Հենրիկ Էդոյանի համար գրականությունը նախ եւ առաջ կազմակերպվածություն է, ապրելու եղանակ, հաստատություն, միակ ձեւը, որով հնարավոր է հակադրվել կյանքի քաոսին: Իսկ որտեղ Կարգն է եւ կազմակերպվածությունը, այնտեղ հայտնվում է մշակույթը: Կազմակերպել, նշանակում է՝ ուրվագծել այն ժամանակը, որում ապրում ես, եւ տարբերակել այն բոլոր ժամանակներից, որոնք անցել են:
Էդոյանը եւ լեզուն: Վիտգենշտայնը գրում է. «Մեր լեզուն կարելի է դիտարկել որպես մի հին քաղաք. փոքրիկ փողոցների եւ հրապարակների, հին եւ նոր տների, տարբեր դարաշրջանների շինությունների լաբիրինթոսներ, եւ այդ ամբողջը՝ շրջապատված բազմաթիվ նոր թաղամասերով, ուղիղ փողոցներ՝ կարգավորված հատակագծերով եւ տիպային տներով: Իսկ որպեսզի լավագույնս ցույց տրվի, որ միասնության սկզբունքը կամ համադրությունը՝ գիտական մետադիսկուրսի ղեկավարությամբ, անընդունելի է, հարկ է լեզվի «քաղաքը» ենթարկել հավասարության տարանցիկության հին պարադոքսին՝ հարցնելով. «Իսկ որքա՞ն տներ կամ փողոցներ են հարկավոր, որ այն սկսի քաղաք համարվել»:
Էդոյանի համար լեզվական այդպիսի հին քաղաքն անընդունելի է: Նրա համար լեզուն նոր քաղաք է, միայն թե՝ առանց բավիղների եւ հին շինությունների: Նրա քաղաքում դարերը չեն խոսում, այլ ժամանակը: Այսինքն՝ գրական հայերենը, որի վրա աշխատել են վերջին հարյուրամյակում, սակայն որտեղ ոչ թե արտացոլվել է շինարարության ընթացքը, այլ արդյունքը: Նրա լեզվում անհնար է խառնածինություն գտնել, կեղծ ոճավորումներ: Նրա համար լեզուն ինքնին նպատակ չէ: Սրանով նա հակադրվում է բանաստեղծության այն ըմբռնմանը, ըստ որի՝ բանաստեղծությունը նախ եւ առաջ լեզու է:
Կլասիցիզմի համար պոեզիան աստվածների լեզուն է, ռոմանտիզմի համար՝ սրտի: Ռեալիզմը փոխում է այդ փոխաբերության բովանդակությունը, սակայն պահպանում է բնույթը. արվեստը կյանքի լեզուն է, որի օգնությամբ իրականությունը պատմում է ինքն իր մասին: Էդոյանի համար պոեզիան առհասարակ արվեստների լեզուն է, որով հայտնում է իր գոյության մասին՝ որպես մի այլ աշխարհի: Էդոյանը չի փոխում լեզուն, փորձում է արդեն իսկ մշակութաբանված լեզվով նոր մտքեր ձեւակերպել, ուստի նրա լեզուն այն է, որ հնարավորություն է տալիս ձեւակերպելու այդ մտքերը:
Որքան էլ տարօրինակ հնչի, հայերենը մտքեր ձեւակերպելու համար չէ. այն ամենասովորական միտքը բանաստեղծականացնում է, եւ պաթոսը գրեթե անխուսափելի է: Նույն պատճառով հայերենը դժվարությամբ է արձակունակ դառնում, որովհետեւ բանաստեղծական լեզվից մինչեւ արձակ միջակայքում պակասում է մի օղակ, որ կարելի է կոչել միջին խոսակցական լեզու:
Հայերենի հիշողությունը խնայողական չէ, այն թողնում է, որ սիրտը խոսի եւ ոչ թե գլուխը: Այդ պատճառով, որքան էլ տարբեր լինեն ոճերը, հայ բանաստեղծության մեջ մշտապես գերիշխող որակ է ռոմանտիզմը՝ իր այլազան դրսեւորումներով: Հայերեն բանաստեղծության մեջ գլուխը քիչ է: Էդոյանի բանաստեղծությունը փորձում է գլուխ լինել մի լեզվում, որտեղ սիրտն է մտածում: Անշուշտ, սրա համար նա թանկ է վճարում. առերեւույթ նրա լեզուն զրկվում է ինքնատիպությունից, այսինքն՝ այն, ինչ ընդունված է ինքնատիպություն համարել: Էդոյանի լեզուն անձնական չէ: Այսինքն՝ բանաստեղծությունը որպես այդպիսին՝ գոյություն ունի անկախ լեզվից: Եվ անձնականացվում է հայերենում եզակի լինելու իր հանգամանքով եւ ոչ թե անհատականությամբ: Այդ պատճառով այնտեղ կարելի է գտնել ինտելեկտ, միտք, խորություն, բայց ոչ անձնավորություն, ոչ Ես: Ես-ն ամենուր է եւ ոչ մի տեղ: Այն Բացարձակն է: Այլ կերպ ասած` Ես-ի իդեան է եւ ոչ թե ինքը՝ Ես-ը: Մի այլ ձեւակերպումով՝ Էդոյանի Ես-ը նախ եւ առաջ լեզվական արտահայտության փաստ է, այսինքն՝ քերականական, տեքստային միավոր եւ ոչ թե բուն անձնավորություն, որ Ես ասելով՝ հասկանում է ինքն իրեն:
Անարտահայտելի բովանդակություն չի լինում: Այլ բան է, որ լեզվի սատանան ուղեկցում է ամենուր, մինչդեռ երբեմն թվում է, թե գործ ունենք Աստծո խոսքի հետ: Մտավոր առօրյան սովորություններից ամենաաննկատելին է: Այն չի կորցնում առարկան, սակայն չի խորանում՝ էության, այլ պատսպարվում է սեփական իներցիայի մեջ: Այն աստիճանաբար ոչնչացնում է մտքի լավագույն որակները: Ինքնագլուխ աշխատող լեզուն մի կաղապար է, որ լավագույնս արտացոլում է Յունգի ասած «կոլեկտիվ անգիտակցականությունը»: Էդոյանի բանաստեղծությունը հակընթաց է եւ՛ «կոլեկտիվին», եւ՛, առավել եւս՝ «անգիտակցականությանը»: Սրանով նրա միտքը փոխում է քերականության սովորությունը, թեպետ արտահայտվում է այն նույն կաղապարներով, որոնք վաղուց արդեն ոչինչ չեն արտահայտում, մինչդեռ արդյունքում «ջարդվում» է պոեզիայում հարյուրավոր անգամներ հայտնվող փոխաբերությունների ինքնաբերությունը:
Նրա բանաստեղծությունը, եթե կարելի է այդպես ասել, իր տեսակով «ներքին էմիգրանտություն» է, իսկ հայ բանաստեղծության օրգանականության տեսակետից՝ «մոլորության էներգիայի» կրող, պատրանք, բայց չափազանց արդյունավետ պատրանք: Էդոյանի համար լեզուն անկառավարելի չէ: Այն, ինչ կառավարելի է, ենթարկվում է բանականությանը, ուրեմն՝ նաեւ ստեղծագործական է: Ճիշտ է, ավանդույթի պես անառարկելի է հնչում, թե բանականությունը չի կարող «օգնել» բանաստեղծականացմանը, սակայն Էդոյանի դեպքում այն անուղղակիորեն նպաստում է ենթատեքստի խորությանը, ընդարձակում ասոցիացիաների դաշտը, հարստացնում տեքստը: Եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, նրա բանաստեղծությունն անվերջ երկխոսություն է ժամանակակից մտածողության մակարդակի եւ ստեղծագործության միջեւ: Այդ իմաստով նույնպես նրա բանաստեղծությունը բացառիկ է: Մշակույթը միշտ պահպանողական է, սակայն գրականությունը չի կարող հեղափոխական չլինել: Մեր գրականությունը մշտապես դիմադրում է իմացության ներխուժմանը գրական տարածք, մինչդեռ Էդոյանի պարագայում այն հիմնական բաղադրիչ է:
Ընթերցում: Էդոյանի բանաստեղծությունը չափազանց հարուստ է ենթատեքստերով, այնքան, որ թվում է, թե տեքստն անհետանում է: Այսինքն՝ հաճախ նրա տեքստն անհասկանալի է, եթե հասկանալի չէ ենթատեքստը: Բանաստեղծության այս որակը նրա գործերին հաղորդում է միստիկականություն, որ կարող է միմիայն ինքն իրենով չբացվել: Սակայն ինտելեկտուալիզմը նրա բանաստեղծության մեկնաբանման բանալին է եւ ոչ թե հենց բանաստեղծությունը: Առանց ինտելեկտի դժվար է հասկանալ նաեւ նրա պատկերն ու փոխաբերությունը, թեպետ ինտելեկտուալ փոխաբերությունները հագեցած են զգայականությամբ ու զգացմունքով, որոնք, թվում է թե, շատ ավելի հասկանալի կարող էին լինել:
Ընկալման տեսակետից Էդոյանի տեքստերը երեք կարգի բարդություն ունեն.
ա) տեքստ-ընթերցում հարթության մեջ պակասում է մի օղակ, որ սովորաբար իրականություն հեղհեղուկ անունով է հայտնի, այսինքն` ընթերցողի եւ գրողի ակնարկները չեն համապատասխանում: Բանաստեղծը ակնարկում է մի իրականություն, որ ընթերցողին ծանոթ չէ, բացակայում է ասոցիացիաների ընդհանուր դաշտը,
բ) ընթերցողի եւ բանաստեղծի իմացությունները համազոր չեն. հեղինակը գիտի բաներ, որ հայտնի չեն ընթերցողին. սա կարելի է կոչել ինտելեկտուալ անհավասարություն,
գ) սոցիալական իրականության բացակայություն:
Առհասարակ հասկանալու հիմնախնդիրը մեր գրականագիտության մեջ համարվել է ինքնին հասկանալի մի բան եւ չի դրվել այնպես, ինչպես անհրաժեշտ է, մինչդեռ մեր գրականությունը հասկացվելու խնդիր ունի: Մեր գրականության մեջ հասկացվել է միայն այն մասը, որ անմիջական արձագանքն է իրականության: Գրականության այսպիսի ըմբռնումը գրականությանը պարտադրում է մշտապես մնալ կեցության մակերեսին՝ թույլ չտալով խորանալ գոյության խնդրի մեջ եւ մտնել մետաֆիզիկական ոլորտ: Հասկանալ տեքստը՝ չի նշանակում, թե այն կարելի է միայն հարաբերակցել արտատեքստային իրականության հետ, որովհետեւ որպես այդպիսին՝ կարող է հանդես գալ ոչ միայն իրական աշխարհը, այլեւ մշակութային տեքստը: Ուստի մեզ մոտ հասկանալու պատրանքն ավելի մեծ արժեք ունի, քան չհասկանալու իրողությունը: Չհասկանալը մի անհաղթահարելի կաղապար է, որով գրականությունը դատարկվում է իր իսկական արժեքից եւ հայտնվում սովորական իրողությունների շարքում: Չհասկանալ, նշանակում է՝ բացառել ընկալման բանալին, անտեսել այն ինֆորմացիան, որ դրված է բանաստեղծության մեջ որպես բուն բանաստեղծական ինֆորմացիա: Իհարկե, Էդոյանն այժմ ավելի հասկանալի է թվում, քան 30-40 տարի առաջ: Եվ դա մեր ինտելեկտուալ անսովոր առաջընթացից չէ, այլ բանաստեղծական ձեւի արտահայտության արդեն սովորական թվացող պատեհությունից: Հակառակ պատկերացման, հիմա էլ ձեւի ընկալման սովորականությունն է խանգարում հասկանալ բովանդակությունը: Էդոյանի բանաստեղծությունն, այնուամենայնիվ, դեռեւս մեր աշխարհից չէ եւ մնում է տարաշխարհիկ ներկայություն, որովհետեւ շատ առումներով նա առաջ է անցել մեր բանաստեղծության բնական զարգացման ընթացքից եւ միտված է կանխորոշելու ապագա գրական իրողությունները: Բանն այն է, որ մեր ընթերցողական լսարանն այնքան էլ սովոր չէ ինտելեկտուալ ստեղծագործության: Ինտելեկտուալ ասելով՝ չպետք է այն շփոթել «հարուստ մտքերով» ստեղծագործության հետ: Գիրքը կարող է, ինչքան հնարավոր է, հարուստ լինել մտքերով եւ բովանդակալից, սակայն տեքստի մակարդակում ինտելեկտուալ չլինել: Ինտելեկտուալ է այն տեքստը, որի լեզուն պահանջում է վերծանում, որ հագեցած է ակնարկներով, խորհրդանշական հղումներով, երկիմաստությամբ եւ պարադոքսներով: Էդոյանի բանաստեղծությունը հենց այդպիսին է: (Այստեղ ավելորդ չեմ համարում նշել հայ բանաստեղծության մի հատկանիշ, որը, ըստ էության, կարելի է պարադոքսալ համարել. այն իր ինտելեկտուալ հագեցվածությամբ ակնհայտորեն գերազանցում է հայ արձակին):
Կողմնորոշում: Թվում է, թե Էդոյանի համար մշակութային կողմնորոշվածությունը դեպի Արեւմուտք կարող էր անկյունաքարային դառնալ նաեւ նրա պոեզիայի համար, եթե Արեւմուտքն ավելի քան նյութապաշտական չլիներ: Նույն պատճառաբանությամբ, կարող էր այդպիսին համարվել նաեւ Արեւելքը, եթե նրա ծայրահեղ հոգեկանությունը չմղեր վերացականության: Մի խոսքով, նրա պոեզիայում հատվում են Արեւմուտքն ու Արեւելքը՝ որպես մշակութային մի հարթություն, որտեղ միակ կապը Խոսքն է: Այն հարթում է տարբերությունները եւ հաստատում նույնականությունը: Սրանով նա փաստում է մեր մշակույթի եվրոպականությունը, սակայն առանց խառնածին արեւելականության, քանզի եվրոպականությունն այլ բան չէ, քան մաքուր քրիստոնեական արժեքներին խարսխված իրողություն: Մյուս մշակութային ակնարկներն էլ են դիտվում եւ ընկալվում քրիստոնեության միջով եւ շնորհիվ:
Էդոյանը եւ ժամանակը: Էդոյանն ունի բանաստեղծություններ, որոնց մտավոր, գաղափարական եւ հոգեւոր խորությունը չի չափվում միայն բանաստեղծական խորությամբ: Այստեղ հեղինակը մոտենում է մետաֆիզիկական հայեցողությունների, որոնց անդրադառնալը շատ էջեր կարող է գրավել: Էդոյանի բանաստեղծության մեջ իրականությունը գրեթե չի արձանագրվում: Իրականության եւ ժամանակի առնչության մասին խոսակցությունները գեղագիտության մեջ տարածում ունեցող ըմբռնումներից ամենակասկածելին են: Իրականությունը պատկերացում է, որ առերեւույթ կողմնորոշվում է ժամանակով, այսինքն, արտաքին այն նշաններով, որոնք բովանդակություն են ստանում դարձյալ պատկերացումներով: Էդոյանը մերժում է ժամանակի գծային, անդառնալի բնույթը: Այն «հավերժի անդադրում պատկերն է» (Պլատոն), որ գոյություն ունի ժամանակից դուրս: Էդոյանի համար, անշուշտ, իրականությունը եւ ժամանակը գոյություն ունեն, սակայն այն, ինչ մեզ համար (առօրյա գիտակցության մեջ) իրականություն է՝ որպես ժամանակ, նրա համար իդեալական, ճշմարիտ աշխարհն է, որ ներկայանում է որպես բանաստեղծական տեքստի աշխարհ: Ակներեւ է, որ ժամանակի այսպիսի ըմբռնումը լիովին համապատասխանում է էնթրոպիական եւ ինֆորմատիվ ժամանակների հակադրության գիտական պատկերացումներին, որտեղ առաջինը երկրային, սատանայական ժամանակն է, երկրորդը՝ երկնային, Աստծո թագավորության ժամանակը: Երբ դադարում է գործել ինֆորմատիվ ժամանակը (Էդոյանի համար, կրկնում եմ, դա տեքստի ժամանակն է), այսինքն՝ Աստված բացակայում է, ապա չի կարող լինել նաեւ մարդկային ժամանակը («Երեք օր առանց ժամանակի»):
Սրանից ելնելով կարելի է ենթադրել, որ նրա շատ գաղափարներ ու բանաստեղծական իրագործումներ գալիս են այն վիթխարի գիտելիքներից, որ ունի հեղինակը, սակայն այդ ամենը վերածվում է ներզգացողական խաղի, Հեսսեի նշանավոր վեպի՝ «Հուլունքաղի» պարագծած սկզբունքներով. միեւնույն մոտիվը խաղարկվում է տարբեր նրբերանգներով: Սա նրա բանաստեղծության հավերժի՝ հարակրկնվող ժամանակի մոդելն է:
Միմիայն գրականություն: Չնայած թափված հսկայական ջանքերին՝ մեր գրականությունը դժվարությամբ է դուրս գալիս բանահյուսության խանձարուրից, որպեսզի ազատորեն հնչի անհատի ձայնը: Էդոյանի գործերում ոչ մի բանահյուսական տարր չկա, գրականություն է, միմիայն գրականություն՝ հենված իր իսկ պարադիգմային, որ մշտապես պահում է մշակութային կերտվածքը: Մինչդեռ մեր գրականությունն առ այսօր հենվում է բանահյուսության վրա այն համարելով միակ ազգային հորինվածքը, որի վրա կարող է բարձրանալ գրականությունը: Ընդհուպ լեզվական կակաֆոնիա (խառնաղմուկ), որ հիմա, քիչ բացառություններով, տերտնօրեն է ժամանակակից գրականության մեջ՝ եւ՛ արձակում, եւ՛ պոեզիայում:
Էդոյանը բացառապես ուրբանիստ է, եւս մի հատկանիշ, որով նա տարբերվում է քաղաքում ապրող, սակայն մշտնջենական բնապաշտներից ու բարբառախոսներից: Էդոյանն ինքն է իրեն ստեղծել: Էդոյանի համար տիպական կարելի է համարել նաեւ մի հատկանիշ, որ դժվարությամբ է տեղավորվում հայկական ընդունված (եւ ոչ թե ճշմարիտ) հոգեկերտվածքի հետ. կամք առ իշխանություն:
Անշուշտ, սա բոլոր ստեղծագործողների թաքուն եւ անթաքույց հատկանիշն է եւ Էդոյանի դեպքում նույնպես բացահայտ չէ, սակայն ներքուստ ընդգծված է: Այն հաստատական է, բայց ոչ պարտադրական: Սա տիպիկ ինտրավերտի հատկանիշ է, որն ինտելեկտով է «նվաճում» իրականությունը եւ ոչ թե «իշխանությամբ»:
Հնարավոր է ճշտել եւ սահմանել Էդոյանի ինտելեկտը, հնարավոր չէ սահմանել նրա անհատականությունը: Այն ազատ է: Թերեւս, այդ իմաստով հայ գրականության մեջ նրա հավասարը չկա. նա ազգային է՝ այդ հասկացության չաղավաղված, չստորացված ու չգաղափարախոսված իմաստով, միաժամանակ՝ միայն ազգային լինելուց ամենաչապականվածը: Նա գրական լեզվի բացարձակապես մշակված տարբերակի ասպետն է:
Էդոյանը եւ փիլիսոփայությունը: Որպես մտածող եւ անհատականություն, Էդոյանի բանաստեղծությունը վիթխարի նշանակություն ունի ժամանակակից բանաստեղծության իմացաբանության ըմբռնման համար: Նրա բանաստեղծություններից շատերը մեդիտացիաներ են: Բանականությունը կեցության քաոսի այլընտրանքն է, ուստի եւ՝ Կարգի հաստատումը: Սովորաբար, բանականությունը շատերին կաշկանդում է, սակայն Էդոյանի համար այն ազատության միակ ձեւն է: Ի՞նչը կարող է ավելի ազատ լինել, քան միտքը: Հեգելից սկսած՝ կարծում են, թե ազատությունը անհրաժեշտության գիտակցումն է: Սակայն Էդոյանի համար ազատությունը գիտակցում է՝ առանց անհրաժեշտության. այն բացակայություն է, եւ այստեղ գիտակցությունը քիչ տեղ է զբաղեցնում:
Որպես անհատականություն՝ Էդոյանը զուրկ է եսասիրությունից: Այս հարթության մեջ նրա անհատականության ծանրության կենտրոնն անվերջ փոխվում է՝ Ես-ից դեպի ինքնություն, մարդուց՝ Աստծուն, ինչը նշանակում է՝ Ես-ի անհետացում ու անէացում՝ ինքնության, եւ մարդու անհետացում Աստծո էության մեջ: Այստեղ Էդոյանը հետեւորդն է միաժամանակ եւ՛ արեւելյան, եւ՛ արեւմտյան միստիկների:
Էդոյանը եւ մոդեռնիզմը: Երբ տիրապետող է դառնում կեղծ մոդեռնիզմը, իսկական մոդեռնիզմը՝ հանձին Էդոյանի, դառնում է դասական: Մեզանում հաճախ են շփոթում մոդեռնիզմն ու ավանգարդը: Չփորձեմ դրանց մասին նոր ձեւակերպումներ տալ: Ի վերջո, մոդեռնիզմը ժամանակակից է դարձնում դասականը, նրա հղումը դասականն է, եւ ենթատեքստը բացահայտվում է դասականով: Մինչդեռ ավանգարդը նույնիսկ ժամանակավրեպ է դարձնում ժամանակակիցը: Ավանգարդը մերժում է եւ՛ դասականը, եւ՛ ժամանակակիցը:
Ի տարբերություն մոդեռնիզմի, որ ուղղորդված է ձեւի եւ բովանդակության նորարարության, ավանգարդը նորարարական արժեքների համակարգը առաջին հերթին կառուցում է՝ ելնելով պրագմատիկայից: Սկանդալ եւ էպատաժ՝ ահա ավանգարդի մղումը: Այն պրագմատիկական հանձնառություն է, սուբյեկտի անսովոր վարքի դրսեւորում: Սակայն մի բան ակնհայտ է, որ ավանգարդը նոր պոետիկա չի ստեղծում: Էդոյանը մոդեռնիզմից քամում է առավելագույնը, որ սա կարող է տալ գրականությանը: Նա հարկադրված է իրեն հակադրել բանաստեղծական եղած համակարգերին, հաճախ նաեւ՝ համակարգի բացակայությանը՝ մոդեռնիզմի դիրքերից, սակայն ոչ երբեք՝ ավանգարդի:
Էդոյանը եւ մշակույթը: Էդոյանի բանաստեղծության ակունքները բազմազան են: Նրա բանաստեղծությունները հաճախ ակնարկում են աղբյուրներ, որոնց տարածման աշխարհագրությունն ընդգրկում է մշակութային քարտեզի գրեթե բոլոր արեալները՝ Հին Եգիպտոսից մինչեւ ժամանակակից երկու Ամերիկաները, Հին Հնդկաստանից ու Հունաստանից մինչեւ նոր ժամանակների ռուսական, եվրոպական, չինական ու ճապոնական արվեստի ու պոետիկայի տարրերը: Եվ որքանով նրա տեքստերը բաց են դեպի նշյալ մշակույթները, նույնքանով փակ են՝ որպես մեկնաբանության հնարավորություն: Սա է Էդոյանի բանաստեղծության հիմնական պարադոքսը: Նրա բանաստեղծության ոդիսականը չի սահմանափակվում սոսկ Արեւելք-Արեւմուտք հակադրամիասնականությամբ: («Երկուսի միջեւ Մի գիծ կա. Խոսքը»): Էդոյանը եվրոպական չափանիշներով քաղաքակրթված մարդն է, որի առաքելությունն այն է, որ անընդհատ «եվրոպականացնում» է ուրիշներին, ինչպես ժամանակին հույներն էին «հունականացնում» բարբարոսներին, այսինքն, դրանով հաղթահարում մյուս մշակույթների սահմանները` սեփականելով այն: Էդոյանի պոեզիան հետեւողական է եւ՛ գեղագիտական համակարգով, եւ՛ պատկերային համակարգով, սակայն այդ հետեւողականությունը մեկ պակասություն ունի՝ այն չի զարգանում, այլ մշտապես գործում է իր իսկ հեղինակի ստեղծած ավանդույթի մեջ: Եվ այստեղ արտասովորն այն է, որ, ամբողջապես արեւմտյան լինելով (ամերիկյան տարբերակ), նրա բանաստեղծությունն իր այդ՝ անփոփոխության հատկանիշով բացառապես արեւելյան ավանդույթի կրողն է (չինական տարբերակ): Երբ մարդ պատկանում է մշակութային երկու տարբեր համակարգերի, նա ունենում է երկու կենսագրություն: Էդոյանի դեպքում նույնպես այդպես է: Սակայն պետք է ասել, որ նրա առաջին եւ հիմնական, մշակութային կենսագրությունը ճնշում է նրա երկրորդ՝ մարդկային-անհատական կենսագրությանը: Այստեղ բախում չկա, քանի որ Էդոյանի փիլիսոփայությամբ մարդու անհատական-մարդկային, երկրային կենսագրությունն ընդամենը նրա երկնային-հոգեւոր կենսագրության արտացոլանքն է, իսկ երկնային կենսագրությունը մշտապես մշակութային է: Սա, անշուշտ, յուրատեսակ պլատոնականություն կարելի էր համարել, եթե Էդոյանը չխախտեր բանաստեղծության պլատոնյան ըմբռնման հիմնական սահմանումը, ըստ որի՝ բանաստեղծությունը ոգեշնչված տենդ է, եւ այն չփոխարիներ արեւմտյան մշակույթում ընդունված կարգով՝ բանականորեն սահմանելի դեկարտյան սկզբունքով: Այդ իմաստով Էդոյանի բանաստեղծությունը՝ ձեւի տեսակետից նոր ուղիներ մատնանշելով հայ պոեզիայի համար, ինքն իր ձեւը չի փոխում: Նրան կարելի է համարել պոեզիային հայտնի բոլոր ձեւերի հմուտ նորոգիչ, ավելի ճիշտ՝ վերանորոգիչ: Էդոյանի պոեզիան սկզբունքորեն հակադրված է նաեւ այն ակունքներին, որոնցից սերվում է: Նրա հերոսը մենակ է, եւ այդ մենակությունը փարատվում է միմիայն պոեզիայի շնորհիվ: Նրա հատկանիշները գնահատելիս պետք է հաշվի առնել, որ նա ոչ միայն բանաստեղծ է, այլեւ ուսուցիչ: Նաեւ պետք է ավելացնել, որ նա որպես ուսուցիչ՝ շատ ավելի մեծ ազդեցություն կարող էր ունենալ արդի գրականության ձեւակերպումներում, քան որպես բանաստեղծ, եթե այն դաշտը, որտեղ նա գործում է որպես բանաստեղծ, մշակութաբանված լիներ այնպես, ինչպես պետք է լիներ: Մեծ մասշտաբներին սովոր մտածողին բաժին է ընկել գավառական մի դաշտ, որտեղ կարող է խեղդվել ցանկացած հանճար:
Էդոյանը եւ գիտությունը: Նրա անհատականությունը կարելի է հակիրճ սահմանել այսպես՝ քննադատական սուր միտք՝ գումարած պոետական բացառիկ շնորհ: Նա գիտնական է, որ պատեհություն ունի բանաստեղծ լինելու, եւ բանաստեղծ, որ պատեհություն ունի գիտնական լինելու: Անհատականության այս հատկանիշները նրա մեջ հակադրված չեն, որքան էլ առօրյա գիտակցության մեջ պիտի հակադրություն կազմեն: Նրա դեպքում բանաստեղծությունը չի խանգարում գիտնական լինելուն, գիտնականը՝ բանաստեղծին: Հակառակը՝ բանաստեղծն օգնում է ավելի լավ ըմբռնել ուրիշի բանաստեղծությունը (հայ քննադատության մեջ ավելի հրաշալի վերլուծություններ չկան, քան նրա՝ Դուրյանի ընթերցումները): Թվում է, թե պետք է նաեւ գիտնականն օգներ բանաստեղծին, բայց այդպես չէ. նրա գիտնական լինելը չնչին իսկ ազդեցություն չունի նրա բանաստեղծության վրա: Նրա գիտությունն անգամ իմպրովիզացիա է, մաքուր-ինտուիտիվ բացահայտում, այսինքն՝ ստեղծագործական մեկնություն, չնայած այն հանգամանքին, որ նրա կրթությունը բավարար է, որպեսզի «անաշխատունակ» դարձնի ինտուիցիան՝ ստեղծագործության ակունքը: Թվում է, թե արմատի ճանաչումը կարող էր փրկության խարիսխ լինել, եթե ինքնանպատակ չէ: Սակայն Էդոյանը դեմ է պատմությանը, պատմությունը դեմ է Էդոյանին: Երկու դիմություն, որ անլուծելի կարող էր լինել, եթե չլիներգ մշակույթը: Որքան էլ արտառոց հնչի, մշակույթը պատմության հետեւանք չէ, այլ պատմությունն է մշակույթից ածանցվում: Գիտական մի ըմբռնում, որով առերեւույթ մերժելով պատմությունը, նրան դնում է մշակույթի գեղեցիկ շրջանակի մեջ («Գիլգամեշի վերադարձը»,«Կոլումբոսի նավարկությունը»):
«Ձեւը թանկ է նստում»,- գրում է Վալերին: Այդ ձեւի համար մեր բանաստեղծներից ամենից թանկ վճարում է Էդոյանը: Նախ եւ առաջ՝ այն պատճառով, որ նրա բանաստեղծությունն ընկալվեց նախապես որպես ձեւ եւ չընթերցվեց որպես բովանդակության նոր ձեւի արտահայտություն: Մինչդեռ Էդոյանի ողջ բանաստեղծության ընթացքի քննությունը ցույց է տալիս, որ նրա որոնումների առանցքը նոր բովանդակության հայտնաբերումն է, այսինքն՝ նրա բանաստեղծության կենտրոնում իմաստաբանությունն է: Այդ պատճառով ես այն կոչում եմ սեմանտիկական ուղղվածության ստեղծագործություն: Գտնելով լեզվի եւ ոճի զտարյունը, Էդոյանը դրանք բազմապատկում է բազմաթիվ գաղափարներով: