան արահետով ընկնում էր թիթեռի ետեւից, ում քամին դեպ երկինք էր տանում, մինչեւ որ ձեռքով որսար: Հետո նա զննում էր թիթեռին, ինչպիսին նա կա, եւ տեսնում էր, որ նա իր ձեռքերում թոշնում է եւ երփներանգ թեւերում նրա լույսը խավարում է: Նա դնում էր նրան գետնին, որ ուշքի գա ու թռչի: Բայց թիթեռը սողում էր երկրով, թեւերը շարժում էր, իսկ թռչել այլեւս չէր կարողանում: Տիմոշան փորով պառկում էր գետնին եւ զննում էր թիթեռին: Նա չէր հասկանում, թե ինչու թիթեռն հիմա չի թռչում, չէ որ նա միայն բռնել էր նրան ու դիպչել, քանի որ նրան պետք է իմանալ, թե ինչու է թիթեռն այդպիսին:
– Թռիր, ես քեզ էլ ձեռք չեմ տա,- ասում էր Տիմոշան թիթեռին:
Թիթեռը չէր թռչում ու լռում էր:
– Արի խոսենք,- ասաց Տիմոշան, նշմարելով թիթեռի դեմքը:
Թիթեռը սողաց մի փոքրիկ քարի վրա. իսկ քամին փչեց, քարը շարժվեց ու թիթեռի հետ վիհն ընկավ: Այդ ժամանակ Տիմոշան մի այլ թիթեռ բռնեց. նա պահեց նրան ու բաց թողեց. բայց այս թիթեռն էլ չկարողացավ թռչել եւ որդի պես սողաց: Թիթեռի մոտ թռավ ճնճուղն ու կտցեց նրան: Տիմոշան տեսավ, թե ինչ է անում ճնճղուկը եւ բարկացավ նրա վրա, նա ճանկեց քարը, ընկավ ճնճղուկի հետեւից եւ քարը նրա վրա նետեց: Քարը կպավ ճնճղուկի գլխին, ճնճղուկը ընկավ արահետի վրա եւ դադարեց շնչել, իսկ բերանում մնաց կտուցով ճզմված, կուլ չտված թիթեռը, նույնպես մեռած հիմա:
Տիմոշան բարձրացրեց ճնճղուկին ու նրան դրեց վերնաշապիկի թեւատակին:
– Ես հանկարծակի,- ասաց նա: -Ինչո՞ւ եք դուք բոլորդ ինձնից մեռնում:
Նա գնաց տուն, վրա էր հասնում իրիկնամուտը, եւ ծաղիկներն արդեն ննջում էին լեռան ստորոտին: Արահետի մեջտեղում աճել էր մենավոր խոտի ցողունը, նրա գլխիկը նայում էր զառիթափի տակից նրան, ով քայլում էր երկրի վրայով, եւ նրա դեմքին շողում էր փոքրիկ մաքուր լույսը: Տիմոշան տեսավ, որ դա ցողի կաթիլն է նստել խոտի ցողունի վրա, որ նա խմի իրեն, քանի որ ցողունն ինքը քայլել, խմել չի կարողանում:
«Սա բարի կաթիլ է»,- մտածեց Տիմոշան:
Այստեղ երփներանգ մեծ թիթեռը նստեց այդ ցողունի վրա ու թեւերը թպրտացրեց: Տիմոշան վախեցավ, նա դեռ երբեք այդպիսի թիթեռ չէր տեսել: Նա մեծ էր, հանց թռչնակ, եւ թեւերը նրա գուներանգ էին, այնպիսիք, որ Տիմոշան երկրի երեսին ոչ մի տեղ չէր տեսել եւ երկնքում էլ չէր տեսել, երբ այրվում է առավոտյան եւ երեկոյան արշալույսը: Թիթեռի թեւերից փայլկտում էին երփներանգ կրակները, իսկ նրա թեւերի սրսփոցից տղային թվում էր, որ լույսը նրանից առանձին է հեռանում եւ հնչում է, ինչպես նրան կանչող խաղաղ ձայնը: Տիմոշային ձգում էր այդ թրթռացող թիթեռը, եւ նա ուզեց որսալ նրան, որ նա իր հետ լինի ու, որ ավելի լավ զննի նրա թեւերը, որոնց վրա նկարված էր այն, ինչ չկա երկրի վրա: Այդ թիթեռը ամենեւին նման չէր այն խեղճ թիթեռին, ում քարի հետ քամին քշեց, եւ նրան, որ կտցեց ճնճուղը:
Տիմոշան ձեռքը երկարեց փայլկտող թրթռուն թիթեռին, բայց նա թռավ մի մեծ քարի վրա ու նստեց այնտեղ: Այդ ժամանակ Տիմոշան նրան ասաց.
– Արի խոսենք:
Թիթեռը չէր խոսում ու չէր նայում Տիմոշային, նա միայն վախենում էր նրանից: Երեւի թե, նա բարի չէր, բայց այնքան լավն էր, որ որեւէ մեկի հետ խոսելու կարիք չուներ, եւ պետք չէր, որ նա բարի լիներ:
Թիթեռը պոկվեց քարից ու արահետի վրայով թռավ դեպի լեռը: Տիմոշան վազեց նրա ետեւից, որ մի անգամ էլ նայի նրան, քանի որ կարոտը չէր առել:
Նա վազում էր թիթեռի ետեւից լեռնային արահետով, իսկ գիշերն արդեն խավարել էր նրա վրա: Նա աչքն իր առջեւ թռչող թիթեռից չէր կտրում եւ լոկ հիշողությամբ չէր շեղվում արահետից ու չընկավ անդունդը: Մեռած ճնճղուկը թրթռում էր Տիմոշայի ծոցում, նա հանեց նրան ու նետեց, չխղճալով նրան:
Թիթեռը թռչում էր ազատ, ինչպես ուզում էր, նա թռչում էր առաջ, ետ, մի կողմ եւ մեկեն` մյուս, ասես նրան քշում էր անտեսանելի քամին, իսկ Տիմոշան շնչակտուր վազում էր նրա ետեւից: Նա պետք է հիշեր արահետը, նա չպետք է շեղվեր եւ նա վախենում էր, որ թիթեռը կթռչի իրենից անդունդը կամ բարձր երկինքը, եւ նա կմնա մենակ` առանց նրա:
Եվ հանկարծ նա լսեց մոր ձայնը, որ արտասանեց իր սրտում.
– Դու նորից խաղով ընկար, նորից շնչակտուր եղար եւ դու մոռացել ես իմ մասին:
– Հիմա, մամ,- բարձրաձայն պատասխանեց Տիմոշան,- Ես մենակ մի թիթեռ էլ բռնեմ, ամենալավը, վերջինը:
– Դու կմոլորվես,- լսեց նա մայրական ձայնը,- Շուտով գիշեր է, եւ թիթեռը քեզնից դեպ խավար կթռչի:
– Իսկ ես այդ ժամանակ երկնքից աստղ կբռնեմ,- շտապ վրա բերեց Տիմոշան,- Նրանք գիշերով մոտ են թռչում:
Թիթեռը թռավ հենց Տիմոշայի դեմքի կողքով, նա զգաց նա թեւերի ջերմ սյուքը, իսկ հետո թիթեռը ոչ մի տեղ չկար: Նա աչքերով փնտրում էր նրան օդում եւ հողին մերձ, նա ետ վազեց ու վերադարձավ, բայց թիթեռին չգտավ:
Վրա հասավ գիշերը: Տիմոշան արահետով դեպի լեռն էր վազում, ուր թռել էր թիթեռը: Նրան թվում էր, որ թիթեռը թեւերով փայլկտում է իրենից ոչ հեռու, եւ նա երկարում էր ձեռքերը նրա ետքից: Նա անցել էր արդեն փոքրումեծ լեռները եւ բարձրանում էր ամենաահարկուն բոլոր լերանց մեջ` բարձունքը, ուր արահետը ելնում է երկինք:
Տիմոշան վազեց մինչեւ արահետի վերջն ու այնտեղից տեսավ ողջ երկինքը, իսկ նրանից շատ մոտ շողում էր մեծ, բարի թարթող աստղը: Տիմոշան տեսավ այստեղ, որ թիթեռը ոչ մի տեղ չկա:
«Իսկ ես աստղ կորսամ,- մտածեց Տիմոշան,- Աստղն ավելի լավ է, իսկ թիթեռն ինձ հիմա պետք չի»:
Նա մոռացավ երկրի մասին, ձեռքերով ձգվեց առ աստեղաց երկինքը, իսկ ոտքերով մտավ անդունդը: Սկզբում նա շնչահատ ընկնում էր, հետո նա դիպավ շրշացող տերեւներին մացառուտի, որ աճել էր լեռան զառիթափի վրա, ճյուղերը պահեցին Տիմոշային, եւ նա ջարդուփշուր չեղավ ներքեւի քարերի վրա:
Լուսադեմին Տիմոշան նայեց, թե ուր է ինքը: Մացառուտն աճում էր լեռան զառիթափին եւ ելնում էր փոքրիկ առվակի ափը: Առուն այդ սկսվում էր լեռան ստորոտի ակից, հետո փոքր-ինչ հոսում էր ներքեւում` երկրի վրա, եւ թափվում էր պստլիկ լճակի մեջ, իսկ լճակից ջուրը բարձրանում էր մշուշոտ հեղձուցիչ գոլորշով, քանի որ առավոտյան էլ այդ վայրում շոգ էր: Շուրջ բոլորը կեցած էին լեռների առ բարձր երկինք գնացող լերկ պատերը, որոնցով ոչ ոք չէր կարող բարձրանալ, այլ կարելի էր միայն թռչել օդում, հանց թիթեռ:
Լեռները պատսպարում էին անդունդի հատակը, եւ շուրջն ամենուր սոսկ լերանց քարե պատն էր, որոնցով անկարելի էր բարձրանալ ու գնալ այդտեղից: Այստեղ շոգ էր ու տանջալից: Տիմոշան հիշեց հիմա, որ մոր մոտ տանն ավելի զով էր:
Առվեզերքի խոտերի մեջ եւ մացառուտում բզզում եւ ապրում էին մորեխները, եւ ամենուր թռչում էին նույնպիսի շողշողուն երփներանգ թիթեռներ, որպիսին նա տեսել էր երեկ եւ ում ուզում էր բռնել ու զննել: Իսկ այստեղ թիթեռները թրթռում էին շոգ հողի վրա, եւ լսելի էր նրանց թեւերի աղմուկը, բայց Տիմոշան չէր ուզում նրանց բռնել, եւ իր համար տաղտկալի էր նրանց նայելը;
– Մամ,- կանչեց նա քարե լռության մեջ ու արտասվեց մոր հետ բաժանումից:
Նա նստեց լեռան քարե պատի տակ եւ սկսեց եղունգներով քերել այն: Նա ուզում էր քերել քարն ու լեռան միջով գնալ մոր մոտ:
3
Այն ժամանակից ի վեր, երբ Տիմոշան հայտնվեց քարե անդունդի հատակին, անցան շատ տարիներ: Տիմոշան աճեց ու աճեց, նա սովորեց, թե ինչպես պետք է թործել ու փշրել քարե լեռը: Դրա համար նա գտավ ժամանակին լեռան բարձրունքից ընկած ամենաամուր քարաբեկորները, եւ որ նրանք սուր լինեն: Այդ քարերով նա խփում էր նրան ու փշրում այն, բայց լեռը մեծ էր, սակայն նրա քարն էլ ամուր էր, եւ Տիմոշան աշխատում էր երկար տարիներ, եւ քարքարոտ լեռան մեջ լոկ ոչ խոր մի անձավ փորեց, եւ հեռու էր դեռ քարի միջով դեպի տուն իր ճամփան: Ետ նայելով, Տիմոշան տեսնում էր անդունդի հատակը, ուր նա ընկել էր մանուկ հասակում, եւ տեսնում էր նույն երփներանգ թիթեռներին, որոնք թռչում էին ամպակերտ շոգ օդում:
Մանկուց ի վեր ոչ մի անգամ Տիմոշան այլեւս չբռնեց այդ թիթեռներից եւ ոչ մեկին, եւ երբ թիթեռը պատահաբար նստում էր նրա վրա, նա հանում էր նրան ու դեն նետում:
Ավելի ու ավելի հազվադեպ էր նա լսում իր սրտում հնչող մոր ձայնը.
– Տիմոշա, դու մոռացել ես ինձ: Ինչո՞ւ դու հեռացար ու չվերադարձար:
Տիմոշան լալիս էր` ի պատասխան մոր խաղաղ ձայնի, որ լսում էր միայն ինքը, եւ ավելի ջանադրաբար էր թործում ու փշրում քարե լեռը:
Արթնանալով քարանձավում, Տիմոշան երբեմն մոռանում էր, թե որտեղ է ինքն ապրում, նա չէր հիշում, որ արդեն անցել են իր կյանքի երկար տարիները. նա մտածում էր, որ ինքը դեռ փոքր է, ինչպես նախկինում, որ ապրում է մոր հետ ծովափին, եւ նա դարձյալ ժպտում էր երջանիկ, եւ ուզում էր գնալ թիթեռ բռնելու: Բայց հետո նա տեսնում էր, որ իր կողքին քարն է ու նա` միայնակ: Նա ձեռքերը երկարում էր իր տան կողմն ու մորն էր կանչում:
Իսկ մայրը չէր լսում, որ որդին իրեն է կանչում, որ նա փորում է լեռն ու ամեն տարի փոքր-ինչ մոտենում է նրան: Նա նայում էր աստղալից երկնքին, եւ նրան թվում էր, որ իր փոքրիկ տղան վազում է աստեղաց մեջ: Մի աստղ թռչում է նրա առջեւով, նա դեպ նա է ձգում ձեռքն իր եւ ուզում է բռնել նրան, իսկ աստղը թռչում է նրանից ավելի ու ավելի հեռու, մառ երկնքի հենց խորքը:
Մայրը ժամանակն էր համրում: Նա գիտեր, որ եթե Տիմոշան վազեր երկրով մեկ, նա վաղուց արդեն ողջ երկիրը ոտնատակ տված կլիներ եւ տուն կդառնար: Բայց տղան չկար, իսկ ժամանակը կողքանց էր անցնում:
Ուրեմն, Տիմոշան երկրից հեռու է գնացել, նա գնացել է այնտեղ, ուր աստղերն են թռչում, եւ նա կվերադառնա, երբ տակնուվրա կանի երկնքի ողջ շրջանը:
Մայրը մեղմիկ ասում էր.
– Վերադարձիր, Տիմոշա, տուն, ժամն է արդենգ Ինչի՞դ են պետք թիթեռները, ինչի՞դ են պետք լեռներն ու երկինքը: Թող լինեն եւ թիթեռները, եւ լեռները, եւ աստղերը, եւ դու ինձ հետ եղիր: Թե չէ դու բռնում ես թիթեռներին, իսկ նրանք մահանում են քեզնից, դու աստղ կբռնես, եւ այն կխավարի: Պետք չէ, թող ամեն ինչ լինի, այդժամ դու էլ կլինեսգ
Իսկ որդին այդ ժամանակ փշուր-փշուր քայքայում էր լեռը, եւ սիրտը նրա տոչորվում էր մոր կարոտից:
Սակայն լեռը մեծ էր, կյանքն անցնում էր, եւ Տիմոշան, որ մանուկ հասակում գնացել էր տնից, ծերունի դարձավ:
4
Նա առաջվա պես աշխատում էր, որ ելնի լեռան միջով, սակայն ծերությունից եւ բաժանման երկար ժամանակից Տիման ավելի ու ավելի հազվադեպ էր լսում իրեն կանչող մոր ձայնը, եւ ինքն արդեն սկսեց մոռանալ, թե ով է ինքը եւ ուր է գնում քարի միջով: Բայց նա սովորել էր աշխատել եւ ամեն օր փոքր-ինչ տուն էր դառնում, գուցե թե մի մրջնաքայլ:
Եվ ահա մի անգամ նա լսեց քարե լեռան ներսից, թե ինչպես զրնգաց դույլը, որ ջուր կրելու համար իջնում էր լեռնալիճը: Տիմոշան ձայնից իմացավ, որ դա իրենց դույլն էր, իր մոր դույլը, եւ ճչաց, որ իրեն լսեն: Եվ ճիշտ որ, դա Տիմոշայի մայրն էր, որ ջրի էր եկել, նա հիմա քառորդ դույլ էր վերցնում, քանի որ ավելին չէր կարող տանել:
Մայրը լսեց, որ ինչ-որ մեկը գոռում էր լեռան միջից. բայց որդու ձայնն իր չճանաչեց:
– Դու ո՞վ ես այնտեղ,- հարցրեց նա:
Տիմոշան ճանաչեց մոր ձայնն ու պատասխանեց.
– Մամ, ես մոռացել եմ, ով եմ ես:
Մայրը ծնկեց քարեհողին ու դեմքով հպվեց նրան:
Որդին փշրեց լեռան վերջին քարերն ու լույս աշխարհ ելավ` դեպ մայրը: Բայց նա չտեսավ նրան, քանի որ քարե լեռան ներսում կուրացել էր: Ծեր Անիսյան ընդառաջ ելավ որդուն եւ իր առջեւ ծերունու տեսավ: Նա փարվեց նրան ու ասաց.
– Ծնեցի ես քեզ, իսկ դու գնացիր: Չմեծացրի ես քեզ, չսնեցի եւ գուրգուրել էլ չհասցրի:
Տիմոշան ընկավ փոքրիկ, դողդոջուն մոր գիրկն ու լսեց, թե ինչպես է խփում իրեն սիրող նրա սիրտը:
– Մամ, հիմա ես միշտ քեզ հետ կլինեմ:
– Բայց չէ որ ես ծեր եմ դարձել, մեկուկես դար եմ ապրել, որ քեզ հասնեմ, եւ դու էլ ծեր ես: Շուտով ես կմեռնեմ ու կարոտս չեմ առնի:
– Իսկ ես նորից փոքրիկ կդառնամ,- ասաց Տիմոշան:
Մայրը սեղմեց նրան կրծքին, նա ուզում էր, որ իր կենաց ողջ շունչն անցներ որդուն, եւ, որ սերն իր դառնար նրա ուժն ու կյանքը:
Եվ նա զգաց, որ իր Տիմոշան դարձավ թեթեւ: Նա տեսավ, որ բռնել է նրան ձեռքերի վրա, եւ նա հիմա դարձյալ փոքր էր, ինչպիսին այն ժամանակ էր, երբ վազեց երփներանգ թիթեռի ետեւից: Մոր կյանքը` նրա սիրո հետ փոխանցվեց որդուն, եւ նա կրկին մանուկ դարձավ:
Ծեր մայրը վերջին երջանիկ շնչով հոգոց հանեց, թողեց որդուն ու մահացավ:
Իսկ փոքրիկ Տիմոշան մնաց ապրելու մենակ երկրի երեսին: Երփներանգ թիթեռը թռավ նրա գլխավերեւում, եւ նա նայեց նրան:
1946թ.
Մտքի պոեմը
Երկրի երեսին այնքան լուռ է, որ ընկնում են աստղերը: Մեր սրտում մենք կրում ենք մեր տրտմությունն ու անհնարինի ծարավը: Սիրտը` արմատ է, որից աճում եւ աճում է մարդը, դա հավերժական հույսի եւ սիրահարվածության կացարանն է: Ամենամեծ հրաշքը այն է, որ մենք դեռեւս ողջ ենք, ողջ ենք պաղ անհունում, աստղերով եւ խարույկներով լի, սեւ, ամայի փոսում: Քաոսում, ուր բախվում են միմյանց մոլորակները` հանց թմբուկներ, ուր պայթում են արեւները, ուր մրրկապտույտ բոցավառ խորխորատն է, մենք դեռեւս ուրախ ապրում ենք: Բայց ամեն ինչ փոխվում է, ամեն ինչ տրվում է հուժկու աշխատանքին: Ահա մենք նստել ու մտածում ենք: Եթե դուք երջանիկ լինեիք, դուք չէիք գա այստեղ: Պաղ անապատային քամին գրկում է երկիրը, եւ մարդիկ սեղմված են միմյանց, յուրաքանչյուրը շշնջում է մյուսին իր հույսն ու հուսահատությունն իր կասկածի մասին, եւ մյուսը լսում է նրան հանց մեռյալ: Յուրաքանչյուրը ճանաչում է մյուսի մեջ իր սիրտը, եւ նա լսում է ու լսում:
Եթե աշխարհն այնպիսին է, ինչպիսին նա կա, դա լավ է: Եվ մենք ապրում եւ ուրախանում ենք, քանզի հոգին մարդու միշտ փեսացու է, որ փնտրում է իր հարսին: Մեր կյանքը` միշտ սիրահարվածություն է, վսեմ բոցավառ գույն, ում քիչ է ողջ տամկությունը տիեզերքում: Սակայն կա գաղտնի, թաքնածածուկ միտք, կա մեզանում խոր ջրհոր: Մենք այնտեղ տեսնում ենք, որ եւ այս կյանքը, այս աշխարհը կարող էր այլ լինել` լավ եւ հրաշալի, քան կա: Կա ուղիների անվերջությունը, իսկ մենք գնում ենք միայն մեկով: Մյուս ուղիներն ընկած են ամայի ու լայնարձակ, նրանց վրա ոչ ոք չկա: Իսկ մենք գնում ենք ծիծաղկոտ ու սիրասուն ամբոխով` մեկ պատահական ճանապարհով: Բայց կան ուրիշները, ուղիղ եւ հեռավոր ճամփաները: Եվ մենք կարող էինք գնալ դրանցով: Տիեզերքը կարող էր այլ լինել, եւ մարդը կարող էր շրջել այն առ լավագույն ճամփան: Սակայն դա չկա եւ գուցե չի լինի: Այդպիսի մտքից սիրտը գոցվում է ու կյանքը սառեցվում: Ամեն ինչ կարող էր այլ լինել, լավ ու վսեմ, եւ երբեք չի լինի: Եվ ինչո՞ւ աշխարհը չի կարող փրկվել, այսինքն, անցնել այլ ճանապարհի, ինչո՞ւ է նա այդպես հուզվում, փոփոխվում, բայց մնում տեղում: Որովհետեւ նրա մոտ չի կարող գալ փրկիչը: Եվ երբ գալիս է, եթե գա, չի կարողանա այս աշխարհում ապրել, որ փրկի այն:
Բայց արդյո՞ք աշխարհն ուզում է իր փրկությունը: Գուցե նրան ոչինչ պետք չէ, բացի իրենից, եւ նա գոհ է, գոհ է, ինչպես դագաղ դրվածը:
Բայց տեսեք: Մենք մարդիկ ենք, այս կույս աշխարհի մի մասը, եւ ինչպես ենք մենք տոչորվում: Միշտ ուտում ենք եւ դարձյալ ուզում ենք ուտել: Սիրում ենք, մոռանում ու կրկին սիրահարվում ենք մեր կրակոտ արյամբ: Աճում եւ տոչորվում է ցողունը: Այրվում ու հանգչում է աստղը, ծիծաղում ու մահանում է մարդը: Սակայն այդ ամենը երեւութականություն է, կենաց խաբուսիկ ամպը:
Բայց ահա եւ կյանքը լարվում է մինչեւ երկինք, ծայրեծայր լցվում է, հասնում իր եզերքին, այդժամ նա իրեն չի ուզում: Երեկոյան լռությունը մահացու է: Աղջկա ու ճամփորդի երգն՝ անարտահայտելի, մարդու հոգին իրեն չի դիմանում: Երկինքը կեսօրին մոխրագույն է, բայց գիշերով այն պեծկլտում է հանց ջրհորի հատակն, ու անկարելի է նրան նայել:
Մեծ կյանքը չի կարող ակնթարթից երկար լինել: Կյանքը` հիացքի բռնկում է, եւ դարձյալ խորխորատ, ուր խառնված ու բաց են ճամփաները` առ անսահմանության բոլոր ծագերը:
Աշխարհը տագնապալի է, ուժասպառ եւ ցասկոտ այն բանից, որ պայթել ու հանգչել է ակնթարթից հետո, լույսից հետո, որ ցմրուր լուսավորել էր բոլոր խորքերը, եւ մարմրում է ու մարմրում, այրվում է ու այրվում, եւ կպաղի մի ողջ հավերժություն:
Հենց դրանում է նրա մեղքը: Կյանքի մահացու բարձունքից հետո` սիրո եւ պայծառատես մտքի` կյանքը լեցվում է, եւ սափորը նրա պիտի տապալվի: Այդպիսի մարդն ամեն բան սիրել ու ճանաչել է մինչեւ վերջին հիացքը, եւ մարմինը նրա պատռվում է հիացմունքի բոցանուտ ուժով: Նա այլեւս բան չունի անելու:
Աշխարհը չի ապրում, այլ մարմրում է: Դրանում է նրա ոճիրն ու անքավելի մեղքը: Քանզի կյանքը չպետք է ակնթարթից երկար լինի, որքան երկարում է կյանքը, այնքան ծանր է: Հիմա տիեզերքը կեցած է ուղիղ դժոխքի ճամփին: Խոտի եւ մարդու մեջ ավելի ու ավելի խիտ սփռվում է խելագարությունը: Գաղտնիքները բազմանում են, եւ արդեն չի ճեղքում դրանք մտքի խոյը: Տառապանքից առավել մաքուր ու հիասքանչ է տիեզերքի դեմքը, առավել լուռ է երեկոներին, բայց սրտում դրանց համար տեղ չկա:
Ինչու է բռնկվել արեգակը եւ այրվում է ու այրվում: Նա պիտի որ հրից երկնագույն դառնա ու չապրի ակնթարթը:
Տիեզերքը բոցեղեն ակնթարթ է, որ ճեղքանցել ու վերակառուցել է քաոսը: Սակայն տիեզերքի ուժը այնժամ է ուժ, երբ այն կենտրոնացված է մի հարվածում:
1920թ.