Հայոց ցեղասպանության 90-ամյա տարելիցի լայնամասշտաբ նշանավորումից մոտ
երկու շաբաթ անց Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գլխավորած ուխտավորների խմբի
հետ առիթ ունեցա լինելու Երուսաղեմում։ Տպավորություններս Երուսաղեմից,
Իսրայելից ու Պաղեստինից բավական շատ են, բազմազան ու հակասական։ Կարծում
եմ, առաջիկայում դրանց անդրադառնալու առիթ կլինի։ Հիմա ավելի շատ ուզում
եմ կենտրոնանալ Հոլոքոսթի թանգարանի վրա, որի ցուցադրությունը ճնշող էր,
միաժամանակ՝ ցնցող։
Նացիզմի իրականացրած այդ ոճրագործությունը, որը Հայոց ցեղասպանությունից
հետո քսաներորդ դարում մարդկության դեմ ուղղված երկրորդ ամենախոշոր
հանցագործությունն է, Հոլոքոսթի թանգարանում ներկայացված էր ամենայն
մանրամասնությամբ։ Թանգարանի գիտաշխատողներն ու ցուցադրության
կազմակերպիչները հավանաբար նկատի էին ունեցել ամենաթերահավատ, գուցե ցինիկ
կամ գուցե հենց հակահրեա այցելուին, եւ առաջին պատկերներից մինչեւ վերջինը
ներկայացրել ոչ թե ոճրագործության հետեւանքներն, այլ դրա
«կազմաբանությունը»։
Շատ որոշակի վավերական փաստաթղթերի, լուսանկարների, ականատեսների
տեսագրված վկայությունների ու հրեական կենցաղը ներկայացնող առարկաների
կողքին կային դիզայներական այնպիսի լուծումներ, որոնք ավելի ուժգին
տպավորություն էին թողնում։ Օրինակ՝ այդ ժամանակների բեռնատար
ավտոմեքենայի պարուրաձեւ ծռված հեծանը, որը ոչ մի կապ չունի խնդրո
առարկայի հետ, պարզապես ավերիչ ուժն է խորհրդանշում։
Թանգարանի լուռ ու անտես կարգախոսը մեկն էր. «Սա մեր մասին է, բայց ձեզ
համար»։ Ասել է թե՝ մեր տառապանքը ձեր դասն է, եւ դուք, որ թերահավատ եք
կամ գուցե ցինիկ կամ ատում եք հրեաներին, մի շտապեք եզրակացություններ
անել մեր մասին, այլ՝ աշխատեք ընկալել ցուցադրվածը եւ տեղավորել ձեր
մտակերտվածքի մեջ։ Բանական մարդու զգայարանները, եթե անգամ խղճահարություն
ու կարեկցանք չարտադրեն, արդարացում էլ չեն կարող գտնել, քանի որ մարդու
նկատմամբ մարդու կազմակերպած սպանդը չի կարող պատճառաբանվել որեւէ դեպքում։
Ամենակարեւոր առաջին բանը, որ նկատեցի այդ հսկա «ցուցահանդեսում»,
գերմանացի ժողովրդի նկատմամբ ատելության բացակայությունն էր։ Ավելին՝
երբեմն վավերագրական կադրերում երեւացող գերմանացի զանգվածներն ավելի շատ
էին զոհի տպավորություն թողնում, քան հրեաներն իրենք։ Նացիզմը ներկայացված
էր որպես մի խելահեղություն, որն ատելության զենքով սպանել էր երկու
ժողովրդի՝ հրեաներին ու գերմանացիներին։ Հրեաներին սպանել էր ֆիզիկապես,
իսկ գերմանացիներին՝ հոգեպես։ Ազգային գերազանցության մարմաջը, որ
նույնիսկ ժամանակակից աշխարհում չի դադարում գոյություն ունենալ, այլեւ
նորանոր դրսեւորումներ է գտնում, մասնավորապես՝ հաղթանակի հոբելյանական
շքահանդեսների տեսքով, ներկայացված է որպես գերմանացիների, ինչո՞ւ չէ,
նաեւ եվրոպական այլ ազգերի ճակատագրական մոլորություն եւ մոլություն։
Եվ ամենուրեք՝ լուսանկարներում թե վավերագրական կադրերում, Հիտլերին
տեսնողը կարող է մտածել, թե ո՞վ էր այդ մարդը, որ կարողացավ մոլորեցնել մի
ամբողջ քաղաքակիրթ ժողովրդի։ Բայց խնդիրը ժողովրդի քաղաքակիրթ
լինել-չլինելը չէ, խնդիրը Հիտլերի ով լինել-չլինելը չէ, այլ՝ ազգային
գերազանցության մոլորության «քաղցրությունը», որ կենարար դեղահաբի պես
կուլ էին տալիս միլիոնավորները։
Երկրորդ կարեւոր տպավորությունս ներկայացվածի խաբուսիկ մասշտաբն էր։
Հրեաներն ասում են՝ մեզանից վեց միլիոն մարդ են կոտորել (մենք ասում ենք՝
մեզանից մեկուկես միլիոն են կոտորել), սակայն այդ թանգարանի պատմությունը
ոչ թե վերացական միլիոնների մասին էր, այլ՝ առանձին մարդկանց, առանձին
ընտանիքների, առանձին ճակատագրերի։ Տասնամյա երեխայի նկարին նայելիս
անպայման հիշում ես, որ դու էլ այդպիսի մի նկար ունես։ Իսկ թեյի սեղանի
շուրջ հավաքված մեծ ընտանիքը քեզ հիշեցնում է քո ընտանեկան ալբոմից մի
մասունք։ Եվ դրանից հետո, անշուշտ, մնում է պատկերացումը՝ սա քեզ հետ կամ
քո ընտանիքի կամ քո գերդաստանի հետ էլ կարող էր պատահել։ (Մեր՝ հայերիս
դեպքում դա ավելի վաղ է պատահել, սակայն մենք դեռեւս վերացականից չենք
տեղափոխվել անձնական հարթություն, բայց սա այլ հոդվածի թեմա է)։ Իսկ
լուսանկարի «Տասնհինգ րոպե առաջ» մակագրությունն՝ արյունատար անոթներդ
սեղմելով, մտածել է տալիս, թե գուցե հիմա էլ տասնհինգ րոպե է մնացել։
Չափազանցություն չէ սա, որովհետեւ ժամանակակից քաղաքակիրթ աշխարհն անվտանգ
ժամանակի երաշխիք չի տալիս, որովհետեւ թանգարանից դուրս տասնութ-քսան
տարեկան երիտասարդ հրեաներն՝ ավտոմատներն ուսերից կախ, հարաբերական
անդորրն են հսկում, իսկ հյուրանոցի մուտքի մոտ կանգնած ապահովության
նույնքան երիտասարդ ծառայողն ամեն անգամ մարմնիդ վրայով տանում-բերում է
մետաղորսիչը, իսկ Պաղեստինում ազգայնական մոլլայի քարոզի հնչյունները
տարածվելով բախվում են պատերին ու փշրվում «Խաղաղություն» արաբատառ եւ
անգլիալեզու կարգախոսների, Հռոմի Հովհաննես-Պողոս երկրորդ երջանկահիշատակ
պապի ու Պաղեստինի հանգուցյալ առաջնորդ Յասիր Արաֆաթի լուսանկարների տակ։
Չափազանցություն չէ սա, որովհետեւ վերադարձիդ Թել Ավիվի օդանավակայանում
ապահովության ծառայություններն այնպես են քրքրում իրերդ եւ քեզ անձամբ, որ
թվում է՝ հիմա արյունդ էլ կքաշեն՝ ստուգելու համար ահաբեկչական կամ ոչ
ահաբեկչական ծագումդ, որովհետեւ իրենց ապահովության խնդիրը վեր է անգամ քո
արժանապատվությունից ու ինքնասիրությունից։ Որովհետեւ այդ երկրում
անընդհատ իսկապես տասնհինգ րոպե է մնում անհեթեթ ու անիմաստ մահով
մեռնելուն։
Հոլոքոսթի թանգարանը հրեաների երեկվա մասին չէ, այլ՝ այսօրվա։ Գերմանիայի
կողմից ճանաչվելուց եւ գերմանական կառավարության ներման խնդրանքից հետո
այդ ահավոր ոճրագործությունը կարող էր դասվել երեկվան, եթե չլիներ այսօրվա
կամ վաղվա կրկնության տագնապը։ Այս տագնապը, սակայն, համակում է միայն
ներսում, իսկ դրսում հրեաների երկիրն է, որը ստեղծվել է անապատի վրա,
ողբերգությունից մի քանի տարի անց, եւ այսօր դժվար է այդ տարածքներում
անապատը պեղել։
Թանգարանում շրջելիս անընդհատ մտածում էի մեր ներսի ու մեր դրսի մասին,
հիշում, որ ապրիլ 24-ից մի քանի օր առաջ ստիպված էի ահազանգ հնչեցնել մեկ
ամսում գրանցված բազմաթիվ ինքնասպանությունների առիթով, որոնց մեծ մասն,
անշուշտ, տեղի էին ունենում ապրել ցանկանալու, բայց ապրել չկարողանալու
պատճառով։ Հոլոքոսթի թանգարանի ներսում կարելի է սովորել աղետալի
պատմությունը ներկայացնելու արվեստի նրբությունները, իսկ նոր Երուսաղեմի
փողոցներում՝ նկատել հրեա բոմժերի ու մուրացկանների բացակայությունը։ Սա
թերեւս ավելի ուսանելի է։
