Սյորեն Կիերկեգոր «Քրիստոս է ճանապարհը»

Քրիստոս է ճանապարհը: Դա իր սեփական խոսքերն են, եւ այդ իսկ պատճառով դրանք չեն կարող ճիշտ չլինել:

Եվ այդ ճանապարհը նեղ է: Դա իր սեփական խոսքերն են, եւ այդ իսկ պատճառով չեն կարող ճիշտ չլինել: Բայց եթե նույնիսկ նա այդ ասած էլ չլիներ, միեւնույն է, այդ ամենը ճշմարիտ կլիներ: Չէ՞ որ մեր առջեւ բառիս բարձրագույն իմաստով քարոզի նմուշ է: Քանզի, եթե նույնիսկ Քրիստոս երբեք չի ասել` «Նեղ են դռները, եւ անձուկ է կյանք տանող ուղին», բավ է, որ նայես հենց իրեն, որ պարզ դառնա` այդ ճանապարհը նեղ է: Չէ՞ որ, եթե նրա կյանքն իր ամեն մի օրով, ամեն ժամով, ամեն ակնթարթով արտահայտում է հենց այն, որ ճանապարհը նեղ է, այդժամ, համաձայնիր, լուրն այդ տոկուն եւ համոզիչ է միանգամայն այլ կերպ, քան, եթե իր կյանքն այդ չարտահայտեր, բայց նա կավետեր մի քանի անգամ` ճանապարհը նեղ է: Այստեղ դրանից զատ հեշտ է տեսնելը, թե որքան անվերջորեն հեռու է ճշմարիտ քրիստոնեության դավանանքից նա, ում կյանքի ամեն օրը, օրվա ամեն ժամն ու ամեն ակնթարթը բացահայտ հակասություն է իր սեփական քարոզին, երբ նա, ասենք, կես ժամվա ընթացքում բացատրում է, թե ինչ է նշանակում՝ ապրել քրիստոնեաբար: Համանման քարոզը քրիստոնեությունը վերածում է ինչ-որ իրեն հակադիր մի բանի: Այն տարօրինակ հիմնում («Օրհնում ենք Քեզ, Տեր»), ուր թվարկվում են մարգարեություններ, այդ նրա տարատեսակությունը նույնիսկ չի անվանվում, այն ավելի ուշ ժամանակների հայտնագործություն է, երբ «Քրիստոնեությունը վերջնականապես հաղթանակեց»: Հիմնում ասվում է. «Քեզ էին ավետում բոլոր մարգարեները, ըստ ժամանակի՝ նրանք առաջինն էին»: Այնուհետեւ. «Քեզ ավետեցին բանբերները թվով տասներկուսը. Մարգարեներն ու առաքյալները»: Դա ինչ-որ արտասովոր բան է: Սակայն այնուհետեւ գալիս են մարդկանց զանգվածները, ամբոխը, հետեւաբար այստեղ եւ մենք քեզ հետ (դու եւ ես, իմ ընթերցող) նույնպես հայտնվում ենք. դե լսիր. «Մարտիրոսների դասերը գովաբանում էին քեզ իրենց մահվան ժամին»: Բայց այդ ամենն արդեն անցել է` ուսմունքի ճշմարիտ դավանությունն այն է, որ ճանապարհը նեղ է:

Մի՞թե քարոզիչն ինքն իրեն չի ծանակում այն դեպքում, եթե ճանապարհը, որով նա գնում է, թեթեւ է, այնինչ նա իր քարոզներում ասում է՝ լիովին հավանական է, որ զգացմունքով, համոզվածությամբ կամ նույնիսկ հուզավառությամբ, ոչ առանց արցունքի` ինչո՞ւ ոչ, այն մասին, որ ճանապարհը նե՞ղ է: Այո, նեղ է, բայց ահա՝ ոչ այն, որով նա է գնում: Ոչ, ճշմարիտ քարոզիչի կյանքն ուսմունքի արտահայտությունն է առ այն, որ «ճանապարհը նեղ է»: Այդ դեպքում չկա՞ն արդյոք երկու ճանապարհներ, որոնցից մեկը թեթեւ է եւ տրորված, եւ դրանով է ընթանում քարոզիչը, ազդարարելով, թե նեղ է «ճանապարհը», ընդ որում, նկատի ունենալով ճշմարիտ ճանապարհը, որով նա ինքը չի գնում, եւ միաժամանակ քարոզները նրա մարդկանց հրավիրում են հետեւելու Քրիստոսի նեղ ճանապարհին, թեպետ հենց քարոզողի կյանքը (եւ դա, համաձայնիր, առավել քան համոզիչ փաստարկ է) հրավիրում է նրանց հետեւելու իրեն իր թեթեւ, լայն ու տրորված ճանապարհով: Եվ դա քրիստոնեությո՞ւն է կոչվում: Ոչ: Որպեսզի դառնան քրիստոնեական, կյանքն ու քարոզը պիտի միաձուլվեն, պետք է մի ամբողջություն արտահայտեն, եւ հենց այն, որ ճանապարհը` նեղ է:

Եվ ճանապարհն այդ, որ է Քրիստոս, այդ նեղ ճանապարհը` նեղ է արդեն իր ակունքներում:

Քրիստոս ծնվում է կարիքի եւ չքավորության մեջ, եւ հազիվ թե միտք չծագի` մա՞րդ է արդյոք այդպես ծնված, չէ՞ որ նա ծնվել է փարախում, քրջերով փաթաթված եւ մսուրքում դրված, եւ սակայն, դեռեւս մանկահասակ, արդեն հետապնդվում էր իշխանություններից (ինչը որ ինքնին արդեն բավական զարմանալի է), այնպես որ նրա չքավորության մեջ ապրող ծնողները ստիպված են իր հետ միասին փախուստով փրկվել, դա իրոք որ չափազանց նեղ ճանապարհ է. չէ՞ որ եթե մեկը ծնվում է մեծատոհմիկ, օրինակ, գահաժառանգ, այդ ժամանակ հետապնդման սյուժեն իշխանապահներից լիովին տեղին է, սակայն նա ծնվել է փարախում եւ քրջերով փաթաթված` իհարկե, նա բավական ճնշված է այդ չքավորությամբ եւ տնանկությամբ, բայց փոխարենը՝ ապահովագրված է իշխանությունների հետապնդումներից: Եվ ինչպես որ իր ծննդյան պահին նա չի դասվել երեւելիների շարքում, այդպես էլ դա շարունակվեց հետագայում, համարյա նույնպես, ինչպես որ սկզբում էր. նա ապրում է չքավորության եւ խեղճության մեջ, եւ չգիտե, թե որտեղ հանգիստ առնի:

Միայն դա բավական կլիներ, որպեսզի երկրային լեզվից օգտվելով՝ ասվեր այդ ճանապարհի մասին, որ այն նեղ էր: Սակայն դա դեռ ամենահեշտն է այդ նեղ ճանապարհին:

Ճանապարհն այդ նեղ է միանգամայն յուրահատուկ կերպով, եւ ընդ որում` ի սկզբանե: Քանզի Քրիստոսի կյանքն ի սկզբանե գայթակղության պատմություն է. ոչ թե նրա կյանքի պահերից մեկը, որ քառասուն օրն է, այլ՝ իր գայթակղության պատմությունը (ինչպես նաեւ՝ տառապանքի պատմությունը): Նա գայթակղեցվում է իր կենաց ամեն մի պահին, քանզի իր իշխանության ներքո է իր կոչումն ու իր խնդիրն ունայն համարելու մշտառկա հնարավորությունը: Անապատում գայթակղիչը սատանան է, բայց գայթակղիչի դերն իրենց վրա են վերցնում եւ այլք. դա մե՛կ ժողովուրդն է, մե՛կ աշակերտները: Եվ հենց նրանք ամենից շատ, հատկապես սկզբում, երազելով ուժովանալ, ջանում էին գայթակղել նրան առ այն, որպեսզի նա տեսներ իր կոչումը, իր խնդիրն աշխարհիկ կյանքում, եւ այդու դառնար այսպես թե այնպես մեծ հենց աշխարհիկ կյանքում` արքա կամ այլ ոք` իշխանությամբ հանդերձ. դա իր սիրելի աշակերտների միակ ցանկությունն էր, այնպես որ, նա լիովին կարող էր թեկուզ դույզն-ինչ զիջել նրանց այն բանի փոխարեն, որ, աշխարհիկ լեզվով ասած, ձգտի նրանց այնքան դժբախտ դարձնել, որքան որ դա ընդհանրապես հնարավոր է: Այնժամ ահա դուրս է գալիս այն, երբ այլ մարդիկ իրենց առաջին քայլերից պրկում են ողջ ուժերը, որպեսզի ինչ-որ բան դառնան, եւ իշխանությամբ զարդարված, նա անպարագրելի մեծ լարումով իր առաջին քայլերից ստիպված է ամեն ինչից պաշտպանություն փնտրել, ինչը որ կարող էր նրան դարձնել տիրակալ կամ իշխանությամբ զարդարված ինչ-որ մեկը: Եվ դա նեղ ճանապարհ չէ՞:

Ամենայն ճանապարհ արդեն բավականաչափ նեղ է, եթե տառապանքն անխուսափելի է, եթե ոչ մի ելք չկա, բայց որքան առավել է նա նեղ, եթե այդ տառապանքի ամեն մի ակնթարթում ակնթարթն ինքն այստեղ տառապանք է դառնում, թաքնված է սարսափազդու, սեւեռուն իրեն հեշտորեն կպչող իր համար հնարավորությունը, հասնելու շատ ավելիին, քան դյուրացումները` լիովին հաղթանակ, եւ դրա հետ՝ այն ամենը, ինչ երկրային միտքը կարող է երեւակայել: Եվ չէ՞ որ այդ նեղ ճանապարհով (թող որ՝ եւ այլ, նվազ չափով) պետք է անցնեին իր շատ ու շատ հետնորդները:

Մարդկանց մեծամասնությունն այդպիսի մի սեւեռուն միտք ունի` ձգտել այն բանին, որ քեզ ինչ-որ մի նշանակալից բան համարեն, եւ ամենահանրաճանաչ խարդախությունը հենց այն է, որ քեզ առավել մեծ մի բան ներկայացնես, քան այն, ինչ դու փաստորեն կաս: Կրոնական տառապանքը սկսվում է բոլորովին այլ բանից: Շնորհիվ Աստծո հետ իր կապի՝ կոչյալն իր մեջ այնպիսի ուժ է զգում, որ նրանում առավել մեծ բան թվալու գայթակղեցնող պահը չի ծագում: Սակայն, միեւնույն է, այդ պահին նրան շամփրում է սրընթաց ահը, քանզի նա հասկանում է` այդ շնորհի տարատեսակությունը սովորաբար այլ բան չէ, քան հավանական կործանում: Այստեղ նրան համակում է գայթակղությունը խոսելու իր մասին` որպես ավելի փոքր բանի, քան նա իրականում կա: Եվ չէ՞ որ այն, ինչը նա իրականում կա, բացի Աստծուց, ոչ մի վկա չունի: Եվ եթե մարդ այդպես վարվի, նրան սպասում է երանությունը, հիացքն ու մեծությունը, քանզի այդ դեպքում նա, այսպես ասած, հաղթում է: Հետեւաբար, նա ստիպված է պաշտպանվել հենց այն բանից, ինչն իր մեջ հաղթականն է… եւ դա նեղ ճանապարհ չէ՞:

Այդ ճանապարհը նեղ է արդեն իսկ իր ակունքներում, քանի որ նա հենց ամենասկզբում գիտի իր ապագան, իր ճակատագիրը: Արդեն հենց ի սկզբանե տառապանքի այդ հրեշավոր բեռը: Շատ, շատ-շատ են նրանք, ովքեր համարյա հրճվանքով դուրս են ելել աշխարհի դեմ մարտի. նրանք հուսով էին, թե հաղթողներ են դառնալու: Սակայն բնավ էլ՝ ոչ, գործն այլ ընթացք էր ընդունում, բայց նույնիսկ, երբ ամեն ինչ անխուսափելի կործանման էր հանգում, նրանց մեջ, միեւնույն է, պեծկլտում էր զուտ մարդկային հույսն առ այն, որ ամեն ինչ դեռ կարող է հաղթանակի վերածվել այնքանով, որքանով Աստծու համար անհնարին բան չկա: Իսկ Քրիստոսին իր ճակատագիրը նախօրոք հայտնի էր, նա գիտեր դրա անխուսափելիության մասին, քանի որ ինքն էր այդ ուզում, քանզի միանգամայն ազատ մտնում էր իր ճակատագրի մեջ:

Սարսափելի գիտելիք, որ շնորհված էր ամենասկզբում: Երբ իր կյանքի արշալույսին ժողովուրդը հրճվանքով դիմավորում է նրան, հենց այդ պահին նրա համար արդեն պարզ է` դա հենց նույն ժողովուրդն է, ով պիտի գոչի` «Խաչիր նրան»: «Ուրեմն էլ ինչո՞ւ նա երես չդարձրեց այդ ժողովրդից»: Բայց մի՞թե անպատկառություն չէ այդպիսի բան ասելը մարդկային տոհմի փրկչի մասին:

Ահա նա կրկին այդ ժողովրդին ցուցանում է սիրո սխրանքը (ի դեպ, ողջ նրա կյանքն այլ բան չէր, քան սիրո սխրանք), բայց, ընդ որում, նա հասկանում է, որ այդ սիրո գործը նրան ի խաչ կբերի, ահա եթե նա սիրեր իրեն եւ թողներ սիրո գործը, այդժամ, ըստ ամենայն հավանականության, նրա խաչելությունը հարցականի տակ կլիներ: «Բայց այդ ժամանակ, ավելի լավ է, նա թողներ այդ գործը»: Բայց մի՞թե հանդգնություն չէ համարձակվել այդպիսի բան ասել մարդկային տոհմի փրկչի մասին:

Նեղ է այդ ճանապարհը: Բայց չէ՞ որ այդ նեղ ճանապարհով (թող որ՝ եւ այլ, նվազ չափով) պիտի ընթանային նրա շատ-շատ ճշմարիտ հետնորդները:

Մարդկային սիրտը չի կարող չբերկրել, երբ մարդ տեսնում է, թե ինչ ուժեր են ենթակա Նրան: Քանզի ճանապարհի սկզբում կա մի ակնթարթ, երբ կոչյալը, կարծես թե իր ուժերը փորձելով, բերկրալից եւ շնորհակալ՝ հանց մանուկ, չափում է այն, ինչը թույլատրվում է նրան գործել կյանքում: Եվ երեխայի նման, նա, հավանաբար, ավելին է ուզում, եւ դա դարձյալ թույլատրվում է նրան: Եվ ահա ինչ-որ պահի նա համարյա թե ընկճված է, նա ասում է. «Բավական է, այլեւս ոչնչի չեմ տենչում»: Սակայն ասես ինչ-որ ձայն հայտնվում է նրան եւ ասում. «Իմ բարեկամ, դա սոսկ չնչին մասն է այն բանի, ինչ քեզ թույլատրվում է կատարել: Եվ այդժամ կոչյալն անուժ հակվելով՝ դժգունում եւ ասում է. «Աստված իմ, ես հասկացա, բախտն իմ որոշված է` կյանքն իմ ընծայաբերվում եւ զոհաբերվում է տառապանքին: Ես պետք է անհապաղ գիտակցեմ այդ ամենը»: Եվ դա նեղ ճանապարհ չէ՞:

Ճանապարհը նեղ է, ի սկզբանե նեղ է, քանզի ամենասկզբից նրան հայտնի է, որ ողջ իր էներգիան, բոլոր իր ջանքերն ուղղված են հենց իր դեմ: Նեղ է արդեն եւ այն ճանապարհը, որի վրա քեզ թույլատրվում է վատնել քո բոլոր ուժերը, որպեսզի անցնես այն բանի միջով, որը դրսից քեզ ելք չի տալիս. բայց երբ դու վատնում ես քո ողջ ուժերն այն բանի համար, որ դիմակայես ինքդ քեզ, այդժամ «նեղ է ճանապարհը» անվերջորեն ասելը բավարար չէ, ավելի շուտ այդ ճանապարհը պարզապես անանցանելի է, ծածկված, անհնարին, խելակորույս: Եվ միեւնույն է, ճանապարհ, որի իրականությունը հենց այն է, որ ճանապարհը Քրիստոս է, նեղ է հենց այդկերպ: Ճշմարտությունը եւ բարին, որոնց նա ծարավի է եւ որոնցից ետ չի կենում, հանուն որոնց նա աշխատում է անմնացորդ, անխուսափելիորեն եւ անշեղ ներքաշում են նրան առ հավանական կործանումը: Իսկ մյուս կողմից, եթե իր ողջ ճշմարտությունը գրավ դնի չափազանց սրընթաց` նրա կործանումը վաղաժամ կհասնի. պարզվում է, նա պետք է դիմակայելով ինքն իրեն՝ միաժամանակ կարծես թե տրվի զգացմունքների ինքնախաբեությանն առ այն, որպեսզի ավելի հաստատ եւ անխուսափելիորեն ապահովի իր կործանումը: Ճանապարհը նեղ է: Գնալ դրանով՝ միեւնույն է թե՝ մեռնել ամենասկզբում: Ասես թե փորձելով ամենակարողությունը, ամենազորությամբ փորձելով իր ուժերը, լինել մարդ այն չափով, որքան որ հարկ է կրել բոլոր մարդկային տառապանքները, բայց հետո ստիպված լինել այդ ամենակարողության բոլոր ուժերն ուղղել այն բանին, որ հաղթահարի ինքն իրեն, եւ, ընդ որում, այդ ամենի մասին ամենասկզբից իմանալով` մի՞թե դա հենց իր ակունքներում նեղ ճանապարհ չէ:

Ճանապարհը, որ է Քրիստոս, այդ նեղ ճանապարհն իր ընթացքում դառնում է ավելի ու ավելի նեղ՝ մինչեւ վախճանը, մինչեւ մահվան ելքը:

Նա ավելի ու ավելի նեղ է դառնում, եւ կնշանակի՝ հետզհետե ավելի հեշտ, դե ոչ մի կերպ չես վանի այս խոսքերը` Քրիստոս է ճանապարհը: Այն ճանապարհով, որ հեշտ է դառնում, ընթանում են մարդկային միտքն ու ողջախոհությունը: Եթե, ասենք, մեկն առավել խելք եւ խելամտություն ունի, քան այլք, նա կարող է օգտվելով դրանից՝ խիզախել ինչ-որ բանում եւ որոշ ժամանակ դիմանալ: Բայց դա միշտ նշանակում է ահա թե ինչ` դյուրըմբռնությունը եւ խելքը կարող են հաշվարկել, որ ընտրած ճանապարհը, եթե որոշ ժամանակ տառապանքներ եւ կորուստներ կրես, անպատճառ ավելի հեշտ կլինի, եւ դեռեւս կենդանության օրոք հաղթանակ կբերի: Ուղիղ հակառակ է ճանապարհը, որ դառնում է ավելի ու ավելի նեղ մինչեւ վերջ, խելքն ու խելամտությունն այդպիսի ճանապարհով երբեք չեն գնում, դե իհարկե. «Չէ որ դա ամենեւին խեւություն կլիներ»:

Եվ այդուհանդերձ, կոչեք դա խելագարություն թե խելք, բանը հենց այդ է` նեղ ճանապարհը դառնում է ավելի ու ավելի նեղ:

«Ես եկել եմ, որպեսզի երկրի երեսին հուր վառեմ, բայց ոչինչ ավելի շատ չէի ցանկա, քան այն, որ այն արդեն այրվեր»: Չէ որ դա հառաչ է` ինչ նեղ է ճանապարհը: Հառաչ: Բայց ի՞նչ է դա: Արդյոք չի՞ նշանակում, որ այնտեղ, թաքնաթաքուր ներսում ինչ-որ բան է բանտված, մի բան, որ ծարավի է, բայց չի կարողանում կամ չի համարձակվում ի դերեւ ելնել, մի բան, որ կամում է օդ շնչել: Այդպես հառաչում-հոգոց է հանում մարդն ու ախ քաշելիս հոգին թեթեւացնում է (որ չմեռնի` իր համար օդ է արարում): «Ես եկել եմ, որ երկրի երեսին հուր վառեմ, բայց ոչինչ ավելի չէի ցանկա, քան այն, որ այն արդեն այրվեր»: Ես ինչպե՞ս նկարագրեմ այդ տառապանքները: Ինձ թույլ կտամ այդ անել, սակայն ի սկզբանե կբողոքարկեմ իմ այդ փորձն ու կասեմ` լոկ անպետք ինքնավստահությունը կարող է մտադրվել նկարագրել տառապանքը: Եվ այդուհանդերձ, պատկերացրու մի նավ, սակայն անպարագրելիորեն ավելի վիթխարի, քան նրանք, որ դու երբեւէ տեսել ես, պատկերացրու, որ նա տեղավորում է, օրինակ, հարյուր հազար մարդ: Պատերազմ է ընթանում, նավը մասնակցում է մարտին, եւ ահա ռազմական գործողության պլանի համաձայն՝ նա պետք է պայթեցվի: Պատկերացրու այդպիսի հրամանն իրագործողին` նրան, ով անձամբ պետք է մոտեցնի կրակը: Եվ չէ՞ որ սա դեռեւս դժգույն եւ ոչինչ չասող պատկեր է: Քանզի ի՞նչ է հարյուր հազարը՝ մարդկային տոհմի համեմատ, եւ ի՞նչ է ամենքի մեկեն հօդս ցնդելը՝ հրի սարսափի համեմատ, որ պետք է Քրիստոս վառի, այն հրի, որը, եթե նրան պայթյուն հետեւի, կբաժանի հորը որդուց, որդուն՝ հորից, մորը՝ աղջկանից, աղջկան՝ մորից, կբախի ամուսնու մորն ու որդու կնոջը, իսկ որդու կնոջն` ամուսնու մորը… Եվ վտանգն այստեղ մահը չէ, այլ հավերժական երանության կորուստը: «Ես եկել եմ, որպեսզի երկրի երեսին հուր վառեմ, բայց ոչինչ ավելի շատ չէի ցանկա, քան այն, որ այն արդեն այրվեր»: Եվ քանի որ այդ ակնթարթը դեռեւս չի եկել, սարսափելի ակնթարթը (ի դեպ, ակնթարթը դրանից առաջ պակաս սահմռկելի չէ), տառապյալը հառաչում է` դե ե՞րբ վերջապես այս ամենը կավարտվի:

Ահա այսպես եւ Նա վերջին անգամ հավաքվեց աշակերտների հետ ընթրիքի, քանզի նա դրա սրտագին կարիքն ուներ, մահվանից առաջ նրանց հետ ճաշակելու կարիք: Ինչպես միշտ նա անօգ է: Այո, անօգնական էր, թեեւ մի առումով նա կարող էր ինքն իրեն պաշտպանել: Նա կարող էր, եւ դա այն բարեգթությունը կլիներ, որով մենք՝ մարդիկ, կսկսեինք անսահմանորեն հիանալ, Հուդային ասեր` պետք չէ, մի արի այդ ընթրիքին, քո հայացքը տանջալից է ինձ համար: Կամ էլ, թե նա կարող էր աշակերտներից մեկին խնդրել (անշուշտ, չհռչակելով Հուդայի մասին իր գիտցածը) հաղորդել Հուդային, որպեսզի նա չգա: Սակայն ոչ, նրանք բոլորը հավաքվեցին: Եվ այդժամ նա Հուդային ասաց. «Ինչ անում ես` շուտ արա»: Դա հառաչ է: Դե շուտ: Նույնիսկ ամենասարսափելին նվազ սարսափելի է, քան այդ «դե շուտը»: Հառաչն այդ խորունկ եւ դանդաղ ծածկում է շունչը` դե շուտ: Այդպես լինում է, երբ որեւէ մեկը պետք է հրեշավոր խնդիր լուծի, նրա լարվածությունը մոտ է սահմանայինին, նա զգում է, որ ուժերն ահա լքում են իրեն, «Եվս մի քիչ, եւ ես այնքան կթուլանամ, որ այլեւս ես ես չեմ լինի», եւ այդ պատճառով` դե շուտ: Ինչ անում ես` շուտ արա:

Հետո նա ելնում է սեղանի մոտից եւ դուրս է գալիս Գեթսեմանի այգի, այնտեղ նա նստում է գետնին, օ՜հ, դա շուտ կատարվեր: Նա ուժատ իջնում է, մերձիմահ, ի դեպ, խաչի վրա նա առավել մահացյալ էր, քան Գեթսեմանում: Տառապանքները խաչի վրա հոգեվարք էին. օ՜հ, նրա այդ աղոթքի հոգեվարքը ձգվում էր ողջ իր կյանքում: Եվ այն անարյուն չէր: Քրտինքը նրա ընկնում էր գետին հանց արյան կաթիլներ:

Որից հետո նա ելնում է ամրապնդված` եղիցի կամքը Քո, երկնային Տեր:

Որից հետո համբուրում է Հուդային` չէ՞ որ դու, ընթերցող, գիտես այդ մասին` հետո նրան բռնում, հարցաքննում եւ դատապարտում են: Դե ինչ, դատական գործընթացը կատարվում է ըստ օրինաց կարգի, հաղթանակեց, այսպես կոչված, մարդկային արդարությունը: Եվ դա արեց ժողովուրդը, ում համար նա բարերար էր, մի՞թե նա իր համար ինչ-որ բան ուզեց: Նրա կենաց յուրաքանչյուր օրը, նրա յուրաքանչյուր միտքը զոհաբերվել էր այդ ժողովրդին: Եվ միեւնույն է՝ այդ ժողովուրդը գոչում է` «Խաչ հանիր նրան, խաչ հանիր»: Եվ կար այնտեղ կայսրից երկնչող մի կուսակալ, կրթյալ մի մարդ, ի հետեւանս որի՝ իր համար կարեւոր մի բան բաց չթողեց` «ձեռքերը լվանալը», դրա միջոցով էլ Քրիստոս դատապարտվեց: Օ՜հ, մարդկային արդարություն: Դե ինչ, լավ եղանակի դեպքում, երբ ամեն բան ընթանում է բնականոն հունով, լիովին բավ է այդ դույզն-ինչ արդարությունը, բայց ամեն անգամ, երբ աշխարհ է գալիս բացառիկը… Օ՜հ, մարդկային արդարություն: Իսկ դո՞ւ` մարդկային կրթվածություն: Ըստ էության, ի՞նչ տարբերություն քո եւ այն բանի միջեւ, առ որը դու ամենամեծ քամահրանքն ես տածում` ամբոխի անկրթությունը, անտաշությունը: Չէ՞ որ դու վարվում ես ճիշտ նրա նման, միայն թե ահա ուշք ես դարձնում ձեւին: Դու, արի ու տես, չես անի այդ չլվացված ձեռքերով: Օ՛հ, մարդկային կրթվածություն:

Իսկ հետո Նրան մեխերով գամում են խաչին, եւ այդժամ եւս՝ մի հառաչ, եւ ահա ամեն ինչ վերջացած է: Եվս մի մեն-միակ հառաչ, խորագույն, ահի սահմանագծին` Աստված իմ, Աստված իմ, ինչո՞ւ ինձ լքեցիր: Այդ նվաստացումը վերջնագույնն է տառապանքում: Նրա ճշմարիտ իմաստով հետեւորդների մեջ, նրանց, որ վկայեցին արյունով, մենք կգտնենք համանմանության թույլ գծերը: Բայց նրանք ապավինում էին Աստծո օգնությանն ու աջակցությանը, ամենքից լքված, նրանք ուժեղ էին դառնում (ահա ճշմարիտ հրաշքը), իրենց զգալով Աստծո սատարմամբ զորացած: Քանզի, ի վերջո, գալիս է պահը, երբ բարձրագոչ է դառնում այդ հառաչը` «Աստված լքեց ինձ»: «Որեմն, դուք ճիշտ եք, իմ թշնամիներ, ահա ձեր հաղթանակի պահը, այն ամենը, ինչի մասին ես խոսում էի, սուտ դուրս եկավ, ամեն ինչ լոկ ֆանտազիա էր, եւ հիմա պարզ դարձավ` «Աստված ինձ հետ չէ, նա լքել է ինձ»: Օ՛հ, Աստված իմ:

Բայց չէ՞ որ դա նա է, որ իր մասին ասել էր, որ ինքը Միածինն է, որ ինքը Հոր հետ` մեկ է: Մեկ է Հոր հետ… սակայն, եթե նրանք միեղեն են, ապա ինչպե՞ս կարող էր նա լքել նրան: Չէ՞ որ նա ասում է` Աստված իմ, Աստված իմ, ընդե՞ր լքեցիր ինձ: Ստացվում է, որ դա ճիշտ չէ, որ նա Հոր հետ` մեկ է: Օ՜հ, գերմարդկային տառապանքների սահման: Մարդկային սիրտը կկոտրվեր փոքր-ինչ վաղ, լոկ Աստվածամարդուն է տրված ճաշակելու այդ տառապանքների ցավը ցմրուր: Եվ այնուհետեւ նա մահանում է:

Ընթերցող իմ: Իսկ հիմա հիշիր, թե ինչի մասին էինք մենք խոսում սկզբում` թե ինչ նեղ է այդ ճանապարհը: Եվ մի՞թե դա այդպես չէ:

Եվ միեւնույն է, մենք շարունակում ենք գնալ, եւ մեր ճանապարհը` Քրիստոս է: Այո, Քրիստոս` ճանապարհ է: Նա ելնում է լեռը, ամպը ծածկում է նրան աշակերտաց հայացքներից…, նա գնում է երկինք, եւ Նա մեր ճանապարհն է:

Օրագրերից (1833-1855թթ.)

«Ամբոխը»` ահա իմ բանավեճի գլխավոր սյուժեն: Այստեղ ես Սոկրատեսի աշակերտն եմ: Ես ուզում եմ սթափեցնել մարդկանց, ուզում եմ իրենց ուշադրությունն ուղղել իրենց վրա, իրենց կյանքի վրա եւ նախազգուշացնել նրանց ապարդյուն կորստից: Պարոնորդի-գրողները լիովին բնական են համարում, որ մարդկային անթիվ կյանքերն ապարդյուն կորչում են, նրանք տեղից չեն շարժվի, որպեսզի կանխեն այդպիսի չարիքը, կարծես թե այլ բազում մարդիկ նրանց համար բնավ գոյություն չունեն:

Չեմ ուզում ընդօրինակել նրանց: Ուզում եմ բանալ ամբոխի աչքերը, եւ եթե այն կամովին չհասկանա, կստիպեմ բռնի, սակայն պետք է հասկանալ ինձ: Ես չեմ ուզում ծեծել ամբոխին (մենակյացը չի կարող ծեծել զանգվածին), ոչ, ես ուզում եմ ստիպել նրան ծեծել ինձ: Ահա թե որ դեպքում ես միայն բռնություն կգործադրեմ, քանզի, երբ ամբոխը սկսի ինձ ծեծել, նրա ուշադրությունն ակամա կարթնանա: Ավելի լավ է, եթե այն սպանի ինձ` այդ ժամանակ նրա ուշադրությունը լիովին կկենտրոնանա, եւ, ուրեմն, իմ հաղթանակն ամբողջական կլինի: Այդ առումով ես ձախավեր դիալեկտիկ եմ: Եվ հիմա արդեն շատերն են ասում` մենք ի՞նչ գործ ունենք Կիերկեգորի հետ: Այ թե մենք նրա դասը կտանք: Բայց չէ՞ որ ասել, որ նրանք ինձ հետ գործ չունեն, եւ միաժամանակ ձգտել իմ դասը տալ, կնշանակի՝ արդեն որոշակի կախվածություն ինձանից:

Մարդիկ, ըստ էության, դեռեւս այնքան փչացած չեն, որպեսզի ուղղակիորեն, դիտավորյալ չարիք գործեն: Սովորաբար նրանք կուրացած են լինում, եւ իրենք էլ չեն հասկանում, թե ինչ են գործում: Ամեն դեպքում բանն այն է, որ այսպես թե այնպես՝ նրան դրդես կտրուկ գործողությունների: Չէ՞որ նույնը պատահում է եւ երեխաների հետ: Հաճախ համառելով մանրուքներում, բայց չհասնելով բացահայտ հորը չլսելուն, երեխան կարող է հետզհետե եւ աննկատ վերջնականապես փչանալ: Իսկ եթե հայրը ժամանակին միջոցներ ձեռք առնի, երեխային դրդի խոշոր բախման` երեխան փրկության ճանապարհին է: «Ամբոխի» վրդովմունքը հենց այդ պատճառով այդպիսի ուժ ունի, որ նրան ճանապարհ են զիջում, եւ նա անգիտակցաբար ավելի ու ավելի հեռու է գնում՝ ինքն էլ չգիտակցելով, թե ինչ է անում: Իսկ եթե պատահի մարդ սպանել, նա կանգ է առնում, ուշադրություն է դարձնում գործածին ու այդ ժամանակ երկար խելքի չի գալիս:

Այս աշխարհի ուժեղների դեմ պայքարող բարենորոգիչը (պապի, կայսրի, մի խոսքով՝ առանձին մարդու դեմ) պետք է ձգտի այդ ուժեղի անկմանը, բայց անմիտ ամբոխի դեմ գնացողը պետք է հասնի սեփական անկմանը:

***
Ինչ սարսափելի ծաղր է, ինչ էպիգրամ է մեր կենսակարգին` մեկուսացման միակ կիրարկումը մեր ժամանակներում` բանտային կալանքով պատիժն է: Ինչ վիթխարի տարբերություն հին ժամանակների եւ այժմեության միջեւ: Մի ժամանակ (թեպետ աշխարհիկն այն ժամանակ էլ գերակշռում էր), համենայն դեպս, հավատում էին վանքում առանձնանալուն եւ, հետեւաբար, մեծարում էին այն որպես մարդկանց հավերժին մոտեցնող բարձրագույն մի բան… Այժմ մեկուսացումը դարձել է մերժում, հանցագործներին պատժում են մեկուսի բանտարկությամբ: Ինչպիսի տարբերություն:

***
Ամեն ինչ հանգում է այն բանին, որ շուտով կգրեն լոկ ամբոխի համար, տգետ ամբոխի համար, եւ միայն նրանք, ովքեր կարողանում են գրել ամբոխի համար:

***
Ասում են. «Ժողովրդի ձայնը` Աստծո ձայնն է»: Եվ այն ժամանա՞կ, երբ հրեաները գոչում էին` խաչիր նրան:

***
Անշուշտ, հաճույքն իր մեջ տվյալ պահին շատ հմայք ունի, բայց հիշողության համար կրած տառապանքներից ավելի բերկրալի բան չկա, այսինքն՝ հանուն սիրո եւ ճշմարտության կրած տառապանքների: Դրանից զատ, մեզ 70 տարի է տրված հաճույքի համար եւ ողջ մի հավերժություն հուշերի համար, իսկ հաճույքը բնավ տեղ չունի հուշի մեջ:

***
Ամեն անգամ, երբ համաշխարհային պատմության կառքը պատրաստվում է հաղթահարելու կտրուկ խոչընդոտը, ահա եւ հայտնվում է ճշմարիտ արմատականների ողջ լծասայլը` չամուսնացածների, մենավոր մարդկանց, բացառապես հանուն գաղափարների ապրողների:

Յոհան ֆոն Մյուլլերն ասում է, որ աշխարհին երկու ուժ է իշխում` գաղափարները եւ կանայք: Սակայն, երբ բանը հասնում է իսկական գործին, պիտի իշխեն միայն գաղափարները:

***
Ռուսոյին երիտասարդ աղջկա հետ պատկերող նկարի ներքնամասում մակագրված է` «Ռուսոյի առաջին սերը»: Կողքին մի այլ մակագրությամբ նկար է` «Ռուսոյի վերջին սերը»: Ինչպիսի էպիգրամ: Այ եթե լիներ մի նկար` «Ռուսոյի միակ սերը»:

***
Արքա Լիրի ճակատագիրը` Նեմեսիսի մահապատիժն է: Նրա ոճիրը խելագար մարտահրավերն է երեխաներին. երեխայական սերը վերլուծելու անձնասեր ցանկությունը: Երեխաների սերն առ ծնողները` անսպառ Գաղտնածիսություն է, որն, ընդ որում, հիմնված է բնության օրենքների վրա: Իրադարձությունները կարող են խորությունը բացահայտելու առիթ տալ, բայց անպատշաճ եւ մեղք է հետաքրքրասիրությունից հետաքննել այն, սեփական հաճույքի համար: Նմանատիպ հարցափորձումը դեռեւս կարելի է ներել սիրահարներին (երբ նրանցից մեկը հարցապնդում է մյուսին, թե ինչքան շատ է նա սիրում իրեն, եւ՝ հակառակը), դե այդ ժամանակ էլ, ըստ էության, այն հանգում է պարապ շողոքորթության:

***
Դոն Կիխոտը լիովին ավարտի հասցնել չի կարելի` նրան պետք է մշտապես պատկերել հընթացս, անվերջանալի շարանը հետապնդելիս: Դոն Կիխոտը անվերջորեն կատարելագործվում է խելագարության մեջ:

***
Ես հեռու եմ այն բանից, որպեսզի դատապարտեմ հատկապես մեր ժամանակը` ես բոլոր ժամանակներում էլ վատ կապրեի: Սոկրատեսը ճիշտ է ասել, որ արտաքսումն իրեն քիչ օգուտ կբերի, քանզի նրա համար վատ կլիներ ցանկացած երկրում:

***
«Հավերժը» խորհրդավոր-անբաժան է մարդուց կյանքի բոլոր տարիքներում, սակայն մահկանացուի ուշադրությունը շեղվում է ժամանակավորով, եւ նա չի տեսնում այն, ինչն իր կողքին է: