Կարլ Յունգը (1875-1961)՝ հայտնի շվեյցարացի հոգեբանն ու մշակույթի տեսաբանը, ժամանակակից խորքային «հոգեբանության հիմնադիրներից» մեկն է: Նա անսովոր լայն, երբեմն, թվում էր, անհամատեղելի հայացքների տեր գիտնական էր՝ կանտական տիպի ագնոստիցիզմ դասավանդող գործող հոգեբույժ, էմպիրիկ: Եվ նույն ինքը՝ մտածող, ռոմանտիկ, որ երազում էր մարդու կյանքի ամբողջականության վերստեղծման, մարդկային կյանքում հավերժության առկայության վերականգնման մասին: Յունգի ողջ ստեղծագործությունը ներթափանցված է մարդկային գոյության մեջ գիտության եւ կրոնի, գիտակցության եւ կյանքի, մտերմիկի եւ տիեզերականի վերստեղծման տենչանքով՝ միասնություն, որը չինացի դաոսների կենաց իդեալն էր:
Ըստ Յունգի, կյանքի այդ լիությունը բացվում է մեզ, ոգու գերագույն պայծառատեսության վիճակում, երբ «գիտակցությունը դեռեւս չի մտածում, այլ ընկալում է, իսկ միտքը բացահայտվում է իր հայտնությամբ, այսպես ասած, տեսնվում է եւ լսվում»: Փորձի նախասկզբնական հիմքերի հայտնությունը, որը չի կարող չլինել նորի հայտնություն եւ յուրատեսակ վերադարձ է առ անանցանելին:
Գիտակցության կյանքի օրենքը հենց հատկապես ինքնաաճն է, ժառանգորդությունը կերպափոխություններում: Այդպիսին է Յունգի գլխավոր գաղափարը:
Լինելով երկու համաշխարհային պատերազմների, հին բարի հումանիզմից համընդհանուր հիասթափության, այլանդակ տոտալիտար ռեժիմների ծաղկման ականատեսը, Յունգը լավ տեսնում էր այժմ արդեն ամենքին հասկանալի ճշմարտությունը. Ձգտելով հասնել բնության հանդեպ անսահման իշխանության, մարդը կամա թե ակամա գոյության կործանման հուժկուությամբ հատել է այն թելերը, որոնք կապում էին նրան այս աշխարհին, եւ այդ պատճառով դարձել է, ինչպես երբեք, թույլ ու ճնշված:
Պրոմեթեւսը, ով կարողացել էր հաղթել նույնիսկ աստվածներին, սեփական ջանքերով իրեն ժայռին է գամում: Այդ սեփական հզորությանը ստրկանալու հատկանիշները հեշտ տեսնվում են արդի քաղաքակրթության մշակած «զանգվածային մարդու մեջ», ով հպարտանում է իր «առաջադիմությամբ», բայց անկամ է ու անդեմ, եւ ով չի կարողանում նույնիսկ ինքն իրեն վերահսկել, ու այդ պատճառով էլ նյարդային է, հիստերիկ, եւ Յունգի խոսքերով ասած՝ «Անզգայացման ինֆանտիլ վիճակում կենող»: Հենց այդպիսի մարդն էլ յունգյան առողջացման կարիքն ունի, հենց առ-ողջացման, իր կյանքի ամբողջականության վերականգնման կարիքը:
Երկար տարիներ Յունգի գիտական ոգեշնչման կարեւորագույն աղբյուրներից էին արեւելյան կրոնները, եւ առաջին հերթին՝ դաոսիզմը: Ռիխարդ Վիլհելմից ստանալով դաոսիստական տեքստերից մեկը, Յունգը գրում էր՝ «Ես ողջ բնագիրը կլլեցի, քանզի այդ տեքստն ինձ իմ մտքերի այնպիսի հաստատում տվեց… որոնց մասին ես չէի էլ կարող երազել: Իմ մեկուսացումը խախտվեց: Ես հասկացա, թե ինչ բան է համակեցությունը: Ես կարողացա զգալ իմ միաձուլումն ինձ անհայտ ինչ-որ բանի կամ ինչ-որ մեկի հետ»:
Հարկ է ասել, որ Յունգը ոչ միայն մարդկային կատարելության արեւելյան ուղիների խանդավառ ու անպահանջկոտ երկրպագու չէր, այլ նաեւ ինքն իր համար բավական հստակ սահմանել էր, թե ինչպես պետք է եվրոպացիները վերաբերվեն Արեւելքի կրոններին: Արեւելքում, պնդում էր նա, մենք գտնում ենք փսիխիկայի օրենքների խոր ըմբռնողություն, հոգեւոր պրակտիկայի հարստագույն փորձ եւ սիմվոլների նրբագույն համակարգ, որոնցում արտահայտվում է մարդու հոգեւոր կյանքը: Արեւելյան ուսուցիչների հետ համեմատած՝ Արեւմուտքի մարդիկ իրենց գերաճած ինտելեկտով ու ռացիոնալ ինքնահսկումից ազատվելու համարյա պաթոլոգիկ անընդունակությամբ՝ իրենք իրենց ներսում ստեղծագործական նախասկզբից անջատված են երեւում, եւ այդ պատճառով՝ «թաքուն անհանգստությամբ ճնշված»: Սրանից, սակայն, չի հետեւում, որ եվրոպացիները պետք է պարզապես ընդօրինակեն արեւելյան գերիմաստությունը այն տեսքով, որով նա պահպանվել է հենց Արեւելքում: Ընդհակառակը, նրանց համար մեծագույն սխալը կլիներ փորձել, ինչպես գրում է Յունգը՝ «Ծածկել իրենց մերկությունն արեւելյան հագուստների պերճաշուքությամբ» եւ դառնալ «խղճուկ ընդօրինակողներ»: Ծանակելով մակերեսային արեւելասերներին, Յունգը խորաթափանցորեն բացահայտում էր արեւելյանով տարվելու արդի հափշտակվածության ճշմարիտ պատճառը՝ «Որքան էլ անհեթեթ լինի դա, մարդիկ ամեն ինչ կանեն, որպեսզի չնայեն սեփական հոգուն: Նրանք յոգայով կզբաղվեն, խիստ դիետա կպահպանեն, անգիր կանեն թեոսոֆիական գրքերը կամ մեխանիկորեն կկրկնեն միստիկական տեքստեր ողջ աշխարհի գրականությունից, եւ այդ ամենը միայն այն բանի համար, որ նրանք չեն կարողանում ինքնեկ մնալ եւ դույզն-ինչ հավատ չունեն առ այն, որ նրանցից կարող է ինչ-որ արժանավոր բան ստացվել»:
Յունգի մոտ կես դար առաջ ասված այս խոսքերը դեռեւս չեն կորցրել իրենց այժմեականությունը: Այսպիսով՝ Արեւմուտքի եւ Արեւելքի հանդիպումը, ըստ Յունգի, արդյունավետ կլինի միայն այն դեպքում, եթե այն դրդի եվրոպացիներին նորովի գնահատել իրենց: Այլ կերպ ասած, Արեւելքին դիմելը պետք է օժանդակի փսիխիկայի գործելու ընդհանրական օրինաչափությունների գիտակցմանն ու ի վերջո՝ ճշմարտության հայտնությանը մեզանից յուրաքանչյուրի ներսում: «Մենք պետք է գանք արեւելյան արժեքներին ներսից, այլ ոչ թե դրսից,- գրում էր Յունգը,- մենք պետք է դրանք փնտրենք մեր ներսում, ենթագիտակցության մեջ…»: Ընդհակառակը, փնտրել ճշմարտությունը բացառապես Արեւելքում՝ աշխարհագրական, կամ, եթե կհաճեք՝ ազգագրական, Յունգի համար նշանակում էր՝ տրվել Արեւմուտքի համար ավանդական կողմնորոշվածությանն առ արտաքին աշխարհը, այն հավատին, որ «ամենայն լավ բան գալիս է դրսից»՝ այն հավատին, որն ի վերջո վերածվում է նիհիլիստական անհավատության:
Այսպիսով, յունգյան «նախագծի» գլխավոր գաղափարը՝ մարդու փսիխիկայի նախասկզբնական ազդակների իրականացումն է: Արեւելքում, յոգայի պրակտիկայում, այդ գործընթացը, ինչպես նշում է Յունգը, նշանակում է՝ գիտակցության «Ինքնա-ազատագրում», որին հասու ես դառնում ինքնակամ «անգիտակցական հատվածներն» ընդունելու ունակությամբ: Բաց լինել ենթագիտակցականի հանդիման՝ նշանակում է՝ հաղթահարել անհատական «Եսի» սահմանափակությունը, ազատություն տալ փսիխիկայի կենտրոնախույս միտումներին, տրվել կենաց կերպափոխությունների ստեղծագործական ուժին: Այսպիսով, անգիտակցականը Յունգի պարագայում՝ գիտակցության տրամաբանական հակադրությունն է, իսկ ավելի ճիշտ ասած՝ ներքնապես միեղեն ինքնագիտակցությունը: Երբեմն Յունգը մեկնաբանում է անգիտակցականը՝ որպես մաքուր օբյեկտիվություն՝ որպես ճանաչող սուբյեկտի հակադրություն: Իր աշխատություններից մեկում Յունգը գրում է՝ «եթե արեւմտյան միտքը մանրակրկտորեն ծանր ու թեթեւ է անում, զատում է, դասակարգում է եւ անդամատում, ապա պահի չինական նկարը իր մեջ է ներառում, թվում է թե՝ անիմաստ, ամենայն մանրամասները, քանզի բոլոր նրա բաղկացուցիչներն էլ հենց կազմավորում են դիտարկվող պահը»:
Ի հակադրություն գիտակցության արեւմտյան դոգմայի, որը հանգեցվում է սուբյեկտիվ կամքին, Յունգն առաջադրում է հոգեւոր պոլիցենտրիզմի գաղափարը, խոսում է կերպափոխությունների ապրող գիտակցության մասին՝ իր փոփոխությունների ներսում հաջորդական, եւ, ի վերջո, քաոսին հավասարազոր, որպես բազմազանության հարստության անսահմանություն: Այդպիսի գիտակցության կյանքը՝ ոչ մեկինը, օդասլաց, հավերժորեն ծածուկ՝ հավասարազոր է անմահությանը: Այդպիսի կյանքի մասին կարելի էր ասել Նիցշեի առեղծվածային ասույթով՝ «Ես պատմության յուրաքանչյուր անունն եմ»:
Ակտիվ երեւակայության դեպքում մենք ոչ միայն կորցնում ենք մեր սոցիալական դեմքի պահպանիչ քողերը, կամ, Յունգի լեզվով ասած՝ մեր պերսոնայի քողերը, այլ նորն ենք ձեռք բերում՝ կերպափոխված ու լիովին ոգեղեն մարմին, որը նաեւ երեւակայական մարմին է, ու, դրա հետ մեկտեղ, հենց երեւակայության մարմինն է: Յունգը խրախուսանքով էր մեջբերում ալքիմիայի հինավուրց տեքստերը, որտեղ երեւակայությունն անվանվում է մարդու երկնային կամ վերերկնային մարմինը: Համանման մի բան մենք տեսնում ենք եւ արեւելյան ունիվերսումի պատկերի հայեցման ավանդույթներում՝ Մանդալայում, որը Յունգը համարում էր Ինքնության ամենահամապարփակ սիմվոլներից մեկը, կամ դաոսական ավանդույթում «ներքին ալքիմիայի» ավանդույթը, որը մարմինը նմանեցնում էր հալոցակաթսայի, որում տեղի է ունենում կենաց էներգիայի փոխակերպությունն ու զտումը:
Յունգի պատկերացրած հոգեբույժն ու արեւելյան ուսուցիչը միաձույլ են այն բանում, որ երկուսն էլ տենչում են համատեղել դաստիարակությունը եւ ուսմունքը՝ դնելով իրենց աշակերտ-խնամառուին Ուրիշի վիհի առջեւ, ու փսիխիկայի մեջ ներմուծելով ինքնազատումը՝ ներքին հեռավորությունը: Սակայն դրանց միջեւ կան նաեւ էական տարբերություններ՝ հոգեւոր ուսուցիչն ավանդույթում աշակերտից պահանջում է իր օգտագործած պատկերների ու ձեւակերպումների բացառիկության հավատը: Նա, ով ուսուցանում է «լինելության միակ հնարավոր ձեւը», սովորեցնում է ամենուր լինել օտար, միայնակ, չհասկացված, նույնիսկ խենթ: Սակայն այդպիսի խենթությունը հիրավի ինչ-որ խելացնորություն է՝ իր լրիվ բնականության մեջ: Իսկ արդյունքում ուսուցիչն Արեւելքում կոչված չէ աշակերտին փոխանցելու ինչ-որ փորձ, եւ, առավել եւս, գիտելիքների հանրագումար, ուսուցիչն ու աշակերտն այնտեղ ինքնա-վերանում են (համարյա թե համամասնակցում են) ոչ ոքի եւ համընդհանուր Ինքնակերպարանափոխության իրականությանը: Ինչ վերաբերում է Յունգին, ապա նա անհանգստացած է անհատի հոգեկան հատկությունների լիության վերականգնումով: Հակադրելով «բնական կյանքի» հարստությունը մշակույթի նորմերին, Յունգը հանդես է գալիս որպես գերմանական ռոմանտիկական ավանդույթի ժառանգորդ, ով ազդարարում է, որ ազատությունն «օբյեկտիվության ու բնականության համընկնումն է»: Եվ եթե Յունգը դիտարկում է փորձի տվյալները՝ որպես սուբյեկտիվ հոգեւոր վիճակի հայելի, ապա արեւելյան ավանդույթներում փնտրվում է կյանքի ցեղային լիությունը, որը բեկվում է անհատական գոյության մեջ: Յունգի խնդիրը քո մասին գիտելիք կազմելն է, իսկ արեւելյան յոգայի խնդիրը՝ չօբյեկտավորվողի մեջ իրականության ներկայությունը մտցնելը:
Ամեն դեպքում, Յունգի ճշմարտությունը եւ դաոսների ճշմարտությունը՝ միեւնույն է, այլ ճշմարտություն է, որն ընկած է բոլոր «օբյեկտիվ» ճշմարտություններից անդին: Դա նոր աշխարհի ճշմարտությունն է, որի ակնկալիքը զգացվում է առավել հստակ, առավել սուր՝ այս շնչահեղձ քաղաքակրթության մեջ: