Լեզուն խմիչքի պես պետք է արբեցնող լինի, թնդեցրած՝ ինչպես կոնյակը, եւ մատուցվի այնպիսի կաղապարով, որ պահպանի բուրմունքը։ Ինչպես որ մեր հագուկապը մեր արտաքին բովանդակությունն է, այնպես էլ լեզուն բացահայտում է մեր ներքին բովանդակությունը, մեր մտածողության մակարդակն ու սահմանը։
Մենք շատ ենք խոսում մեր հայ լինելուց ու ազգությունից, մեզ համար ստեղծել ենք աշխարհին ներկայացվող հայի անառարկելի տիպ՝ գռեհիկ լեզվով, չարչի ու ռաբիս, միամիտ, փափախավոր ու լաչակով ճղճղան կերպարներ, իսկ արժեքներից խոսում ենք ընդամենը օդ կրակելով, խոսում ենք առանց հասկանալու ու ըմբռնելու արժեքի խորքը, առանց մեզանով անելու. մեզ ճանաչում են նրանով ու այնքանով, ինչքանով ու ինչպես ինքներս ենք մեզ ներկայացնում, ու ավելին ոչ ոք չի էլ սպասում մեզանից, եւ ուրիշներն էլ մեզ ներկայացնում են այնպես, ինչպես ինքներս ենք սովոր դա անել։ Տասնամյակներ շարունակ էկրաններից չի իջնում հայի «տնական» կերպարը՝ եփել-թափելու, աղջիկ մարդու տալու կամ տղա պսակելու, թաղման ծեսերի, փոքրիկ խորամանկությունների եւ այլնի ֆոնին։ Ու եթե ուշադրություն դարձնեք, Մոսֆիլմերում եւ այլուր նկարահանվող թե՛ լիամետրաժ, թե՛ սերիալային ֆիլմերում, եթե տիտրերում որեւէ հայի ազգանուն կա, ապա նաեւ մի էպիզոդիկ լոլիկ վաճառող կամ խարդախ հայի կերպար կգտնեք՝ խառնած վրացու կուլինարիայի ու ադրբեջանցու առոգանության հետ։ Տարօրինակն այն է, որ երբ սկսում ենք մտածել մեր ազգային առանձնահատկության մասին, մեր երեւակայությունն անմիջապես անսահմանորեն կրճատվում է, ուղղակի զրկվելով ինքն իրենից, ավելին՝ հարեւանի դռնից այն կողմ չի անցնում. մեր հիշողությունն իսկույն ամլանում է՝ մոռանալով թե՛ դարերն ու հազարամյակները, թե՛ նրանցում ձեռք բերված արժեքները։ Միքայել Նալբանդյանն, օրինակ, մեզ համար հայի տիպ չէ. նա ուղղակի զբաղեցնում է մեր դասագրքերի մեկ-երկու էջը, մեզ համար հայի տիպ չեն ո՛չ Խաչատուր Աբովյանը, ո՛չ Թումանյանը, ո՛չ էլ Տերյանն ու Չարենցը. մեզ համար հայի տիպ չեն մեր ժամանակի մտածողները, ասենք՝ Լեւոն Ներսիսյանը, Էդ. Աթայանը, Կարեն Սվասյանը, Հենրիկ Էդոյանը, Վահան Նավասարդյանը, Հրաչ Բայադյանը։ Մենք հայի տիպ չենք տեսնում ո՛չ Մինաս Ավետիսյանի, ո՛չ Պարույր Սեւակի մեջ, այնինչ նրանք ոչ միայն մեծ մտածողներ էին, այլեւ զոհվեցին հանուն հայի մտավոր կերպարի։ Ես չեմ կասկածում, որ ինձ հետ հիմա շատ-շատերը հիշեցին իրենց շրջապատում արժանի մտավորականների անուններ, եւ չեմ կարծում, թե թվարկելով՝ կարելի է սահմանափակել այդ անունների ցանկը, իսկ մեր լիամետրաժ կինոն մինչ այժմ ընդամենը մի ինտելեկտուալ կերպար է ստեղծել՝ ֆիզիկոս-գիտնական Արտյոմի կերպարը («Բարեւ, ես եմ»), եւ մի կենսագրական՝ Սայաթ-Նովայի։
Մեր գրականությունն էլ մենք պատշաճ չենք ընթերցել, մնալով քրեստոմատիական ընթերցողի մակարդակում. եթե մենք տալիս ենք Րաֆֆու անունը, ապա հիշում ենք միայն «Սամվելը». կարծես «Սալբին» ու «Խաչագողի հիշատակարանը» նա՛ չի գրել, եւ կամ դրանք առհասարակ չեն գրվել կամ արժանի չեն ուշադրության։ Տասնամյակներ շարունակ, ո՛չ միայն դպրոցում, այլեւ բուհում ընթերցանության մեր ցուցակները չեն փոխվել, չի փոխվել գրականության հանդեպ մեր վերաբերմունքը. գրականագիտությունը (չնչին բացառություններով) կա՛մ լռում է նոր անունների ու գործերի մասին, կա՛մ ցուցաբերում է ոչ մասնագիտական մոտեցում։ Մինչ այժմ մեր գրականությունը չենք բերել կինո, ինչը չափազանց կարեւոր է մեր ժամանակների համար, այնինչ շատ դասականներ աշխարհին հայտնի դարձան հենց կինոյի միջոցով, ու նաեւ կինոն ստիպեց նորովի ընթերցել Տոլստոյին ու Դյումային, Դոստոեւսկուն ու Պուշկինին, Շեքսպիրին ու Բալզակին։ Էկրաններին երեւացին ոչ միայն նրանց գործերը, այլեւ հենց իրենք՝ որպես հերոսներ (հիշենք Բայրոնի, Բեթհովենի, Շեքսպիրի ու Եսենինի, Գոյայի ու Մոդիլիանիի մասին ֆիլմերը)։ Աշխարհում ազգի տիպը ստեղծվում է ազգի մտավոր պոտենցիալի վրա, եւ ոչ թե՝ փողոցում մուրացկանություն անող, խեղված ճակատագրով մարդու կերպարի։ Խոսքս այն մասին չէ, թե այդ կերպարն արվեստից ու գրականությունից դուրս է, այլ այն, քննության խնդիր լինելով, չի կարող ազգի խորհրդանիշ լինել։ Երբ այդ կերպարը մնում է մենակ կամ անընդհատ տիրաժավորվում է, եւ նրա հետ միասին չեն ստեղծվում այլ կերպարներ, երբ գրականությունն ու արվեստը խաղում են մի լարի վրա, ազգի խորհրդանիշը, ի վերջո, դառնում է անթրաշ մուրացիկը։
Այն օրից, երբ մի կողմ դրեցինք Տերյանի լեզուն ու գրականությունը, մեռավ թատրոնը. մենք սպանեցինք ոչ միայն այսօրվա թատրոնը, այլեւ այսօրվա գրականությունը, եւ դրա հետ մեկտեղ՝ երեկվա՝ Փափազյանի ու Ներսիսյանի թատրոնը, մոռացանք Սիրանույշին ու Ադամյանին, իսկ Բեկնազարյանը, Փարաջանովն ու Փելեշյանը դարձան ուրիշի սեփականություն։ Արամ Խաչատրյանն ու Առնո Բաբաջանյանը մեզ համար սոսկ հոբելյանական հիշողություն են։ Տիգրան Մանսուրյանը, Տիգրան Խզմալյանն ու Վահրամ Թաթիկյանը չեն մտնում հայի տիպի մեջ, հավանաբար այն պատճառով, որ հայերեն են խոսում եւ չեն շեշտում, թե իրենք հայ են։ Իսկ իրենց հայ լինելու մասին շարունակ հիշեցնում են նրանք, ովքեր ոտք են բարձրացնում հենց ազգային արժեքների վրա, ովքեր հայոց լեզվից ուսել են միայն հայհոյանքը, ովքեր «թքած» բառն ավելի հաճախ են կիրառում, քան «ներեցեքն» ու «շնորհակալությունը»։ Այդ տեսակներից, անշուշտ, հայի հոտ չի գալիս, եւ այդ պատճառով էլ ստիպված են հաճախ կրկնել իրենց ծագումը, որ թե՛ իրենք չմոռանան, թե՛ ուրիշները հավատան, սակայն հիասթափեցնելով ասեմ, որ հայ ծնվելը (ինչպես եւ՝ գերմանացի ու ռուս) ծնվողի շնորհը չէ, սակայն հայ մնալն ու ազգի արժանիքները պահելն արդեն մեծ շնորհ է, որի մասին արժե լուրջ մտածել, իսկ մտածել պետք է մայրենի լեզվով, այն լեզվով, որ պահպանել է Խորենացու, Շնորհալու, Նարեկացու, Տերյանի ու Չարենցի բուրմունքը, որ թնդեցրած է՝ ինչպես հին հայկական կոնյակը…