«Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի նախագահ, ռեժիսոր Հարություն Խաչատրյանը շատ անգամներ է ասել, որ կինոարտադրություն չունեցող Հայաստանում փառատոն ստեղծելու գաղափարը ծագել է ազգային կինոն խթանելու ցանկությունից։ Գրավիչ ու դիտարժան տոն լինելուց բացի՝ «Ոսկե ծիրանը» նաեւ փորձում է ստորջրյա աշխատանք կազմակերպել՝ հայկական կինոնախագծերը աշխարհին ներկայացնելու համար։ Գրեթե բոլոր հանդիպումների ու ասուլիսների ժամանակ կինովավերագրող Հ. Խաչատրյանը կարգախոսի պես կրկնում է, որ կինոն կարող է շատ ազդեցիկ ու միաժամանակ՝ շատ դեմոկրատական զենք լինել, եթե մեծ թվով մարդիկ շահագրգռված լինեն օգտագործել այդ զենքը։ Հինգերորդ՝ հոբելյանական «Ոսկե ծիրանի» մեկնարկին հաշված օրեր են մնացել, շուտով Հայաստան կժամանեն պատվավոր կինոհյուրերն ու ֆիլմերը, սակայն մեր զրույցը «Ոսկե ծիրանի» նախագահի հետ որոշեցինք կառուցել ապագա հայկական կինոնախագծերի շուրջը, քանի որ այս տարի մեր կինոփառատոնը մի քանի ֆիլմերի հիմք է դնելու։
– Դուք ասում եք, որ նպատակ ունեք, կինո ցուցադրելուց բացի, նաեւ կինո ստեղծել։ Ինչպե՞ս է դա արվելու։
– Մենք արդեն ֆինանսավորում ենք կինոպրոյեկտները, կինոպրոյեկտների զարգացման համար գումար ենք տալիս։ Արդեն մի քանի տարի է, Երեւան ենք հրավիրում համաշխարհային կինոն ֆինանսավորող լավագույն կինոֆոնդերի ներկայացուցիչներին։ «World Cinema» միջազգային կինոֆոնդն, օրինակ, հայկական կինոն զարգացնելու համար հատուկ բաժին է բացել։ Ես համոզված եմ, որ միայն հայկական փողերով չի կարելի կինո նկարահանել։ Իհարկե, Հայաստանը գումար տալիս է, բայց ոչ միշտ է այն հերիքում։
– «Ոսկե ծիրանը» պատրաստվում է նաեւ «կինոպտուղներ» տալ։ Ինչպիսի՞ն դրանք կլինեն, եւ ինչպե՞ս կարվի գաղափարների ու հեղինակների ընտրությունը։
– «Ոսկե ծիրանը» կարող է միջանկյալ «պտուղներ» տալ, ինչը քիչ բան չէ։ «Ոսկե ծիրանի» միջոցով արդեն 3-4 ֆիլմերի նախագծեր ֆինանսավորվել են «World Cinema»-ի, Պուսսանի, Գյոթեբորգի ֆոնդերից։ Այս տարի նույնպես մեր փառատոնի շրջանակներում կկայանա համատեղ կինոպրոդուկցիայի ֆորումը, որին 7 հայկական պրոյեկտներ են մասնակցելու։ Լավն այն է, որ եթե նույնիսկ այդ պրոյեկտները գումարային մրցանակներ չստանան, նրանք կարող են տեղափոխվել այլ մրցույթների ու այնտեղ արդեն գումար հավաքեն։ Անցյալ տարի մեկ հայկական կինոնախագիծ մեր միջոցով տեղափոխվեց Պուսսան, հետո՝ Շվեդիա, եւ հետո արդեն՝ Կանն, եւ տարբեր տեղերից գումարներ ստացավ։ Իհարկե, բոլոր այն հայկական պրոյեկտները, որոնք հաջողություն են ունենում աշխարհում, պետք է նաեւ որոշ չափով տեղական պետական ֆինանսավորում ստանան։ Այս տարի մեր Մշակույթի նախարարությունը՝ որպես զարգացման ծախս՝ մեկ հայկական նախագծի, որի թեման ու սյուժեն հետաքրքիր կլինեն, կհատկացնի 5 հազար դոլար։ Իսկ երբ նախարարությունը փող է հատկացնում, դա նշանակում է, որ այն արդեն ստիպված կլինի հետեւել նախագծի ճակատագրին։ Հենց այնպես ոչ ոք փող չի տալիս, իսկ եթե տալիս է, ուրեմն, պիտի հետեւողական լինի։ Ասեմ ավելին, մենք փառատոն ստեղծել ենք առաջին հերթին նպատակ դնելով՝ հայկական կինո ստեղծել։ «Ոսկե ծիրանի» նպատակը միայն մեկ շաբաթով մարդկանց հավաքել, տոն ստեղծել, հեռուստատեսությամբ այդ մասին խոսել ու վերջացնելը չէ։ Կարծում եմ՝ շուտով մենք կհասնենք նրան, որ լրջորեն կֆինանսավորվեն երիտասարդական պրոյեկտները։
– Կինոռեժիսորներից շատերը համարում են, որ միայն իրենց ստեղծածն է արժեքավոր։ Պետությունը կարո՞ղ է, ասենք, Վիգեն Չալդրանյանի կամ Հարություն Խաչատրյանի հերթական ֆիլմերի փոխարեն՝ որոշել ֆինանսավորել ավելի երիտասարդ ու թարմ ռեժիսորի նախագիծը։
– Ես միայն ուրախ ու երջանիկ կլինեմ, եթե օրենք լինի, որը կարգելի, ասենք, ռեժիսոր Հարություն Խաչատրյանին 3 տարի շարունակ ֆիլմ նկարահանել, փոխարենը հնարավորություն կտա ֆիլմ նկարահանել երիտասարդ ռեժիսորների։ Հայ ռեժիսորներից շատերն իրենց արարչի տեղ են դնում ու չեն ընդունում մյուսների արածը։ Դա խորացված հիվանդություն է։
– Հայաստանում կան մի քանի կառույցներ, որոնք աջակցում են կինոյին՝ Մշակույթի նախարարությունը, Ազգային Կինոկենտրոնը, նաեւ «Ոսկե ծիրանի» հատուկ ծրագրերը։ Այդ կառույցների նպատակները նո՞ւյնն են։
– Մենք հասարակական կազմակերպություն ենք, եւ մեր արածը բոլորովին ուրիշ է։ Մենք միայն մեր ցանկություններով ենք առաջնորդվում, կարող ենք մեր գործը լավ անել, վատ անել, կամ էլ ընդհանրապես չանել։ Իսկ Կինոկենտրոնն ու «Հայք» կինոստուդիան պետական հոգածության տակ են գտնվում եւ կոչված են պետական քաղաքականություն վարել կինոյի ասպարեզում։
– Որոշիչը Կինոկենտրոնի՞ որոշումներն են։
– Նման կենտրոն ստեղծելու գաղափարն իմն է եղել։ Դեռ 10 տարի առաջ ես ասում էի, որ Կինոստուդիան հնացած կառույց է եւ հարկավոր է Կինոկենտրոն ստեղծել։ Բայց իմ ցանկությունն էր՝ այնպես անել, որ Կինոկենտրոնը չզբաղվի ֆիլմարտադրությամբ, այլ՝ միայն օգնի պրոյեկտներին՝ ֆինանսավորում գտնել, փառատոներ կազմակերպի, կինոյի մասին թերթեր եւ ամսագրեր լույս ընծայի։ Բայց հիմա Կինոկենտրոնը բոլորովին այլ կերպ է աշխատում։ Դժբախտաբար, մենք չենք կարողանում անել այնպես, որ պրոյեկտներն ուղիղ ֆինանսավորում ստանան։
– Ինչո՞ւ։
– Դե, այստեղ գործ ունենք հայկական մոտեցման հետ։ Յուրաքանչյուր մարդ, ով փող է տալիս, ուզում է իշխել այդ փողերը։ Շատերը չեն կարողանում այդ իշխելու ցանկությունից հրաժարվել։ Ես հիմա չեմ ուզում տգեղ ու կրիմինալ բաների մասին խոսել, պարզապես գիտեմ, որ փողը ղեկավարելու, ինքնուրույն բաժանելու ցանկությունից հրաժարվելը բարդ գործ է։ Դա հիվանդության նման է։ Ճիշտն այն ճանապարհն է, երբ փողն ուղիղ պրոյեկտին՝ կոնկրետ բանկային հաշվեհամարին է գնում, իսկ ստեղծագործական խումբն էլ ինքն է որոշում՝ ինչպե՞ս նկարահանել ու ո՞ւմ հետ նկարահանել։ Եթե պետությունը պրոյեկտի ղեկավարներին հավատում է, ապա պետք է ուղիղ ֆինանսավորի։ Իսկ մշակույթի ասպարեզում հիմնարկ ֆինանսավորելն, իմ կարծիքով, ամենատանջալի, տհաճ ու սխալ գործունեությունն է։ Չի կարելի հիմնարկներ ֆինանսավորել, պետք է կոնկրետ նախագծերը ֆինանսավորել։ Հիմնարկները ճահիճներ են։ Եվ այդ ճահիճներում մշակութային պրոյեկտները խեղդվում են։
– Ասուլիսի ընթացքում Դուք ասացիք, որ հիմնարկներում փողերը փոշիանում են։
– Ոչ միայն փոշիանում են, այլեւ՝ այնքան հետեւողներ են հայտնվում, որ պրոյեկտները չեն կարող իրականանալ։ Արվեստի վրա, փափուկ ասած, այդքան շատ «աչքեր» լինել չեն կարող։ Եթե մարդը լավ սցենար ունի, ու նրան վստահում են, պետք է թողնեն, որ նա հանգիստ իր ֆիլմը նկարահանի։ Իսկ եթե պետք է՝ թող գան՝ ստուգեն։ Օրինակ, երբ իմ պրոյեկտները միջազգային կինոֆոնդերն են ֆինանսավորում, նրանք գումարն ուղիղ ինձ են ուղարկում, չեն ասում՝ արի՛, մեզ մոտ նկարի, կամ էլ՝ արի՛, թող մեր ղեկավարը քեզ գումար բախշի։
– Հնարավո՞ր է, որ մենք աշխարհին հետաքրքիր ու որակյալ ֆիլմերով ներկայանանք։ Եվ ինքներս էլ հպարտանանք այդ ֆիլմերով։
– Այդպիսի ֆիլմ ստեղծելու համար մեծ գումարներ են պետք։ Առաջնահերթը փողն է եւ իդեան։ Իսկ «ամենաէժան» փողը, որով կարելի է ֆիլմ նկարահանել, եւ այդ ֆիլմը մարդիկ շունչը պահած կնայեն, դա 10 մլն դոլարն է։ 1 կամ 2 մլն դոլարով կարող ես միայն ուսանողական կամ դեբյուտային ֆիլմ նկարահանել։ Մեր պետությունը 300-400.000 դոլար է տալիս որպես օգնություն, այդ գումարն ամբողջովին ֆիլմ նկարահանելու համար չի նախատեսված, այդ գումարով ուղղակի հնարավոր չէ գեղարվեստական ժապավեն նկարահանել։
– Իսկ ինչո՞ւ վերջին տարիների ընթացքում ստեղծված ֆիլմերից ոչ մեկը չի ունենում այն հաջողությունը, որին մենք սպասում ենք։
– Որովհետեւ պետք է տարեկան 50 ֆիլմ նկարահանել, որպեսզի գոնե 2 ֆիլմը լավը ստացվի։ Ամբողջ աշխարհում, օրինակ, տարեկան 10 հազար ֆիլմ է նկարահանվում, բայց հաջողված են լինում մոտավորապես 50-ը։ Եվ եթե շրջես բոլոր կինոփառատոներով՝ հենց այդ 50 ֆիլմերը կտեսնես։ Մենք նախկինում տարեկան 7 ֆիլմ էինք նկարահանում, որոնք կամ լավն էին լինում, կամ վատն էին լինում։ Իսկ հիմա մենք մեկ ֆիլմ ենք նկարահանում։ Եվ հնարավոր չէ, որ մեկ ֆիլմից մեկը լավը ստացվի։ Իհարկե, չի կարելի բացառել, որ այդ մեկ ֆիլմը պատահականորեն կարող է լավը ստացվել։
– Նորմա՞լ երեւույթ է, որ ֆիլմերը տարիներով են նկարահանվում։
– Որովհետեւ փող չի լինում, իսկ ունեցած փողն էլ ուղիղ պրոդյուսերներին չեն տալիս։
– Իսկ եթե մեր հարուստ հայրենակիցների կամ սփյուռքահայերի գումարներով պետությունը որոշի ֆիլմ նկարահանել եւ հրավիրի, ասենք, հայտնի սցենարիստի, ռեժիսորի ու աստղեր-դերասանների, կարո՞ղ է ստեղծել ֆիլմ, որը դատապարտված կլինի հաջողություն ունենալու։
– Համաձայն եմ, դա պետք է անել։ Եվ հիմա նման մի նախագիծ մենք անելու ենք։ Հրավիրելու ենք աշխարհի հայտնի ռեժիսորների, օպերատորների, որոնք Հայաստանի մասին երկու ֆիլմ կնկարահանեն՝ խաղարկային «Տունը» ֆիլմն ու վավերագրական «Հող» ֆիլմը։ Որպես մասնագետ, վստահեցնում եմ, որ դա շատ լավ ու լուրջ պրոյեկտ է։ Այդ պրոյեկտն, իհարկե, նորություն չէ. Փարիզում, Նյու Յորքում արել են այդպիսի պրոյեկտներ։ Եվ հնարավոր չէ, որ մեր ֆիլմերը վատը ստացվեն, քանի որ մասնակցելու են Ատոմ Էգոյանը, Ռոբեր Գեդիկյանը, Ռոման Բալայանը եւ էլի շատ հայտնի ռեժիսորներ։ Այդ անունները շատ կարեւոր անուններ են։ Եվ հնարավոր չէ, որ նրանց ստեղծած ֆիլմերը հետաքրքիր չլինեն աշխարհի համար։ Ռեժիսորների անուններն արդեն իսկ երաշխավորում են, որ ֆիլմերը կցուցադրվեն Կանադայում, Ֆրանսիայում։ Կարծում եմ, մենք բոլորովին էլ վատ ճանապարհի վրա չենք։
– Կինոպրոցես չունենալով, մենք հատուկենտ ֆիլմեր ենք նկարահանում։ Եվ շատ ոգեւորիչ է, որ Դուք այդքան լավատես եք։
– Այո, մեր ֆիլմերը հատուկենտ են, բայց շուտով ավելի հետեւողական պատկեր կլինի։ Եթե մենք 2-3 տարիների ընթացքում ուղիղ ֆինանսավորենք միայն նոր, երիտասարդ ռեժիսորների ֆիլմերը, մենք շատ լավ արդյունքի կհասնենք, եւ մեր կինոն նոր թափ կհավաքի։ Ես վստահ եմ, որ 5 տարի հետո կինոթատրոնների քանակն էլ կշատանա, մեր ֆիլմերն էլ կինոշուկաներում իրենց տեղը կունենան։ Հիմա մեր կինոյին բոլոր մակարդակների վրա էլ օգնություն է պետք։ Կինոն չընդհատվող պրոցես է, որը սկսվում է իդեայից, գալիս-հասնում է տեխնիկական հարցերին, մոտենում է իր ավարտին ու շուկա է դուրս գալիս։ Ես վստահ եմ, որ այդ բոլոր փուլերում մենք հաջողություններ ենք ունենալու։ Շուտով Երեւան կգան ու մեր երիտասարդ մասնագետների համար վարպետության դասեր կանցկացնեն Ատոմ Էգոյանն ու հայտնի պարսիկ ռեժիսոր Աբբաս Քիարոսթամին, որոնք գործնականորեն կաշխատեն ու իրենց ֆիլմերը կնկարահանեն այստեղ։ Քիարոսթամին, օրինակ, մեծ՝ 20 հոգանոց խմբով է գալու ու սեպտեմբերին Հայաստանում ֆիլմ է նկարահանելու։ Իսկ դա շատ կոնկրետ քայլ է։ Այս տարվա Կաննի կինոփառատոնում էլ մեր ներկայությունը շատ կոնկրետ էր։ Շատ կոնկրետ էր նաեւ Արմինե Աբրահամյանի ու Միքայել Վաթինյանի ֆիլմի նախագծի ներկայությունը Պուսսանի փառատոնում, որտեղից նրանք փող ստացան։ Բայց եթե հիմա այդ նախագծին Հայաստանում չօգնեն ու փող չտան, ամեն ինչը կկորի։
– Կարո՞ղ են չտալ։
– Դե, պետք է սեփական գլուխները ջարդելով՝ փորձեն փող ստանալ։ Ֆիլմ նկարահանելը շատ դժվար բան է։ Կինոն այնպիսի հաճույք է, որը կարող են իրենց թույլ տալ ունենալ միայն մեծ ազգերը։ Բայց եթե փոքր ազգերը հասկանան, որ կինոն իսկապես մեծ զենք է, որը կարելի է արդյունավետ օգտագործել, շատ բաներ մի կողմ կդնեն ու գումարները կինոյի մեջ կներդնեն։ Կինոյով կարելի է կռվել, եւ այդ կռվում տգեղ զենքով՝ հրացանով կամ պարսատիկով չեն կռվում, այլ՝ արվեստով են կռվում։ Եթե ուզում եք իմանալ, կինոն շատ ավելի մեծ քաղաքական ուժ է, քան դիվանագիտությունն ու քաղաքականությունը։ Եթե մենք ազգային ծրագիր ընդունենք ու տարեկան 7 ֆիլմ նկարահանենք, մի քանի տարի հետո մենք հզոր զենք կունենանք։
– Պարտադրաբա՞ր նկարահանենք ֆիլմերը։
– Այո, պարտադրաբար։ Թուրքիայի նախկին պրեզիդենտ Էրդողանն, օրինակ, շատ խիստ հարցրեց՝ իսկ ինչո՞ւ եք ընդամենը 25 ֆիլմ նկարահանել, եթե ես 50 ֆիլմի համար էի փող տվել։ Նա խոստացավ պատժել այն ֆիլմարտադրողներին, որոնք իրենց ֆիլմերը չէին նկարահանել՝ ասելով. «Մեր ֆիլմերը մեր զենքն են»։ Նույն միտքը 10 տարի շարունակ ասում է կինոգետ Միքայել Ստամբոլցյանը։ Ես էլ եմ ասում։ Եվ Կինոկենտրոնն էլ ուզում էինք ստեղծել՝ նպատակ ունենալով կինոն զենք դարձնել։ Բայց այն ժամանակ չկարողացանք դա անել, ես մեկնեցի փառատոնի, հետո եկա ու իմացա, որ ինձ հեռացրել են կենտրոնի ղեկավարությունից։
– Դուք նաեւ դեմ էիք «Հայֆիլմի» մասնավորեցմանը։ Հիմա այդ որոշումն իրականություն է դարձել, բայց խախտումներն են շատ։ Հնարավո՞ր է Կինոստուդիան կրկին պետական դարձնել։
– Իհարկե, հնարավոր է, քանի որ պայմանագրերը խախտված են։ Պարզապես կամք է հարկավոր։ Ժամանակին մենք՝ բոլոր ռեժիսորներով, օպերատորներով հավաքվեցինք, օրենք մշակեցինք, որի համաձայն` կարելի էր Կինոստուդիայի միայն 25 տոկոսը սեփականաշնորհել։ Ես ինքս գնացի Ռոբերտ Քոչարյանի մոտ, խնդրեցի, աղաչեցի, որ Կինոստուդիան Կինոկենտրոն դարձնեն, մի տեղ հավաքեն եւ՛ վավերագրական կինոն, եւ՛ խաղարկային կինոն, եւ՛ կինոարխիվը, որ ազգային ծրագիր ընդունվի ու կինոն ֆինանսավորվի։ Բայց… Կինոստուդիան ծախվեց։ Ասեմ, որ այդ Կինոստուդիան հիմա ոչ մի բանի պիտանի չէ։ Կինոստուդիայի եւ՛ շենքը, եւ՛ հողը զրոյական արժեք ունեն։ Նրանց միակ արժեքը փողն է։ Փողն ու միայն փողը։ Իսկ եթե մենք ուզում ենք լուրջ կինոքաղաքականություն ունենալ ու կինո նկարահանել, կարելի է առանց հողի ու շենքի էլ դա իրականացնել։ Նույնիսկ լաբորատորիաներ մեզ պետք չեն, մեր կողքի երկրներում լիքը լաբորատորիաներ կան։ Հիմա սահմաններն ազատ են, եւ պետք է օգտագործել ժամանակը։