Կոմպոզիտոր, կիթառահար ու երգիչ Գոռ Մխիթարյանը երեք հարազատ քաղաքներ ունի՝ Եղեգնաձորը, Երեւանն ու Լոս Անջելեսը։ Երեք քաղաքներում էլ նա ապրել ու ստեղծագործել է։ Վեց ձայներիզ է թողարկել եւ ասում է. «Ձայներիզ թողարկելն ընդհանուր աշխատանքի տասը տոկոսն է կազմում, կարեւորը «հրելու» աշխատանքներն են։ Պետք է կարողանալ այնպես անել, որ այն լսողը, որը պոտենցիալ քո լսողն է, իսկապես քոնը դառնա»։ Նա նկատում է, որ հիմա Ամերիկայում մեքսիկացին կամ իտալացին Արամ Ասատրյան է լսում ու կարծում է, որ հայկական երաժշտությունը հենց դա է։ Իսկ միջազգային շուկայում ուրույն հայկական ձեռագրի մասին հիշեցնելու համար նա շատ ուղիներ է տեսնում։ Նա համոզված է, որ մեր յուրահատուկ մեղեդիները, եկեղեցաշինությունը, խմբային երգերը եւ նույնիսկ՝ գորգի մի նախշը ճիշտ ներկայացնելով, կարելի է նույնացնել «Արմենիա» ու «արվեստ» բառերը։
Գոռ Մխիթարյանը մեծ ներուժի տեր մարդ է ու շատ հետաքրքիր երգերի հեղինակ է։ Նա այն երաժիշտների սերնդից է, որոնք ոչինչ չեն պահանջում, պարզապես աշխատում են։ Երաժշտական տերմինների մեջ խճճված մեր կյանքում նա իր երաժշտությունը բնութագրելու համար ընտրում է «ալտերնատիվ ֆոլք» կամ «անդերգրաունդի երաժշտություն» հասկացությունները։ Նա համոզված է, որ արվեստն ու ընդհանրապես կյանքն առաջ են շարժում ոչ թե շատ գովազդվող ու կոմերցիոն, այլ՝ ընդհակառակը՝ ընդհատակում ծնվող արվեստների բազմազանության շնորհիվ։
– Հիմա կոնկրետ ուղղվածության երաժշտություն չկա։ Շիլա է։ Եվ այդ շիլան ամենուր է։ Իսկ իմ ստեղծած երաժշտությունը պարզապես նախորդների ստեղծածի ալտերնատիվն է։ Ես չեմ ստեղծում երաժշտություն դիմացինի համար, ստեղծում եմ ինքս ինձ համար։ Եվ եթե դիմացինն ինձ լսում է, ես ինձ շատ շոյված եմ զգում ու ուրախանում եմ, որ կարողացա լավ բան անել։
– Իսկ ռաբիսն ունի՞ իր ալտերնատիվը։
– Իհարկե ունի։ Նրա ալտերնատիվը մաքուր հայկական երաժշտությունն է, այսինքն՝ մոտավորապես հակառակ բեւեռը։
– Իսկ ինչո՞ւմ է ռաբիսի ֆենոմենը։ Շատերը հենց միայն դա են լսում։
– Չեմ կարծում, որ ռաբիսը ֆենոմեն է։ Դա ավելի շուտ բնական պրոցեսի հետեւանքով ստեղծված երեւույթ է, որի հիմքը դրվել է վերջին 40-50 տարիների ընթացքում։ Բոլորս էլ տարբեր չափաբաժնով «կերակրվել» ենք այդ երաժշտությամբ։ Սկսած հարսանիքներից, վերջացրած այսօրվա ամենաբարձր բեմերով՝ այդ երաժշտությունն է հնչել, մենք էլ սովորել ենք դրան։ Հավատա, եթե մենք նույն տեւականությամբ՝ 40 տարի, ժողովրդին դասական երաժշտությամբ «կերակրեինք», 45-րդ տարում մի լրագրող, ասենք, ջութակահարին կհարցնի՝ ինչո՞ւմ է դասական երաժշտության ֆենոմենը։ Այսօր մենք Հայաստանում հիմնականում երկու ուղղությունների երաժշտություն ենք լսում՝ ռաբիսը ու փոփը, որը ռուսականի կրկնությամբ է զարգանում։ Դա փաստ է եւ դա չի կարելի հաշվի չառնել։ Դրանք կան ու դրանք ինձ դուր չեն գալիս։
– Ռաբիս հասկացությունը կա՞ այլ երկրներում։
– Եղել է ժամանակ, երբ Իտալիայում էլ է եղել այսօրվա մեր հասկացած ռաբիս երաժշտությունը։ Երբ բոլորը փողոցներում երգում էին, ասենք, «Օ սոլե միո», այդ երգն արդեն մասսայական էր դառնում ու որոշ իմաստով դառնում էր իտալական ռաբիս։ Ամերիկայում էլ կա ցածր կարգի մասսայական երաժշտություն, դա ցածրակարգ փոփ-երաժշտությունն է՝ սկսած Բրիթնի Սպիրսից, վերջացրած շատ ցածրորակ քանթրի երաժշտությամբ։ Այդ ձայներիզներն ԱՄՆ-ում ամենաշատն են վաճառվում ու ամենամեծ լսարանն ունեն։
– Շատ արագ հայտնի դառնալու ցանկությունը շատ երիտասարդների դեպի էստրադա է մղում։ Այդպես հեշտ է։
– Դա նորմալ կապիտալիստական աշխարհի սպեցիֆիկան է։ Նույն բանն ամեն տեղ կարելի է նկատել։ Եթե մարդը միջոցներ ներդնելու ցանկություն ունի, նա զրոյից «աստղ» է ստեղծում, որն աստղ էլ չի, այլ՝ փուչիկ է։
– Կարելի՞ է ասել, որ էստրադային հակադրվում է ռոքը, որն ինքնին որպես բողոքի երաժշտություն է ծնունդ առել։ Եվ երբ ավելանում են ռոք երաժիշտները, դա նշանակում է, որ բողոքելու պատրաստ հասարակություն է ստեղծվել։
– Ռոք երաժշտությունն ընդհանրապես սկսվել է որպես պրոտեստ, բողոք, որպես գաղափարական հիմք ունեցող արվեստ։ Հետո, իհարկե, ռոքն ավելի կոմերցիոն է դարձել, բայց միեւնույն է՝ ռոքը մնում է այն քիչ արվեստի ֆորմաներից մեկը, որով մարդիկ իրենց անհամաձայնությունն են հայտնում իշխող հասարակարգի ու երեւույթների հանդեպ։ Բայց չմոռանանք, որ բողոքի երաժշտական միջոցը միայն ռոքը չէ, կան նաեւ հիփ-հոփն ու ռեփը։ Այդ բոլոր ուղղություններն էլ կան մեր հայկական իրականության մեջ։ Ես կարծում եմ, որ որպես սոցիալական հայելի՝ այսօր կարելի է ընդունել «Հայ տղերք» ռեփ խումբը։ Երբ նրանց առաջին սկավառակը դուրս եկավ, հասարակությունը կարծես թե մի մեծ հայելու մեջ ինքն իրեն տեսավ։ Կարելի է սիրել կամ չսիրել այդ խումբը, բայց նրանք շատ կարեւոր հասարակական երեւույթ են։ Նրանք լրիվ մենք էինք, մեր փողոցները, մեր քաղաքը, մեր շրջապատը։ Կարելի է նրանց ընտրված ժանրը կամ մեթոդը չսիրել, բայց նրանց չնկատել չի կարելի։
– Երբ նայում ես հայելու մեջ ու տեսնում, որ, ասենք, աչքդ բորբոքված է, կամ էլ մազերդ են գզգզված, ակամայից փորձում ես շտկել արտաքին տեսքդ։ Այսինքն` անպայման ինչ-որ բան պիտի անես քեզ հետ, կամ ուղղես քեզ, կամ էլ, ընդհակառակը՝ ինքդ քեզ ավելի սիրես։
– Ճիշտ ես, մի բան պիտի կատարվի։ Բայց դրա համար ժամանակ է հարկավոր, ինքնամաքրումը շարունակական պրոցես է։ Թե ինչո՞վ ու ե՞րբ այն կավարտվի՝ մենք չգիտենք։ Կարեւորն այն է, որ պրոցեսը սկսվել է։ Այդ պրոցեսի անալոգը տեղի ունեցավ 1970-ականներին, երբ լույս տեսավ Արթուր Մեսչյանի առաջին լեգենդար ալբոմը։ Առանց ինձ վատ զգալու՝ կարող եմ այդ երկու երեւույթների միջեւ համեմատություն անցկացնել։ Երկուսն էլ հայելի էին։
– Սակայն մեկը մեզ ցույց տվեց, որ մենք բավականին խորն ենք, իսկ մյուսն ապացուցեց, որ շատ մակերեսային ենք։
– 70-ականները ես չեմ հիշում, քանի որ այդ ժամանակ եմ ծնվել։ Բայց հիշում եմ 1980-ականները, եւ այդ տարիներին էլ մենք առանձնապես խորը մտածող մարդիկ չէինք։ Եթե 80-ականների ու մեր օրերի միջեւ զուգահեռներ անցկացնենք, կտեսնենք, որ նույնն էինք։ Պարզապես այն ժամանակ բողոք կար քաղքենիության դեմ, իսկ հիմա «պուզատիական», անճաշակ օլիգարխիկ խավի դեմ ենք բողոքում։ Հեղինակային երգը նույնպես այդ բողոքն է արտահայտում, իհարկե՝ իր տեսակի մեջ։
– Երաժշտությունը կատալիզատորի դե՞ր է կատարում։
– Արվեստն ընդհանրապես կատալիզատոր է։ Էլ ուրիշ ինչի՞ միջոցով կարող ես քո կյանքին երանգներ տալ։
– Էկրանից հեղեղվող քաղցր էստրադան կարծես բոլորին ուզում է ապացուցել, որ բողոքելու առիթ չպիտի լինի, որ ամեն ինչ լավ է։
– Իսկ երբ անազատության դեմ բողոքում էր «Առաքյալներ» խումբը, արդյո՞ք նրանց ռադիոյով ու հեռուստատեսությամբ ցույց էին տալիս։ Ոչ, իհարկե։ Ռուբեն Հախվերդյանին էլ հազվադեպ կարելի էր լսել։ Այդ իսկական՝ բողոքող երաժշտությունն անդերգրաունդում էր։ Խանութներում նրանց ձայնագրությունները չէր կարելի գնել, բայց բոլորը գիտեին ու լսում էին նրանց։ Իսկ հիմա շատ ավելի մեծ հնարավորություններ են։ Մանավանդ, եթե երաժշտությունը փոքր-ինչ կոմերցիացվում է, ապա անպայման շատ ավելի մատչելի է դառնում։ Հիմա Հայաստանում կան, այսպես ասեմ, «բողոքի» ժանրի արտիստներ, որոնք անդերգրաունդում են, բայց նրանք հավանաբար այնքան շատ ու խորը չեն, որպեսզի հայելի դառնան։
– Ի՞նչը քեզ դուր չի գալիս այսօրվա հայաստանյան երաժիշտների մոտեցման մեջ։
– Որքան ես հասցրել եմ նկատել, մեր հայաստանյան արվեստագետները բավական պասիվ են ու սահմանափակ մոտեցում ունեն։ Նկարիչն ասում է՝ ես նկարիչ եմ ու գործ չունեմ նկարներիս վաճառքի հետ, ես միայն նկարելու եմ, թող միջնորդները գան ու իմ նկարները գնեն։ Նույնն էլ երաժշտության ոլորտում է։ Շատերը չեն էլ մտածում, որ իրենց գրած երաժշտությունն, օրինակ, կարելի է տանել ու առաջարկել բոլորովին այլ մի տեղ։ Շատերն իրենց կոմֆորտով լի զոնայից չեն ուզում դուրս գալ, նվագում են համերգների ժամանակ, ու դա իրենց բավարարում է։ Մինչդեռ փող աշխատելու ու ներկայանալու համար ճանապարհներ շատ կան, եթե մեր շուրջը նայենք, ապա կտեսնենք, որ այդպիսի տեղեր նույնիսկ մեր պստլիկ Հայաստանում շատ են։
– Մենք ծո՞ւյլ ենք։
– Մենք շատ աշխատասեր ենք, պարզապես մեզ ինֆորմացիան է պակասում ու շատ է խանգարում աշխարհից կտրված լինելու հանգամանքը։ Մենք խցկվել ենք մեր փոքր երկրի մեջ, նեղ մտածողություն ենք ձեռք բերել ու չենք տեսնում, թե ինչ է կատարվում մեր շուրջը։ Այն հայը, որը դուրս է գալիս Հայաստանից ու սեփական մաշկի վրա է զգում, թե որքան ճանապարհներ կան աշխարհում, միանգամից հաջողությունների է հասնում։ Իսկ այսօրվա մեր սահմանափակ՝ թաղամասային մտածողությունն ուղղակի խեղդում է մեզ։ Հասկանալի է, որ տուփի մեջ գտնվելն ավելի հարմարավետ է, բայց այդ զոնան անպայման գոնե մի օր պետք է փորձել լայնացնել։ Եթե մենք մեզ որպես փոքրիկ բանտի մեջ փակված մարդիկ չընկալենք, կարողանանք դուրս գալ ու նորից ներս գալ, այդ դեպքում մեր երկիրը շատ ավելի արագ կզարգանա։
– Պետության դերն արվեստի ոլորտում որտե՞ղ ես տեսնում։
– Կարծում եմ, որ պետությունը գոնե պիտի չխանգարի ու բոլորի համար հավասար դաշտ ստեղծի։ Շատերի մոտ սխալ պատկերացում կա պետության դերի մասին։ Մտածում ենք, որ պետությունը պիտի մեզ փող տա, որպեսզի մենք արվեստ ստեղծենք։ Բայց չենք էլ ուզում մտածել՝ արդյոք մեր ստեղծածը պե՞տք է։ Պետությունը պիտի օգնի միայն արվեստի այն ճյուղերին, որոնք պետական միջամտության կարիք ունեն, օրինակ՝ պիտի ֆինանսավորի սիմֆոնիկ նվագախմբերը, որոնք կոմերցիոն կառույցներ չեն։ Իսկ մեզ նման երաժշիտներին պետությունը չպիտի շարունակական աջակցություն ցույց տա։ Սխալ է, երբ մտածում ենք, որ պետությունը մեզ պիտի թոշակ տա, որպեսզի մենք ձայնագրություններ անենք։
– Հազվադեպ է պատահում, որ ընդամենը մի քանի տարի առաջ Ամերիկա տեղափոխված մարդը կարողանում է իր երաժշտությամբ փող վաստակել։ Ձայներիզի վաճառքը հիմնակա՞ն եկամուտ է։
– Առանց CD-ների չես կարող ապրել, դա առաջին անխոս անհրաժեշտությունն է, քո այցեքարտն է, քո աշխատանքն է, քո դեմքն է, բայց անցել են այն ժամանակները, երբ կարելի է հիմնվել միայն CD-ի վաճառքի վրա։ Աշխարհում ոչ մի մարդ չկա, որը CD-ի վաճառքով կարող է ապրել, քանի որ հիմա շատ արագ յուրաքանչյուր երաժշտական նորություն անվճար ինտերնետում է հայտնվում։ Հիմնականում վաճառում ես քեզ հետ ու քո անվան հետ կապված ամեն ինչը, համերգի ժամանակ հանդիսատեսին առաջարկում ես գնել շապիկներ, բաժակներ, տարբեր ատրիբուտիկա։ Ես հիմա երաժշտություն եմ գրում անկախ ու ոչ մեծ բյուջե ունեցող ֆիլմերի համար։ Իհարկե, լավ կլիներ, եթե ավելի մեծ ստուդիաներ ինձ երաժշտություն պատվիրեին, բայց ես դժգոհ չեմ։ Ես փոքր երաժշտական օղակներում եմ ներգրավված՝ համերգների, ձայնագրությունների եմ մասնակցում։ Հիմա ժամանակակից հոգեւոր ալբոմի վրա եմ աշխատում։ Հայկական շարականներն ուզում եմ այնպիսի ֆորմայի մեջ տեղավորել, որ 15-20 տարեկան պատանիները հավեսով լսեն այդ երաժշտությունը։ Մոտավորապես նույնն անում է հայաստանյան «Արմենոիդս» խումբը։ Իմ մոտեցումը մի քիչ պարզեցված ու մատչելի է, բայց հենց դա է եղել իմ նպատակը։ Այդ նախագծի պատվիրատուներից է ամերիկահայ քահանաներից մեկը։ Ամերիկայում եկեղեցին շատ լուրջ խնդրի առջեւ է կանգնած, ցանկանում է, որ երիտասարդները վերադառնան իրենց արմատներին։ Հոգեւոր երաժշտություն ասելով՝ ես միայն քրիստոնեական երաժշտությունը նկատի չունեմ, այլ՝ ավելի լայն ազատության իմաստ եմ դնում այդ բառի մեջ։
– Հայաստանի երիտասարդներն ազատության պակաս ունե՞ն։
– Նրանք միշտ ունեցել են այդ պակասը, բայց այս տարի արդեն՝ ոչ։
– Ազատ լինելը, որպես կանոն, հասկացվում է՝ մեքենա վարել՝ ինչպես ուզում ես, քաղաքի հետ վարվել՝ ինչպես ուզում ես։
– Դա ազատության ընկալման միայն մի փոքր մասն է։ Իսկ ընդհանուր առմամբ՝ այսօրվա մեր իրականության մեջ մենք ավելի ազատ ենք, քան երբեւիցե եղել ենք։
– Այսօր ինչի՞ դեմ կարելի է արվեստով բողոքել։
– Իշխող անարդարության։ Հիմա ամենատաք ու ակտուալ թեմաներն են քաղաքականությունը, ընտրությունները, սպանությունները։
– Այդ ամենի մասին պիտի երգվի՞։
– Անպայման պիտի երգվի։ Պիտի երգեն, պիտի պարեն, ցանկացած ֆորմա պիտի օգտագործեն։
– Իսկ վախի գործո՞նը։
– Ես տեսել եմ, որ անցյալ տարի մարդիկ հիմնականում իրենց բողոքն արտահայտում էին շշուկով, վախենում էին օլիգարխների մականունները բարձրաձայն ասել, քանի որ մտածում էին, որ կողքի սեղանից որեւէ մեկը կարող է իրենց մոտենալ ու խփել գլխին։ Բայց այս տարի նկատվում է, որ «սառույցը կոտրվել» է, ու ֆանտաստիկ բարձր քաղաքացիական գիտակցություն է ձեւավորվել։ Պայծառ, անվախ երեխաներ են հայտնվել, որոնք բարձր ոգի ունեն։ Նրանք են ստեղծում մեր վաղվա օրվա երգերը։
– Իսկ այդ երգերն արդյո՞ք մեկ օրվա երգեր չեն։
– Դժվար է ասել, բայց քանի դեռ այդ երգերն ակտուալ են, ուրեմն նրանք կարեւոր են։