Ժամանակակից Հայաստանում բանաստեղծության մասին խոսելը նույնն է, ինչ Օսվենցիմում բանաստեղծություն գրելը: Սակայն ես այն կարծիքին եմ, որ բանաստեղծությունը՝ լինելով լեզվի ամենաբարձրագույն արտահայտությունը, միաժամանակ ելք է դրությունից, ինչպիսին էլ այն լինի: Հատկապես այն ժամանակներում, երբ տիրապետող է խոսքի քաղաքական ուղղվածությունը: Սույն հոդվածաշարը փորձ է ամփոփելու հայ բանաստեղծության վերջին հարյուրամյակի արդյունքները՝ հիմք ունենալով նրա արտահայտության ժամանակակից ձեւերը: Պոեզիայի մասին խոսք բացելու այս ժամանակավրեպ իդեալիզմը, հույս ունեմ, ինձ կհանի նյութապաշտ առօրյայի մղձավանջից եւ փոքր-ինչ սփոփանք կլինի նրանց համար, ովքեր դեռ ականջ ունեն լսելու եւ աչք՝ տեսնելու:
Եթե չլիներ պոեզիայի գոյության փաստը, հազիվ թե հնարավոր լիներ տրամաբանորեն ենթադրել նրա գոյությունը: Գոյաբանական եւ ծագումնաբանական այսպիսի առեղծվածայնությունն ու ինքնակոչությունը, հակառակ տարածված պատկերացումների, տեսականորեն նրան դարձնում է անբացատրելի: Լինել ինքն իր պատճառը, լինել ինքնաբավ այն դեպքում, երբ կեցությունն ինքը կարծես թե ինքնաբավ չէ, համաձայնեք, չափազանց լուրջ հայտ է:
Հայ պոեզիան Հայաստանի սահմաններից դուրս ճանաչված չէ՝ ինչքան մենք կցանկանայինք, եւ գնահատված չէ, որքանով արժանի է: Այս հանգամանքը մի տեսակ թեականություն է հաղորդում մեր ասելիքին եւ փակում ցանկալի խոսք ասելու հատկապես այն պարագաներում, երբ գործ ունենք իսկական բանաստեղծության հետ: Ազգային բազում բարդույթներից մեկը, որ օրըստօրե աղետալի է դառնում: Մինչդեռ սեփական մշակույթը պետք է հեղինակություն լինի այն մարդկանց համար, որոնք կրողն են այդ մշակույթի, հակառակ դեպքում օտար մշակույթի ներխուժումը անխուսափելի է:
Մինչեւ ժամանակակից հայ պոեզիայի մասին մի քանի խոսք ասելը, հարկ է խոսել բանաստեղծության գոյաբանության եւ դրան հարակից մի քանի խնդիրների մասին, որոնք ինձ պակաս կարեւոր չեն թվում, քան բուն բանաստեղծությունը: Բանաստեղծությունն այլ աշխարհ չէ, այլ մեր նույն աշխարհն է՝ որպես այլ: Որպեսզի պատասխանենք «ինչ է պոեզիան» հարցին, հարկ է ազատվել գիտելիքից, Դերիդայի խոսքերով, «ոչ մի վայրկյան չմոռանալով գիտականգ չիմացության մասին»: Մեզ մնում է խոսել բանաստեղծության գործառույթի մասին, այն էլ այնպիսի հասարակության մեջ, ինչպիսին մերն է: Անցյալը թողնենք մի կողմ, քանի որ մեր անցյալի ցանկացած հատվածի մասին, եթե անգամ դա երեկն է, մենք պատրաստ ենք խոսել այնպիսի խանդավառությամբ, որ հոգեբանի կարիք կզգացվի: Բանաստեղծության գործառույթն արդեն դասական արվեստում ինքնին հասկանալի իրողություն էր, թեպետ պոեզիայի սահմանման ժամանակակից դիրքերից նրան հաղորդվում էր բանաստեղծության բուն գործառույթին անհարիր, օգտապաշտական բնույթ, հաճախ նույնացվելով պատմության հրամայականներին կամ գաղափարաբարոյախոսական ինչ-ինչ դրույթների հետ: Ճիշտ է, այդպիսի գործառույթներով բանաստեղծությունը հաճախ դրսեւորվում է, սակայն դրանք մեծ մասամբ վերագրվող հատկանիշներ են, եւ ճիշտ է նաեւ այն, որ դրանք նրա բազմաթիվ շերտերից են եւ ոչ ամենակարեւորները: «Ի՞նչ է իրականում պոեզիան, եթե ոչ լեզվական մի գործունեություն, որի էությունն այն է, որ լեզուն դարձնի ոչ գործունյա, կասեցնի նրա հաղորդակցական եւ լրատվական դերը, որպեսզի նրան օժտի գործածման նոր հնարավորություններով,- գրում է Ագամբենը: -Պոեզիան, Սպինոզայի խոսքով, լեզվի հայեցողություն է, որով այն վերադառնում է խոսելու իր իսկ հնարավորությանը։ Այսպես, Մանդելշտամի բանաստեղծությունները ռուսաց լեզվի հայեցողություն են, Լեոպարդիի Երգերը՝ իտալերենի, Ռեմբոյի Պայծառացումները՝ ֆրանսերենի, Հյոլդերլինի Հիմները եւ Ինգեբորգ Բախմանի բանաստեղծությունները՝ գերմաներենի եւ այլն։ Բայց ամեն դեպքում խոսքը գործողության մասին է, որն իրականանում է լեզվում եւ ազդում խոսելու բուն հնարավորության վրա»։
«Եթե դա ճշմարիտ է, ապա մենք պետք է արմատապես փոխենք արվեստի եւ քաղաքականության փոխհարաբերությունների խնդրի դիտարկման սովորությունը,- շարունակում է փիլիսոփա աստվածաբանը։ -Արվեստը մարդու գեղագիտական գործունեությունը չէ, որը ներունակորեն եւ որոշակի իրավիճակներում ընդունակ է ձեռք բերել նաեւ քաղաքական նշանակություն։ Բուն հիմքով, սահմանադրորեն, արվեստը քաղաքականություն է, քանի որ այն գործունեություն է, որ կասեցնում է գործունեությունը եւ մեր սովորական մտքերն ու շարժումները վերածում հայեցողությանգ Այդ տեսակետից արվեստը հեռու չէ քաղաքականությունից եւ փիլիսոփայությունից, երբեմն գրեթե չառանձնանալով նրանցից։ Սակայն պոեզիան մեզ համար վերջ է դնում՝ խոսելու, արվեստը՝ մեր զգացմունքների հնարավորությանը, իսկ քաղաքականությունն ու փիլիսոփայությունը մեզ համար պետք է իրականացնեն գործելու հնարավորությունը»։
Հարցերի այս խմբին մենք դեռեւս կանդրադառնանք բանաստեղծական տեքստերի վերլուծության ժամանակ, այստեղ հատկապես ցանկանում եմ առանձնացնել բանաստեղծության եւ նրա ընկալման պարագան, որովհետեւ մեր բանաստեղծությունը, որքան էլ առաջին հայացքից տարօրինակ է, համարժեք ընկալում չունի: Այն մշտապես ներկայանում է որպես փակ համակարգ, եւ եթե մեկ անգամ դիտարկվել է այս կամ այն գործառույթով, այլեւս գրեթե անհնար է դառնում ու բացառվում է այլ մեկնաբանություն: Սա դեռ այնքան սարսափելի չէր լինի, եթե բանաստեղծության մեկնաբանության առանցքում չդրվեին այնպիսի գաղափարներ, որոնք ըստ էության խորթ են կամ երկրորդական իսկական բանաստեղծության համար (իրականության արտացոլում, սոցիումի խոսափող եւ այլն):
Տեքստի եւ նրա ընկալման անհամարժեքությունն իր հերթին կաղապարում ու սահմանափակում է բանաստեղծության հնարավորությունները, նրան մղելով հարակրկնությունների ու նույնականության դաշտ, որով այն կամ դադարում է գոյություն ունենալ, կամ պահպանելով գոյությունը՝ դառնում է պահանջարկ չունեցող «ապրանք»: Մոտավորապես այս հանգրվանին է հասել ժամանակակից հայ գրականությունը, մասնավորապես՝ պոեզիան: Եվ այս հեռապատկերին այլեւս զարմանալի չէ, որ գրականություն են ներխուժում այնպիսի իրողություններ, որոնք այլ պարագաներում պարզապես գոյության հնարավորություն չէին ունենալու: Անշուշտ, սա գալիս է նաեւ նրանից, որ կորցնելով արժեքաբանության չափանիշները, ավելին՝ նույնիսկ որոշակիորեն երբեք չսահմանելով դրանք, եւ՛ բանաստեղծությունը, եւ՛ նրա մեկնաբանությունը կորցնում են իրենց գոյաբանական կարեւորությունը, տեղը զիջելով հեշտագրությանը եւ նկարագրականությանը, դրանցից ածանցյալ բոլոր հնարավոր բացասական իրողություններին: Պարզ է նաեւ, որ եթե չկա ընդհանուր մշակույթ՝ իր արժեքաբանության ընդհանրական չափանիշներով, առաջին պլան է մղվում սոցիումի համար դեռեւս ընդհանուր մնացած կենսաբանությունն ու քաղաքականությունը (պոռնկագրությունն ու գռեհիկ էպատաժը), ինչով էլ զանգվածայնորեն զբաղված է ետխորհրդային ողջ գրականությունը՝ թիկունքին ունենալով սոցռեալիզմի գեղագիտության ողջ զինանոցը, եւ առաջին հերթին՝ կյանքի հատակի փիլիսոփայությունը: Հայ գրողները եւս մի գյուտ են արել. որպեսզի հասկանալի լինեն «ժողովրդին», գրում են այն լեզվով, որով խոսում է ոչ թե ժողովուրդը, այլ նրա ամենաստորակարգ ու անկիրթ զանգվածը, որ երբեք գրականություն չի կարդում: Այսինքն՝ «իրենց գրականությամբ» ուզում են դուր գալ մի խավի, որի համար անգամ գիր ասվածը գոյություն չունի: Սա վրեժխնդրություն է մշակույթից, Գասետի արտահայտությամբ՝ «զանգվածների ընդվզում», լեզվական եղեռն, որով հաստատվում է Ռուդոլֆ Շտայների այն տեսակետը, ըստ որի՝ ֆիզիկական մարմնի ոչնչացումը դեռ վերջը չէ, այլ սկիզբը մի գործընթացի, երբ դահիճն ու զոհն իրենց տեղերը փոխում են, որպեսզի զոհը ոչնչացնի դահճի չկարողացածը՝ իր իսկ ձեռքով ոչնչացնի հոգեւոր մարմինը, որ առաջին հերթին լեզուն է:
Ժամանակակից բանաստեղծության վերլուծության համար ես առանձնացնում եմ երեք հեղինակ՝ Հենրիկ Էդոյանին, Հրաչյա Սարուխանին եւ Հակոբ Մովսեսին: Սույն հեղինակների ուսումնասիրությունը պայմանավորված է հետեւյալ հանգամանքներով՝ ա) կարծում եմ՝ այս երեքը ծածկում են հայ ժամանակակից բանաստեղծության տեսական վերլուծությունների հնարավորություն տվող ողջ իմացաբանական դաշտը. Սարուխանը, որովհետեւ նրա բանաստեղծությունն ընդգրկում է հայ դասական պոեզիայի, հատկապես՝ Տերյանից Սեւակ ընկած ուղու ողջ իմացաբանությունը, Մովսեսը, որ կրողն է մեր մյուս դասականության՝ հին եւ միջնադարի գրականության հոգեւոր փակված երակի, եւ ուղղակի շարունակությունն է ու վերածնունդը, եւ վերջապես՝ Էդոյանը, որ ներկայացնում է ողջ 20-րդ դարի մոդեռն բանաստեղծության որոնումների ողջ փունջը:
Բ) Նրանք լավագույնս են ներկայացնում հայերենի հնարավորությունները. Էդոյանը՝ ինտելեկտուալ մակարդակով, Մովսեսը՝ հոգեւոր հայեցողության, Սարուխանը՝ օրգանականության եւ ավանդականության տեսակետից: Իհարկե, իրենց գրաված դաշտում նրանք միայնակ չեն: Այսպես, Հակոբ Մովսեսի հետ իմացաբանորեն միեւնույն բանաստեղծական նյութի եւ հարթության մեջ են գործում Աշոտ Ավդալյանի բանաստեղծությունը, մասամբ՝ Արմեն Մարտիրոսյանինը, Հրաչյա Սարուխանի զուգընկեր կարելի է համարել Հրաչյա Թամրազյանին, Հրաչյա Բեյլերյանին, Աղվան Վարդանյանին, Ավագ Եփրեմյանին ու Ներսես Աթաբեկյանին՝ սիմվոլիզմի եւ հատկապես Արծաթե դարի բանաստեղծության նկատմամբ ընդգծված ակնարկներով, Էդոյանին համարժեք զուգահեռ չեմ տեսնում ոչ այն պատճառով, որ չկա, այլ ժամանակի ընթացքում նրանցից շատերը ցույց տվեցին իրենց կեղծ զանգուլակները, «փաստի պոեզիա» ինքնահնար եզրաբանությամբ ոչնչացնելով «պոեզիայի փաստը»: Շատ ավելի հեշտ է մատնացուցել նրա հակոտնյային, որ ժամանակակից բանաստեղծության մեջ Արմեն Շեկոյանն է:
Քննելով սույն բանաստեղծների ստեղծագործությունը, ամենեւին հավակնություն չունեմ օբյեկտիվ լինելու: Նաեւ այնքան միամիտ չեմ, որ հավատամ, թե իմ ասածներից հետո ինչ-որ բան է փոխվելու. մթնոլորտը, ուր գործում են այս բանաստեղծները, մեղմ ասած, այնքան էլ նպաստավոր չէ, որպեսզի իսկական արժեքները լիարժեք շնչեն, եւ իմ այս ընթերցումը համարում եմ ընդամենը գրականագիտական սադրանք:
Մշակույթի վիճակը որոշվում է լեզվական ինքնառեֆլեքսիայի մակարդակով. ինչքան բարձր է այն, նույնքան թույլ է նրա ընկալման հնարավորությունը, ուստի այստեղ երբեմն ներկայացնելու եմ եզրակացություններս, բայց ոչ վերլուծություններիս ընթացքը: